کیتابی - دده قورقود داستانیندا اوغوز تورکلری‌‌نین مسکونلاشدیغی اراضیلر 

نورلان عباس‌اوو

کؤچورن: عباس ائلچین

     " کیتابی-دده قورقود "  آذربایجان تورکلری‌‌نین قدیم و ائرکن اورتا عصرلر تاریخینی آراشدیرماق باخیمیندان عوضسیز بیر تاریخی منبعدیر. داستاندا دده قورقود سؤیلمه‌لری خالقین یاراتدیغی و یاشاتدیغی تاریخدیر. بو قییمتلی مأخذده کی  تاریخی فاکتلار، حادیثه  و پروسئسلرله تانیش اولدوقجا، ائپوسدا اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی، ائلجه ده ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو حاقیندا گئنیش بیلگیلرین اولدوغونون شاهیدی اولوروق. 

      ائپوسدا اوغوزلارین دؤورو دوغولدوقلاری گوندن قوجالانادک، معیشت حیاتیندان دوغما تورپاغین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزیه‌دک ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینه سیرایت ائدن  " ایگیدلر عصری "  کیمی "  تصویر ائدیلیر. 

      تورکولوقلارین، او جومله دن آذربایجان عالیملری‌‌نین بؤیوک اکثریتی  " کیتابی-دده قورقود "-و، باشلیجا اولاراق، خالق ادبیاتی نومونه‌سی کیمی آراشدیرمیشلار.بعضی ایستیثنالار نظره آلینمازسا، ایندی‌‌نین اؤزونده ده تدقیقاتلار، اساسن، بو یؤنومده داوام ائدیر، بیرطرفلی آپاریلیر. چوخ تأسوف کی، بو قییمتلی آبیده بیر تاریخی منبع کیمی، آذربایجانین، عومومیلیکده، تورک تاریخی‌‌نین قایناغی کیمی هله دریندن، سیستئملی شکیلده آراشدیریلماییب. طبیعی کی، تاریخ علمینده بو منبع‌‌نین یاراندیغی تاریخی شراییط و تاریخی مکان باره‌ده ده توتارلی بیر آراشدیرما گرکدیر، آیدینلیق یاراتماق لازیمدیر. بونونلا بئله، خاطیرلادیلان یازیلی آبیده‌نی ورقله‌دیکجه، اوغوز تورکلری‌‌نین ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو و تاریخی جوغرافییاسی‌‌نین تام منظره‌سینی یاراتماق مومکون اولور. 

      پروف.یاقوب ماحمودووون فیکرینجه،  " کیتابی-دده قورقود "-آ اوز توتان تدقیقاتچیلارین، او جومله‌دن آذربایجان عالیملری‌‌نین بؤیوک اکثریتی اوغوزلوغو آذربایجاندا  " گلمه "  حساب ائدیر و بو دییارا اوغوز تورکلری‌‌نین گلیشینی، باشلیجا اولاراق، سلجوق تورکلری ایله علاقه‌‌لندیریرلر. داها دوغروسو، چوخ حاللاردا بو جور دوشونورلر. ائله بونا گؤره ده، تاریخی کئچمیش اولدوغو کیمی تقدیم اولونمور، اصل تاریخ کؤلگه ده قالیر " . 

       " کیتابی-دده قورقود "  بویلاریندا تقلید ائدیلن اساس مقصد وطنی مودافیعه  ائتمک، اونون بوتؤولوگونو، میلّّی ایستیقلالیتینی خاریجی و داخیلی سارسینتیلاردان قورویوب ساخلاماقدان عیبارت اولسا دا، بورادا عئینی زاماندا، اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی حاقیندا معلوماتلارین اولماسی آبیده‌‌نین فورمالاشدیغی آرئال باره ده فیکیر سؤیله‌مه‌یه تام اساس وئریر. 

   " کیتابی-دده قورقود "-دا رئال آدلارلا تصویر ائدیلن جوغرافی ساحه‌لر ایندی ده آذربایجان اراضیسینده مؤوجوددور و بو، همین آبیدنی آذربایجان خالقی‌‌نین ادبی-تاریخی کئچمیشی ایله باغلایان اساس عامیللردن بیریدیر. 

  موقددیمه‌‌نین متن ایله عئینی واختدا دئییل، سونرا یازیلماسینا باخمایاراق، بورادا آدی چکیلن بیر سیرا یئر-یورد و طایفا آدلاری آذربایجانلا بیلاواسیطه باغلیدیر. مثلا، دده-قورقودون بایات بویوندان اولماسی گؤستریلیر. معلوم اولدوغو کیمی اوغوزلارین بیر قولو اولان بایاتلار خالقیمیزین ترکیب حیصه‌‌سینی تشکیل ائدن تورک طایفالاردان بیری اولموشدور. 

  بویلاردا اساسن ائرکن اورتا عصرلردن باشلامیش 15. عصرین سونلارینا قدرکی مین ایللیک تاریخی حادیثه‌لرین افسانوی-میفولوژی ائپیزودلارلا بعضاً بدیعی لؤوحه‌لر عکس اولونموشدور. باشلیجا اولاراق کور-آراز اووالیغی، برده-گنجه-گورجوستان اراضیسینه کیمی، شیمال-شرقده دربند، شیمال-غربده کئچمیش گؤیجه اطرافی، غربده قارا دره آغزی، پاسئنه قدر بو قهرمانلارین وطنیدیر. میل-موغان ساحه‌سی اونلارین قیشلاقلاری، آلتون‌تاخت داغلاری یایلاقلاریدیر. بو معنادا اونلارین ثابیت سرحدلر داخیلینده دوغما یوردلاری، سرحدلرینده کئشیک چکدیکلری، قورودوقلاری مملکتلری واردیر کی، بو دایره آذربایجانین تاریخی-جوغرافی سرحدلرینه تامامیله اویغون گلیر. داها ماراقلیسی اودور کی، مشهور سووئت تاریخچیسی ای.م.دیاکونوو یازیر کی،  " سکیف "  آدینی بعضی قدیم منبعلر آذربایجانین داغلیق ساحه‌سینده یئرلشن  " ایشکیقولو "  ویلایتی‌‌نین آدی ایله عئینیلشدیریرلر " . تاریخچی‌‌نین بو معلوماتی  " کیتابی-دده قورقود "-دا جوغرافی موحیطین محض آذربایجانین شیمال آرئالیندا موعینلشدیریلمه‌سینده چوخ بؤیوک علمی فاکت اولاراق قییمتلندیریله بیلر. شامیل جمشیدوو یازیر کی،  " آشقوز "  و  " ایشقوز "  آدلاری‌‌نین  " ایشکیقولو "  آدلانماسی بؤیوک تاریخی اهمیته مالیکدیر.  " آشقوز "  و  " ایشقوز "  آدلاری  " کیتابی-دده قورقود "-داکی  " ایچ اوغوز "  و  " داش اوغوز "  لا و حاضیردا شکی اراضیسینده کی   " ایچ اۆز "  و  " داش اۆز "  ده سسلشدیگی کیمی،  " ایشکیقولو "  آدی دا حاضیردا آذربایجاندا مؤوجود اولان قدیم طایفا و یئر آدلاری ایله سسلشمکده دیر.  

