+0 بگندیم
باروخ اسپینوزا
باروخ اسپینوزا ویا بندیکت اسپینوزا ( عیبری ברוך שפינוזה؛ سونرالار لاتینجا Spinoza, Benedictus Baruch؛ 24 نووامبر 1632[1][2][3]، آمستردام، هولند [4]– 21 فوریه 1677[1][2][3]، لاهه[4]) — یهودیاصیللی هولند فیلوسوفو، یئنی دؤور فلسفه‌سی‌نین ان گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری، راسیونالیست، پانتئیست.
آدی تاریخده 100 ان چوخ اؤیره نیلمیش شخصیت‌لر سیاهی‌سینا داخیل ائدیلیب.
یاشامی
"اوروپالی صوفی" بندیکت اسپینوزا (1632-1677)، آمستردامدا وارلی یهودی تاجیری‌نین عاییله‌سینده دونیایا گؤز آچمیشدیر. اورداکی یهودی ایجماعسی نین نوفوذلو عوضولریندن اولان عاییله‌نین بو فردینده کیچیک یاشلاردا اعتیباراً کسکین ذکانی سئزن ایجماع نوماینده‌لری، اونون گله‌جکده خاخام اولماغینا اومید ائدیردی. ائله او دا، ایلک تحصیلینی بو یؤنده آلیر. لاکین آتاسی نین اونون حاقینداکی پلان‌لاری -آتاسی اونون اؤزو کیمی تاجیر اولماغینی ایسته‌ییردی — تحصیلینی یاریمچیق قویماغینا سبب اولور. لاکین اسپینوزا روحدان دوشمور، سربست شکیلده ریاضیاتی، طیبی، لاتین دیلینی اؤیره‌نیر و آنتیک کلاسیک‌لرین اثرلری ایله تانیش اولور.
آتاسی‌نین وفاتیندان سونرا اونون وضعیتی پیسلشیر، اوّلکی اینانج‌لارینی سورغولاماغا باشلاییر. حتّی ایش او یئره چاتیر کی، ایجماع اونون " عهدی-عتیق " تفسیری نین کوفری ایفاده لر احتیوا ائتدیگینه فیتوا وئریر و اونو ایجماعدان قووورلار (1656). ائله همین ایل او، آمستردامدان لاهه‌یه گلیر، بوردا اؤز گوذرانینی میکروسکوپ و عئینک‌لر اوچون حاضیرلانان لنزلری جیلالاماقلا تأمین ائدیر. بونونلا یاناشی، ایلک فلسفی-علمی اثرلرینی ده محض بو دؤورده یاراتماغا باشلاییر. بو اثرلر ائله ایلک آندان اعتیباراً گوجلو تاثیر باغیشلاییر؛ حتّی اونو هئیدِلبرق بیلیم‌یوردونا موعلیم اولاراق چاغیریرلار. لاکین او حیاتی بویونجا هئچ کیمدن آسیلی اولماق ایسته‌میردی؛ ائله بو سببدن ده بو تکلیفی ردّ ائدیر. "تانری، اینسان و اونون خوشبخت‌لیگینه دایر" ، "عاغیلین تکامولو حاقیندا ریساله" ، " سیاسی ریساله" ، "اخلاق " و س. اونون اساس اثرلری‌دیر.
فلسفه‌سی‌نین اساسی
اسپینوزا فلسفه‌سی‌نین کاراکتریک خوصوصیتی، فلسفه‌نی صحیح تمل‌لر اوزرینده اینشا ائتمکدیر. بو سببدن ده ریاضیاتی اؤزونه مودِل اولاراق سئچیر. او دؤورده (ائله ایندی ده) جیدی و دقیق ایثبات‌لار ریاضیاتا مخصوص ایدی. "اخلاق " دا محض بئله عرصه‌یه گتیریلیب.
اسپینوزادا فلسفه‌نین اساسینی مادّه تشکیل ائدیر. مادّه دئدیکده نظرده توتولان، واحید، دایمی و سونسوز طبیعتدیر. او اؤز-اؤزونون سببی‌دیر.