      ائپوسا گؤره مرکزی حاکیمیتدن اوزاقدا یادائللی کافیر قبیله‌لری ایله سرحدده یاشایان اوغوزلار اؤزلرینه مخصوص حیات طرزی کئچیریردیلر و خانلار خانی بایاندیر خانین شخصینده عالی دؤولت حاکیمیتینه تابئع ایدیلر. 

    ائپوس دیرسه خان اوغلو بوغاج حاقیندا داستانلا (بویلا) باشلاییر. بورادا عالی حاکیمیتین رمزی، ایجتیماعی اییئرارخییانین یوکسک پیلله‌سینده دوران حؤکمدار کیمی خانلار خانی قودرتلی بایاندور خان خاطیرلانیر. 

    " کیتابی-دده قورقود "-اون  " سالور قازانین ائوی یاغمالاندیغی "  2-جی بویوندا اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی حاقیندا ایلکین معلوماتلارا راست گلمک اولور. مثلا آدی چکیلن بویا دیقّت یئتیرک.  " بیر گون اولاش اوغلی، تولو قوشون یاوریسی، آمیت سویی‌‌نین آسلانی، بایاندیر خانین گؤیگوسو، قالین اوغوزون دؤولتی، قالمیش ییگیت آرخاسی سالور قازان یئریندن تورموشدی...سکسن یئرده بادیه‌لر قورولمیشدی. ایچیب-اوچوب اولاش اوغلی سالور قازانین آلنینا شرابین ایتیسی چیقدی. قابا دیزی اوزرینه چؤکدی، آییتدی: اونیم آنلان بگلر، سؤزوم دینلن بگلر. یاتا-یاتا یانیمیز آغریدی. یورویگیم آ بگلر. قییان سئلجوک اوغلی دلی تونداز آیدیر: بلی، قازان خان مصلحتدیر. آنلار ائیله‌ دیگج آتاغوزلو اوروز قوجا ایکی دیزی‌‌نین اوستینه چؤکدی. آیدیر: آغام قازان، ساسی دینلو گورجوستان آغزیندا اوتورارسان، اوردون اوسته کیمی قورسان؟ "  یاخود، همین بویون دیگر بیر صحنه‌سینده اسیر دوشن سالور قازانین مولکوندن خبر توتان دوشمنلر قازانین قویونلارینی اوتاران قاراجا چوبانلا قارشیلاشدیقلاری آنا دیقت یئتیرک:  " ... کافر آیدیر: قازانین قاپولو درونده اون بین قویونو واردیر. شول قویونلاری دخی گؤتورسک، قازانا اولو حئیف ائدردیک، دئدی " .  

      546-جی ایلده اؤز عوصیانکار چیخیشلاری ایله چین ایمپئرییاسی اسارتیندن خیلاص اولان، 7. عصرین سونلاریندا  " اون اوق "  بودون "  قبیله‌سی‌‌نین باشچیلیغی ایله داخیلی چارپیشمالاردان قالیب چیخیب، گوجلو خاقانلیق یارادان غرب تورکلری یئنی یورددا یئنی قونشولاری اولان توخار طایفالارینا قارشی موحاریبه‌لر آپارمیشلار. سونرا جنوبی قافقاز موحیطینده داوام ائدن بو دؤیوشلرین  " کیتابی-دده قورقود "-دا آشکار ایزلری واردیر. سووئت تورکولوقلاریندان س.او.کلیاشتورنی سورییا، گورجو و ائرمنی منبعلرینه ایستیناد ائده‌رک یازیر کی، هله 5. عصرده قافقاز آلبانییاسی ایله ایبئرییا آراسیندا، گؤیجه گؤلونون شیمال جهتینده  " دوخار " ، یاخود  " توخار "  آدیندا ویلایت و اونون مرکزی توخار قالاسی مؤوجود اولموشدور. بورا اوللر  " کنگرلی " ، سونرالار ایسه  " پئچئنئقلر اؤلکه‌سی "  آدلانمیشدیر. آذربایجان اوغوزلاری ایله همین توخارلار و ائلجه ده بیر آز اونلاردان آرالیداکی آوارلار آراسیندا باش وئرمیش او تاریخی توققوشمالار  " دده-قورقود "  قهرمانی بامسی بئیرگین سؤزلرینده بئله خاطیرلانمیشدیر:  " تول تولارا گیردیگیم، تولو آواری، دوخارلییی قوودیغیم...آیغیر وئریب آلدیغیم، توزلو قاتی یاییم " . 

  گؤروندویو کیمی 16. ایللیک آیریلیقدان سونرا اؤز اوخ-کامانینی اؤیوب-اوخشایان قهرمان هر آدامین چکه بیلمه‌دیگی قاتی یایینی گؤررکن آوارلارلا و توخارلارلا اولان کئچمیش دؤیوش صحنه‌لرینی خاطیرلاییر. 

      درئزدئن متنی‌‌نین اؤزونده یونگول بیر تحریفله یازیلمیش بو پارچا  " دده-قورقود "  قهرمانلاری‌‌نین رئال تاریخی سرگوزشتلرینی عکس ائتدیریر. گؤردویوموز کیمی بورادا دوشمن کیمی آدی چکیلن تولی، یعنی قولدور،  " یول‌کسن "  آوارلارا قارشی موباریزه ده یاد ائدیلیر. آوارلارین 6. عصرده آذربایجان اراضیسینه باسقینلاری تاریخی ادبیاتدا دا قئید ائدیلمیشدیر:  " 6. عصرین ایکی یاریسیندا شیمالی قافقازین ائتنو-سیاسی خریطه‌سی هونلارین یوروشوندن سونرا باش وئرمیش ایکینجی موهوم دییشیکلیگه اوغرادی؛ قافقازیانی دوزلرده یاشایان هون بیرلیکلرینه سون قویان بو دییشیکلیک شیمالی مونقولوستاندا تورک خاقانلیغی‌‌نین (551-744) یارانماسی ایله علاقه دار غربه یئنی کؤچری آخینی‌‌نین- آوار طایفالاری‌‌نین یؤنلمه سی نتیجه سینده باش وئردی... "   

 بو دؤور حادیثه‌لریله باغلی اونو دا قئید ائدک کی،  " دده-قورقود "  بویلاری‌‌نین باش قهرمانی اولان سالور قازانین قارداشی قاراگونه بیین مشهور توپقاپی‌سارای  " اوغوزنامه " سینده کافیر قالاسی اولان هونناراکئرتده 6 آی دوستاق قالدیغی گؤستریلیر. بوراداجا قئید ائتمک یئرینه دوشردی کی، آذربایجانین قدیم اراضیسی-قدیم آلبانییا  " دده-قورقود "  قهرمانلاری‌‌نین دوغما یوردلاری‌‌نین مرکزی ساحه‌سینی تشکیل ائدیر. 

   

  بوتون بونلار  " دده-قورقود "  قهرمانلاری‌‌نین آذربایجان اراضیسینده ایسلامدان هله چوخ قاباق ساکین اولدوقلارینی گؤسترمکده دیر. 

    آکادئمیک ض. بونیادووون آذربایجان تورکلری‌‌نین ایندیکی جوغرافی مؤوقئعده تشکّولو و فورمالاشماسی حاقیندا وئردیگی چوخ دوروست قییمتی بورادا قئید ائتمک یئرینه دوشردی:  " ...بعضی تدقیقاتچیلارین دئدیگی کیمی، تورکلشمه‌‌نین 11-12. عصرلرده باش وئردیگینی قبول ائتمک سهو اولاردی. تورکلری آذربایجان اراضیسینه کناردان گلمیش بیر عونصور حساب ائتمک ده سهودیر، چونکی اوندا، یئرلی بؤیوک و چوخ ییغجام تورک طایفا تشکّوللری‌‌نین وارلیغینا گؤز یومولور. 576-جی ایلده کوللی میقداردا سابیر هونلاری گنجه‌یه کؤچورولموشدو، بئله‌لیکله ده، کور و آراز چایلاری آراسینداکی یئرلرده هونلار اؤلکه‌سی عمله گلمیشدی. عرب مؤلیفلری بو هون باشچیلارینی  " تارخان "  آدلاندیریردیلار. "  

    ائپوسدا حادیثه‌لرین آذربایجانین قدیم آرران-آلبانییا اراضیسینده باش وئردیگینی  " سالور قازانین ائوی‌‌نین یاغمالاندیغی بوی "  داکی دیگر مقاملار بیر داها ثوبوت ائدیر. بئله کی، ائلی-اوباسی تالان اولونموش، قیز-گلینلری اسیر آپاریلمیش قازانا کؤمه‌یه گلن اوغوز ایگیدلری‌‌نین قهرمانلیقلاری حاقیندا تصویر ائدیلنلر بونو آیدین شکیلده گؤستریر:  " آمیدله مردین قالاسینی ووروب-ییخان، دمیر یایلی قیپچاق ملیکه قان قوسدوران، آتی ماوی قوتازلی قاراگونه اوغلو قارابوداق چاپاراق یئتیشدی...کافیرلری ایت آردینا قوشوب آلچالدان، ائلدن چیخیب آیغیرگؤزلو سویوندا آت اوزدورن، اللی یئددی قالانین آچارینی آلان، آغ ملیگین چئشمه قیزینا ائولنن...ایلک قوجا اوغلو آلپ ارن چاپاراق یئتیشدی... "  

   " کیتابی-دده قورقود "  تدقیقاتچیلاری‌‌نین داستانین جوغرافییاسی باره ده ضید مؤوقئعلری بو گون ده اؤزونو گؤسترمکده دیر. ص.الییارووون  " اوچ سؤزون ایزی ایله "  مقاله سی اوغوز ائللری‌‌نین جوغرافییاسینی اؤیرنمک باخیمیندان اولدوقجا ماراق کسب ائدیر. بو تدقیقاتا گؤره  " ایچ اوغوزون اؤزولو "  آرران قاراباغی آدلاندیریلان دییارا دوشور " . ص. الییاروو آرران قاراباغی دئمکله قدیم آذربایجان اراضیسینده کی  قاراباغی اوغوز ائلی کیمی قبول ائدیر. مؤلیف قاراباغ سرحددی‌‌نین او واختلار آرازا چاتماسی حاقیندا تاریخی منبعده کی  بیر معلوماتی خاطیرلاداراق قاراباغین یئرینی داها دا کونکرئتلشدیریر و قاراباغ بی دیوانینی آغجاقالادا گؤروب اورانی قاراباغ اراضیسینه قاتان ف. قیرزیوغلو ایله باریشمیر، چونکی دوغرودان دا قازان بو قالانی سونرالار آلیب یوردونون اراضیسینی گئنیشلندیرمیشدی. ص.الییاروو قازانا تابئع اولان ایچ اوغوزون کور یاخاسیندان دمیرقاپی دربنده قدر اوزانان شیمال تورپاقلاریندا یئرلشدیگینی دوشونن پروفئسسور خ. کوروغلونون قناعتی ایله ده راضیلاشمیر. ایچ اوغوزو  " سیاسی-اینضیباطی مرکز "  کیمی  " آرران قاراباغیندا "  گؤرن ص.الییاروو بایاندیر خانین دا، قازانین دا دیوانی‌‌نین بیر یئرده، بیر-بیری‌‌نین یاخینلیغیندا یئرلشه‌جگینه قطعیتله اینانیر. او بئله نتیجه یه گلیر کی، بو دیوانلار کور و آراز چایلاری‌‌نین  " آشاغی آخاری‌‌نین یاراتدیغی اوچ‌بوجاقدا "  اولمالیدیر.  