اونون اینسانین ایدراک قابیلیتی حاقداکی تعلیمی ده اولوقجا ماراقلی‌دیر. اونا گؤره اینسان ایدراکی اوچ مرتبه‌دن عیبارتدیر. بیرینجی، نسنه‌نی یئترسیز عکس ائتدیرن، چوخ واخت ترددود یارادان، لاکین حقیقتین ذره‌جیک‌لریندن عیبارت اولان حیسی ایدراکدیر. ایکینجی، آنلاماقدیر، ایستیناد نؤقطه‌سی موحاکیمه و عاغیلدیر. بو مرتبه — اؤز دیلی ایله دئسک — "حقیقتین اعتیبارلی منبعی‌دیر" . اوچونجو مرتبه ایسه سئزگی، بصیرتدیر بو، " اعتیبارلی (…) بیلیگین تملی‌دیر". بو یوللا آلینان حقیقت داها آیدین اولور.
اسپینوزا فلسفه‌سینده ان اوریژینال مؤوضو ایسه، "amor intellectualis dei" دیر. یعنی، تانری‌یا قارشی اینتللکتوال سئوگی. فیلوسوف ایصرارلا وورغولاییر کی، "اینسان تانرینی ذکاسی ایله سئوملی‌دیر". تمیز اینتللکتوال موناسیبتده هیجان و قورخو یوخ اولور. اینسانین روحو، ساکیت و ممنون قالیر. " یالنیز اینتللکتوال-معنوی گرگین‌لیک سایه‌سینده، اینسان حقیقی خوشبخت‌لیگه واصیل اولا بیلر، (…) حیاتدا باش وئرن حادیثه‌لره ابدی‌لیک نؤقطه‌یی نظریندن باخماغا اؤیرشر، اشیا و حادیثه‌لرین درین قارشی‌لیقلی علاقه‌سینی اؤیرنر (…) ، بئله اولان حالدا، اینساندا تانری‌یا قارشی اینتللکتوال سئوگی یارانیر" . بو "رببین، اینسانی تلطیف ائتمه‌سی‌دیر".
کارل یاسپِرسین، بو حاقداکی شرحی ده چوخ ماراقلی‌دیر. " خالیص عاغیل، بو ان عالی مودریکه‌لری آشان تانیماق طرزی کی، اوندا اینسان ان موطلق آزادلیغا قوووشور ، تانری‌یا بسله‌نن سئوگی ایله عئینی‌دیر، لاکین اسپینوزا تانریدان، بو سئوگی‌سینه هانسی‌سا بیر قارشی‌لیق گؤزله‌میر. چونکی تانری اینسانی اؤلچولرله سئون بیر اینسان وارلیغی دئییل. اسپینوزانی تانری‌یا محبتی فرقلی‌دیر، عئیناً ارمیانین تانری‌یا بسله‌دیگی سئوگی کیمی. تانری‌نین وارلیغی اونون اوچون یئترلی دیر. تانری‌یا اولان سئوگی اونون سارسیلماز دایاغی‌دیر، (…) اسپینوزا و ارمیا تانری‌نین اونلاری سئودیگینه گؤره یاشامیرلار، عکسینه تانری وار اولدوغو اوچون یاشاییرلار" .
دینی فاناتیزمین تعقیبیندن گوجله یاخاسینی قورتاران اسپینوزانین، جمعیت و آزادلیق حاقینداکی دوشونجه‌لری ده چوخ قاباقجیل‌دیر. اونا گؤره، اسپینوزا دا، هوبزلا عئینی فیکیرده ایدی کی، "اینسان‌لارین ایجتیماعی موقاویله ایله یاراتدیقلاری دؤولتین اساس مقصدی شخصیتین حوقوق و آزادلیق‌لارینی تأمین ائتمکدیر (…) آزادلیق درک ائدیلمیش ضرورتدیر" . فردی و ایجتیماعی آزادلیق، شخصیتین یالنیز حوقوق و ویجدان آزادلیغی نین قبول اولوندوغو بیر جمعیتده سیغیناجاق تاپماق مومکوندور. بو اونون، "حوقوقی دؤولت نئجه اولمالی‌دیر" سوالینا جاواب وئرمکله باشلایان، ایجتیماعی-حوقوقی یازی‌لاری نین اساس مؤوضوسودور. ایلک نؤوبه‌ده هر اینسان طبیعی حوقوق‌لارا مالیکدیر. عالی مؤوجودلوق فورماسی‌دیر.
اتک‌یازی‌لار
- Baruch de Spinoza.. 2009.
- Baruch Spinoza // Nationalencyklopedin (швед.).. 1999.
- Baruch Spinoza // Indiana Philosophy Ontology Project (ing.).
- Соколов, Василий Васильевич (философ) Спиноза Бенедикт //Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд..Москва: Советская энциклопедия, 1969.
کؤچورن: عباس ائلچین