  رئال تاریخی حادیثه‌لرین داستان شکلینده خالق آراسیندا فورمالاشماسی پروسئسی 3-4 عصر عرضینده داوام ائدیر. محض بو باخیمدان  " کیتابی-دده قورقود " -ون1052-جی ایلده تام فورمالاشمیش شکیلده یازییا آلیندیغی دؤوردن 3-4 عصر گئرییه قاییتساق، تاریخی قدیملییه ائنسک، دوز 7. عصره دوشوروک کی، بو دا آبیده‌‌نین موقددیمه‌سیندن دده قورقود شخصیتی‌‌نین اؤزو حاقیندا دئییلن  " رسول‌السلام زامانینا یاخین بایات بویوندان قورقود آتا آدیندا بیر ار قوپدو "  معلوماتی ایله اوست-اوسته دوشور. 

  پروفئسسور ی. ماحمودووون فیکرینه گؤره، اوغوزون باش بیلنی اولان بو ارین-دده قورقودون دربندده دفن اولونماسی یازیلی منبعلرده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر " . 

   ائپوسون  " بایبؤره‌‌نین اوغلو بامسی بئیرک "  آدلانان 3. بویوندا دمیر قاپی دربند، قارا دروند، قاپیلی دروندین یئرینی آیدینلاشدیرماق، ائلجه ده اوغوز ائلی‌‌نین جوغرافییاسی اوچون گئنیش و اولدوقجا ماراقلی معلومات وئریلیر. بو بویدا بازیرگان (تاجیر) قارداشلارین کیچیگی‌‌نین دئدیگینه گؤره اونلار پاسینلردن چیخیب قارا دروند آغزیندا گئجه‌له‌ینده یاغی گلمیش و سحر تئزدن کاروانی یاغمالامیشدیر. آکادئمیک ح. آراسلی‌‌نین فیکرینجه 3. بویداکی قارا دروند ایندیکی گورانبوی رایونوندا یئرلشن عئینی آدلی یاشاییش مسکنی‌دیر. بحث اولونان دؤورون دیگر تدقیقاتچیسی‌‌نین مولاحیظه‌لرینه گؤره ایسه پاسنیکدن چیخان کاروان آخشام‌چاغی بورایا یئتیشه بیلمزدی " .  

   

  او.ش.گؤکیای ایسه ف. قیرزیوغلویا اساسلانیب دربندی نیشان وئریر. او، دمیر قاپی دربندله قاپیلار دروندینی عئینی شهر ساییر و خزر دنیزی‌‌نین غربینده یئرلشدیگینی گؤستریر. مؤلیف قاپیلی قارا دروندی دریال قاپیسی ساییر و بئله یازیر:  " یوخاری پاسینده (قئید ائدک کی، بو آد کیتابی-دده قورقونون 1988-جی ایل نشرینده پاسنیک کیمی وئریلمیشدیر)، ائونیک دره سیندن گلن سویون ساغدان آرازا قاریشمازدان اول کئچدیگی ائرمه-کوم کندی یوخاریسینداکی قارا دربنددن عیبارتدیر. "  

    ائپوسون  " قازان بیین اوغلو اوروز بیین دوستاق اولدوغو "  آدلی دؤردونجو بویو دا اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسینی موعینلشدیرمک باخیمیندان موهوم اهمیت کسب ائدیر. بئله کی، اوغوز ائلی‌‌نین عادتینه گؤره اؤز ایگیدلیگی ایله هونر مئیدانیندا آت چاپمایان، دوشمنه قان قوسدورمایان اوغوز یوردوندا هئچ بیر موکافات صاحیبی اولا بیلمزدی. محض قازانین اوغلو اوروز بیین بو آدلارا صاحیب اولماسی اوچون آتاسی ایله اوو ائتدیگی اراضیلر اوغوز ائلی‌‌نین تاریخی جوغرافییاسینی بیر داها گؤستریر. مثلا آدی چکیلن بویدا حادیثه‌لر بئله نقل اولونور:  " ...اوروز یاخشی دئییر. من بو اوغلانی گؤتوروم اووا گئدیم. اوخ آتدیغیم، قیلینج چالیب باش کسدیگیم یئرلری گؤستریم. کافیر سرحددینده جیزیقلارا، آغلاغانا، گؤیجه داغا گؤتوروب آپاریم. قازان اوغلونو گؤتوروب اوجا داغلار اوزرینه اووا چیخدی. اوو اوولادی، قوش قوشلادی...سن دئمه باشی آچیغین دادیانی قالاسیندان، آغ ساقا قالاسیندان کافیرین جاسوسو بونلاری گؤروب، تکوره دئدی:  " هئی نه یاتمیسان. آلبانلارین باشچیسی قازان اؤز اوغلو ایله سرخوش اولوب یاتدی. "  آدی چکیلن بویداکی توپونیملره دیقتله باخاق. ح. آراسلی آغلاغانی بورچالی و قازاخ مالدارلاری‌‌نین یایلاغی حساب ائدیر. جیزیغلار آغری داغی‌‌نین جنوب-غربینده و آرپا چایی‌‌نین یوخاریلارینی احاطه ائدیر. آغبابا ناحیه‌سی‌‌نین شرقینده، آرپا چایی‌‌نین سولوندا یئرلشیر " . 

     آدی چکیلن بویداکی حادیثه‌لرین گئدیشیندن معلوم اولور کی، قازانین بو یئرلرده کی  اووو اوغورلو کئچمه‌میشدیر. تاتیان و آغساقا قالاسیندا اولان کافیر جاسوسلاری تکوره خبر آپاریر. آلتی مین قارا دونلو اوردو گلیر و قازانا مغلوب اولور؛ گئری قاییداندا اوروز اونلارین اوستونه شیغیییر، تجروبه‌سیز اوروزو اسیر آپاریرلار. قازان اوردوسونا دؤننده اوغلونون اسیر آلیندیغینی آنلاییر و درحال دوشمن اوستونه قاییدیر. او، دوشمنی قاپیلی قارا دروندده یاخالاییر. گؤروندویو کیمی، اوغوز ائللری حودودلاریندا شیمال-غرب قونشولاریمیزین اؤلکه‌سی-گورجوستان دایانیر. 

      داستانین اونونجو بویوندا ( " اوشون قوجا اوغلو سیرک بویو " ) اوشون قوجانین سفر مارشروتو دا اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی باخیمیندان ماراقلیدیر. اوشون قوجانین اوغلو اکرک  " اوچ یوز سای جیدالی سئچمه ایگیدله شیروکوز کناریندان گؤیجه دنیزینه‌دک ساحه‌نی چاپیب -تالادیلار. بؤیوک غنیمت الده ائتدیلر. ایرگین یولو الینجه قالاسینا دوشدو. "  تدقیقاتچیلاردان بعضیلری بونو شرور و شیراک دوزلری معناسیندا قئید ائدیرلر. پ. خلیلووون فیکرینه گؤره اوغوز گنجلری‌‌نین جنوبدان شیمالا دوغرو حرکتلرینه دئییل، اونلارین اولجه شیراک دوزونه چیخیب اورادان گؤیجه گؤلونه ائنمه‌سینی داها اوبیئکتیو ساییر " . 

   دوققوزنجو بویدا بکیلین کئچدیگی یولون اوغوز - برده - گنجه - گورجوستان سرحددی خطی‌‌نین آرخاسیندا  " دده قورقود "  قهرمانلاری‌‌نین کور-آراز قووشاغیندا یئرلشدیگینی موعینلشدیرمک اوچون اونونجو بویدا گؤردویوموز ایرگین و اونون آردینجا گلن سکرگین یول ایستیقامتینی ایزله‌ییب موعین ائتمک اولور کی، اونلارین حرکت خطی آلینجانین شرق ایستیقامتینه، کور-آراز قووشاغینا طرف دئییل، جنوب-غربه طرف دوغرودور. 

   ش. جمشیدووون فیکرینه گؤره اوغوز آتلیلاری گؤیجه سمتینه شیمالدان دئییل، جنوبدان گلمیشلر. بونا گؤره ده  " دده قورقود "  قهرمانلاری‌‌نین بو سفرده کی  چیخیش نؤقطه‌لرینی گؤیجه گؤلوندن جنوبدا و جنوب-غرب طرفده کی  حودودلاردا آراییب-آختارماق لازیمدیر. 

  بعضی تدقیقاتچیلار  " کیتابی-دده قورقود " دا جوغرافی ساحه  اولان اوغوزو، یاخود اوغوز ائلینی ان چوخ آنادولو ساحه سینده یئرلشدیرمه‌یه چالیشیرلار. م. ائرگین  " بیزیم فیکریمیزه گؤره اوغوز ائللری بوگونکو شیمال-غربی آنادولودادیر " -دئییر و اونون سرحدلرینی موعین ائتمه‌یین مومکون اولمادیغینی گؤستریر " . 

  اصلینده ایسه بورادا تصویر ائدیلن اوغوز ائللری یا موعاصیر، یا دا قدیم آدلاری ایله آذربایجان اراضیسینده مؤوجوددور. 

   

   " بکیل اوغلو ایمرانین بویو " ندا اوخویوروق:  " ...بکیل شاهانه آیقیری چکدیریب میندی. قوهوم-اقراباسینی آییردی، ائو-ائشیگینی ییغیشدیردی، اوغوز ائلیندن کؤچدو. برده‌یه، گنجه‌یه گئدیب مسکن سالدی. گئدیب دوققوزتومنلیک گورجوستان سرحدینده چادیر قوردو، قاراوولچولوق ائله‌دی. "  

  بو بویداکی گئدیش ایستیقامتینه گؤره اوغوزو برده-گنجه و گورجوستان سرحددی خطی‌‌نین آرخاسیندا آختارمالی اولوروق و بو آختاریشدا محض کور-آراز قووشاغیندا، قدیم بئیلقان ساحه‌سینه دوشموش اولور. 

  مسله‌نین تدقیقی گؤستریر کی، بورا اوغوز قهرمانلاری‌‌نین آنجاق قیشدا، سویوق فصیللرده یاشادیقلاری آران ساحه‌سیدیر، قیشلاقدیر. بورادا خالق تام اوتوراق دئییل، یاریم‌کؤچری حیات سورور. اونلار قیشی آراندا. یایی یایلاقدا کئچیریرلر. 

  داستانلاریمیزین بویلاری‌‌نین وئردیگی جوغرافی تصووره گؤره ایکی اوردونون یئرلشدیگی ایچ اوغوز (قالین اوغوز) شرقده آرازلا کورون قوووشدوغو بوجاقدان باشلاییب بو چایلار آراسیندا کاغیذمان دربندینه قدر اوزانیر. بایاندیر خانین اوردوسو چایلار قووشاغیندان غربه دوغرو تخمینن ایندیکی مینگه‌چئویر سو حؤوضه‌سینه قدر اولان یئرلری احاطه ائدیر. خانین قرارگاهی برده‌یه، گنجه‌یه گئدیب چیخیر. قازان بیین قیشلاق یئرلری قایین‌آتاسی‌‌نین قرارگاهینا بیتیشیکدیر. چونکی بکیل اوغلونو بایاندیر خانین قرارگاهینا گؤندرنده بو قایین‌اتا ایله اونون کورکنی‌‌نین اوردوسونون یاخینلیغینی نظره آلیب اوغلونا دئییر کی، تاپشیریغی خانا چاتدیراندان سونرا گئدیب قازان بیین الینی اؤپسون. قازان بیین ده یایلاق یئرلری گؤیجه گؤلو، آلا داغ و آلتونتاختدیر. 

  داش اوغوز آراز چایی‌‌نین ساغیندا-ایندیکی جنوبی آذربایجاندا یئرلشیر. آما اونون جنوب حودودو آیدین دئییل. بو اراضیدن کناردا آدی چکیلن قالالار گورجوستاندا، قارا دنیزین جنوب ساحیللرینده یئرلشیر. الینجه قالاسی دا کافیرلرین الینده دیر. آما قازان خان اوغوز سرحددینی گئنیشلندیریر. او، سورمه‌لینی آلیر. اونو دا قئید ائدک کی، اورخان شایق کؤکیای قارس ائلینده توزلوجا ایله ایغدیر قزالاری‌‌نین یئرلشدیگی اراضیده سورمه‌لی چؤککلیگی‌‌نین آدینی چکیر.  

   " کیتابی-دده قورقود "-ون بعضی بویلاریندا حادیثه‌لرین حرکت ایستیقامتینی ایزله‌سک، قدیم آلبانییانین، کور-آراز اووالیغی‌‌نین، خوصوصیله میل، قاراباغ، موغان ساحه‌سی‌‌نین و ائلجه ده قدیم واختلاردان آذربایجانلیلار یاشایان گؤیجه گؤلو اطرافلارنین، آلتونتاخت یایلاقلاری‌‌نین، همچنین جنوبی آذربایجان- تبریز، اورمییا، خوی ساحه‌لری‌‌نین بورادا چوخ گئنیش تصویر اولوندوغونو گؤره بیلریک. 

  بیر سیرا منبعلره اساسلانان آ. ی. کریمسکی 12. عصرده آذربایجان آتابیلری اراضیسینی بئله موعینلشدیرمیشدیر:  " کور چایی‌‌نین آشاغی آخارینداکی ساحه‌‌‌نین کئچمیش آدینا گؤره آلبانییا و آغوانییانین اهالیسی هر ایکی ساحیل بویو ازلدن قوهوم آلبان خالقی اولموشدور... 12. عصرده کورون آشاغیلاریندا ساغ و سول ساحیل سیاسی جهتدن پارچالانمیشدی. کورون ساغ ساحیلینده یئرلشن آرران، کور-آراز آراسی بویو آذربایجان آتابیلیگی اراضیلری ترکیبینه داخیل ایدی و آررانین باش شهری گنجه دئمک اولار کی، عصرین سونونا قدر آتابیلر اوچون تبریزه نیسبتن داها بؤیوک اهمیته مالیک ایدی. سول ساحیل ایسه عکسینه، اؤزونو آز-چوخ موستقیل هیسس ائدیردی: اورادا باکی (بزن دربند) لیمانی، دنیزدن اوزاق اولمایان شابئران و یا شاوئران و شاماخی کیمی ایری داخیلی شهری اولان شیروانشاهلار سولاله سی‌‌نین شیروان دؤولتی یئرلشمیشدی. "  

  معلوم اولدوغو کیمی 11.عصرین اورتالاریندا شیروانشاهلارین کسرانیلر سولاله‌سی سلجوق حؤکمداری آلپ آرسلانین واسساللیغینی قبول ائتمیشدی. 12. عصرده سلجوق حاکیمیتیندن خیلاص اولان گورجوستان گئتدیکجه گوجله‌نیر، شیروانشاهلارلا یاخین علاقه  یارادیردی. قئید اولونان بو وضعیت  " کیتابی-دده قورقود " دا گورجوستانین خراج وئرمکدن بویون قاچیریب اوغوز ائللری خانینا بیر آت، بیر قیلینج، بیر چوماق گؤندرمه‌سی ائپیزودوندا اؤتری ده اولسا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. بو تاریخی حادیثه‌لری نظره آلاندا کور چایی‌‌نین سول ساحیلی و کور-آراز قووشاغیندان شرقه دوغرو شیروان تورپاقلاری‌‌نین، ائلجه ده دربند لیمانی‌‌نین اوغوز ائلی‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی‌‌نین موعینلشدیریلمه‌سینده موهوم رول اویناییر. 

   " کیتابی-دده قورقود "-ون آذربایجانلی تدقیقاتچیلاریندان اولان ش. جمشیدووون فیکرینه گؤره داستاندا اوچ دفعه  خاطیرلادیلان قاراچوغون آدی بوی قهرمانلارینی و اونلاری تمثیل ائدن خالقین دوغما یئری، مرکزی مسکنیدیر. 

   

  اونو دا قئید ائدک داستانین تدقیقی ایله مشغول اولان بیر سیرا خاریجی تدقیقاتچیلار عومومیتله قاراچوقدان بحث ائدرکن، اونون خوراساندا، موصولدا، دییاربکیرده، اورتا آسیادا مؤوجود اولدوغونو گؤستریرلر. ش. جمشیدووون فیکرینه گؤره مؤلیفلرین بو قئیدلری ایله راضیلاشماق چتیندیر. چونکی فاکت اوندان عیبارتدیر کی، قاراچوق داغی آذربایجانین قاراباغ ماحالیندا مؤوجوددور. کیچیک قاراباغ داغ سیلسیله‌سی‌‌نین میل صحراسینا دوغرو اوزانان نیسبتن اوجا حیصه‌سینده بیر زیروه‌دن عیبارت اولان قاراچوق داغی 1895-جی ایل آذربایجان خریطه‌لرینده ده عئینی آدلا آیدین بیر صورتده قئید اولونموشدور.  

  بو داغین  " کیتابی-دده قورقود " داکی حادیثه‌لرین جریان ائتدیگی، دره‌شام، آلینجا، گؤیجه، برده و گنجه کیمی یئرلرین ایچریسینده آرالیق، مرکزی بیر جوغرافی مؤوقئعده دورماسی، اونون قازان خان و بایاندیر خانین آدی ایله باغلی اولان محض همین قاراچوغون اؤزو اولدوغونو سؤیله‌مه‌یه ایمکان وئریر. قاراچوق اراضیسینده و اونون گئنیش اطرافیندا اؤرنقالا، اوچتپه، قاراتپه، آغجابدیع و خوجاوند دایره‌سینده یاشایان یئرلی اهالی قاراچوقلا علاقه دار اولاراق قاراچوق چوبانین آدینا اونلارجا توپونیم علامتلر گؤستریر و حاقیندا چوخلو ماراقلی روایتلر، افسانه‌لر سؤیله ییرلر. اونلار بو آدی قاراچوق داغی‌‌نین آدی ایله بیر وحدت حالیندا عئینیلشدیریرلر. اونو قاراچوغون چوبانی، یاخود  " قارا چوبان " ، قاراچوق داغینی ایسه عئینی زاماندا  " قاراچوغون داغی "  آدلاندیریرلار. 

   " کیتابی-دده قورقود "-اون اساس نشرلرینده  " قاراجا چوبان "  شکلینده قئید اولونموش بو آدی آکادئمیک بارتولد روس دیلینه حرفن  " Çernıy pastux "  شکلینده ترجومه ائتمیشدیر. تورکییه تدقیقاتچیلاریندان و ناشیرلریندن آنجاق س. هئزارچی، آ. اوی و سووئت عالیمی و. پ. کوریلئو بو صورتین آدینی  " قاراچوق چوبان "  شکلینده قبول ائده رک یازمیشلار. 

   داستانین آذربایجانلی تدقیقاتچیلاریندان اولان ش. جمشیدوو قاراچوق داغی ایله باغلی سؤیلنن قئیدلری نظره آلاراق 1960-جی ایلدن باشلایاراق آرا-سیرا نشر ائتدیردیگی یازیلاریندا اونو قاراچوق چوبان شکلینده گؤسترمیشدیر. 

   ش. جمشیدووون فیکرینه گؤره قاراچوق داغی‌‌نین جنوب-شرق حودودلاری ایله بیرلشن کئچمیش میل دوزونده عصرلردن بری مؤوجود اولان صونعی تپه‌لر حاقیندا سؤیله نیلن یئرلی افسانه و روایتلر ده  " کیتابی-دده قورقود " -ون بعضی بویلاری ایله سسلشیر. مؤلیف اؤز فیکیرلرینی اساسلاندیرماق اوچون میل دوزونده واختیله مؤوجود اولان قالاتپه و اوچتپه حاقیندا دانیشیلان روایتلره ایستیناد ائدیر.  

  بو روایت  " کیتابی-دده قورقود " –ون اون ایکی بویو ایله  " ایچ اوغوزا داش اوغوزون دؤنوک چیخماسی و بئیرگین اؤلدویو بوی "  ایله چوخ یاخیندان سسلشمکده دیر. روایتده کی  پارچالانما کیتابداکی‌‌نین دئمک اولار کی، عئینیدیر. هر ایکیسینده عئینی قوشون، عئینی قؤوم ایکی یئره بؤلونور، دیگر طرفدن کیتابدا  " بوز اوق "  (ایچ اوغوز)  " اوچ اوق "  (داش اوغوزا) قالیب گلیر، روایتده ده مغلوب ائدیلن اوچ تپه اولور. 

     بیر سیرا تاریخی منبعلرده میل-موغان صحراسینداکی صونعی تپه‌لر  " آذربایجان "  سؤزو ایله عئینیلشدیریله رک، اوغوز خانین آدی ایله باغلانیلیر. 20. عصر آذربایجان ادبیاتی‌‌نین گؤرکملی نوماینده‌سی ی. و. چمنزمینلی احمد ایبن محمدین پاریس کیتابخاناسیندا ساخلانیلان و واختیله اولوق‌بی قورقان خزینه‌سینه مخصوص اولموش  " تواریخی- عالم "  آدلی کیتابیندان ایستیفاده ائده‌رک یازیر کی، اوغوز خان شیروانی، آررانی و موغانی توتدوقدان سونرا اوکان صحراسینا گلیر. او، دؤیوشچولره امر ائدیر کی، هره بیر اتک تورپاق گؤتوروب، بیر یئره تؤکسونلر، ایلک اتگینی دولدوران دا اوغوز خان اؤزو اولور. نتیجه ده بؤیوک بیر تپه یارانیر کی، بونا دا آذربایکان آدی قویورلار (مناسی ایسه قوووتلیلر یئری دئمک‌میش). 

   13. عصر هولاکولر خاندانی وزیری رشیدالدینین  ایستانبول و پاریس کیتابخانالاریندا ساخلانیلان  " جامئع-ات-تواریخ "  اثری‌‌نین  " تاریخی اوغوز و تورکان "  بؤلمه‌سینه اساسلانان تورک تدقیقاتچیلاری‌‌نین یازیلاریندا دئییلیر:  " سلجوقلارلا برابر گلن اوغوزلار اجدادلاری‌‌نین داها بیر چوخ عصرلر اولده آذربایجانا گلمیش و حتّی کیچیک اسیا شهرلرینی فتح ائتمیش اولدوقلارینا دایر روایتلر سؤیله میشلر...بو روایتلره گؤره افسانوی اوغوز خان زامانیندا آذربایجانا گلن اوغوزلارین یایلاقلاری تبریزدن جنوبداکی اوجان یایلالاریندا آلاداغ داغلاری و ساوالان داغلاریندا یئرلشن و آدلاری  " آلانلار " ، یاخود  " آقریبوری "  آدلانان  " آغدیبوری "  یایلالاری " ، قیشلاقلاری ایسه آرران و موغان اووالاری اولماق اوزره یئرلشمیشلر. "  

   

  ف.قیرزیوغلو و بونون آردینجا ایتالییا عالیمی ائ.روسسی  " کیتابی-دده قورقود "- دا حادیثه‌لرین جوغرافی دایره‌سیندن دانیشارکن بوراداکی احوالاتلارین 8-10. عصرلرده کور و آرازین آشاغی مجراسیندا یاشایان اوغوزلارین حیاتیندا باش وئردیگینی گؤسترمکده دیرلر. 

  بئله لیکله، دوققوز بویدا بکیلین اوغوزدان گورجوستان سرحددینه دوغرو حرکت ایستیقامتی قاراچوقداغا و اونون اطرافیندا قاراچوق چوبان آدینا اولان جوغرافی علامتلر و روایتلرین  " کیتابی-دده قورقود "  حادیثه‌لری ایله سسلشمه‌سی گؤستریر کی، بوراداکی اوغوز قهرمانلاری‌‌نین مرکزی مسکنلریندن بیرینی، یعنی  " اوغوزو "  و یا  " اوغوز تورکلری " نی محض بو یئرده، کور-آراز اووالیغی ساحه سینده آختارماق لازیمدیر. 

      مسله‌نین تدقیقی گؤستریر کی،  " کیتابی-دده قورقود " دا تصویر ائدیلن یئر آدلاری قدیم آذربایجان اراضیسینه تامامیله اویغون گلیر. بوندان باشقا قدیم خریطه‌لر اوزره آراشدیردیغیمیز ساحه‌لری دیقتله نظردن کئچیردیکده بئله معلوم اولور کی،  " کیتابی-دده قورقود " دا ایشتیراک ائدن قهرمانلارین ان چوخ سیخ بیرلشدیکلری اراضی میل-موغان-کور-آراز قووشاغی ساحه‌لرینده کی  قیشلاقلاردان، دربند، آلتونتاخت و آلاداغ ساحه‌لرینده کی  یایلاقلاردان و عئینی زاماندا بوتون جنوبی آذربایجان ساحه‌سیندن عیبارت اولموشدور.  

   

  ایستیفاده اولونموش ادبیییات سییاهیسی 

  1.  " آذربایجان ژورنالی " .ب.، 1987، ن 4. 

  2. آذربایجان تاریخی 7 جیلدده، ایکی جیلد.  " علم " - ب.، 1998. (596 صحیفه ) 

  3.  " آلتای دونیاسی " . بین الخالق ژورنال، سایی 1-2،باکی-1997 (التای دونیاسی نشری 151 صحیفه ) 

  4. بونیادوو ض. آذربایجان 7-9. عصرلرده.  " شرق-غرب " -باکی، 2007. 

  5. جمشیدوو ش. آ. قاراجوق داغی و قاراچوق چوبان.  " آذربایجان گنجلری "  قزئتی. 1960، 28 سئنتیابر؛ کیتابی-دده قورقود قهرمانلاری‌‌نین مرکزی یاشاییش یئرلری حاقیندا. آز. سسر. ائا رف-این اثرلری. ب.،1961، بیر جیلد. 

  6. جمشیدوو ش. آ.  ایکی تپه‌‌نین موحاریبه‌سی.  " آذربایجان گنجلری "  قزئتی، 18 دئکابر 1960. 

  7. جمشیدوو ش.  " کیتابی-دده قورقود "  کیتابیندا جوغرافی موحیط. دده-قورقود دونیاسی. باکی-2004، ( " اؤندر "  نشریاتی. 240 سه.) 

  8. جمشیدوو ش.  " کیتابی-دده قورقود " . ب.،علم نشریاتی-1977. (175 صحیفه )  

  9. چمنزمینلی ی. و. آذربایجان سؤزو اطرافیندا. علمی-تدقیقات مقاله. رف، ن 19102. 

  10. Dəkonov İ.M. İstoriə Midii ot drevneyhix vremen do konüa IV v. do n.g.M., 1956.. 

  11. İstoriə Turkmenskiy SSR, t.1 Aşxabad, 1953. (543 səhifə

  12. Qordilevskiy V.A.İzbrannıe soçineniə.T.1, M.1960, səh.71.

  13. ماحمودوو ی. دده قورقود کیتابی-خالقین یاراتدیغی و یاشاتدیغی تاریخ. دده قورقود دونیاسی. اؤندر نشریاتی، ب.2004. (240 ص.) 

  14.  " کیتابی-دده قورقود " . چاپا حاضیرلایان م. ائرگین. بیر ج. ایستانبول، 1958، (304 صحیفه ) 

  15.  " کیتابی-دده قورقود " . ب.،1962. 

  16.  " کیتابی-دده قورقود " .  " یازیچی "  ب.،1988. (265 صحیفه ) 

  17. Kləştornıy S.Q. Drevnetörkskie runiçeskie pamətniki. M., 1964. (216 səhifə

  18. Kniqa moeqo Deda Korkuta. M. 1962

  19. Kurılev V. P. Obhestvennıy stroy Oquzov po dannım zposa Dede Korkut. İzdatelğstvo Nauka, M., 1964.
  20. خلیلوو پ.  " کیتابی-دده قورقود " -اینتیباه آبیده سی. گنجلیک، ب.،1993. (176 صحیفه ). 

  21. گؤکیای او.ش. دئدئم کورکودون کیتابی. ایستانبول-1973، (337 صحیفه ) 

  22. Tolstov S.P. Qoroda quzov. Sov. Gtnoqrafiə. 1907, N.3.

  23. هئزارچی س. دده کورکوت کیتابی. 2. باسکی، ایستانبول-1952.  

  24. اوی آ. دده کورکوت کیتابیندا اؤلوم کارشیسیندا کاهرامانلار. تورک دیلی. 1960، سایی 107، جیلد دوققوز. 

  25. قیرزیوغلو ف. دده-قورقود اوغوزنامه‌لری. ایستانبول-1952، ص.35. 

  26. اولقو مجموعه سی. آنکارا-1941، یئددی جیلد، ص.409-456 

  27. Jirmunskiy V.M. Törkskiy qeroiçeskiy gpos. L., 1974.