تورکون حیکمت خزینه‌سی تورکون دوشونجه طرزیدیر

 بولودخان خلیلوو، 
فیلولوگییا عئلملری دوکتورو، پروفئسور

     سؤز اینسان قلبینه یول تاپیرسا، اوندا موقدس‌لَشیر، حیکمت خزینه‌سی کیمی اورکلری فتح ائدیر، دیری و جانلی اولور. هر زاما‌نین، دؤورون ان توتارلی سیلاحی رولونو اویناییر. بئله حیکمت خزینه‌سی سیراسیندا تورکون یازیلی آبیده‌لری موهوم رول اویناییر. همین یازیلی آبیده‌لر تورکون حیاتینی، معیشتینی، دونیاگؤروشونو، پسیخولوگییاسینی، دوشونجه طرزینی یاشاتماقلا یاناشی، یاراندیغی تاریخی دؤورون اؤزونه‌مخصوصلوقلارینی دا یاشادیر. تورکون بئله یازیلی آبیده‌لری سیراسیندا "اوغوزنامه"-لرین، "قوتادغو بیلیک"-ین، "دیوان لغات التورک" -ون و دیگرلری‌نین رولو بؤیوکدور. بو قبیلدن اولان کیتابلاردا سؤزلرین معنالاری چوخ مطلبلردن خبر وئریر. 
قئید اولونان یازیلی آبیده‌لر کونکرئت بیر تاریخی دؤوره عایید منبعلر اولسا دا، اصلینده بیر نئچه عصر اؤزوندن اوّلکی دوشونجه طرزینی ده عکس ائتدیریر. مثلا، "اوغوزنامه"‌نین اون آلتینجی عصرین سونوندا، یاخود اون یئددینجی عصرین اوّللرینده قلمه آلیندیغی گومان اولونسا دا، اصلینده بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین بؤیوک اکثریتی دوققوز-اون بیرینجی عصرلره عاییددیر. دئمه‌لی، بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین اونودولماماسی‌نین سببی اونونلا باغلیدیر کی، تورکون یاراتدیقلاری ائله تورکون اؤزونون ده حافیظه‌سینده، یادداشیندا، شوعوروندا همیشه یاشاییب و ایندی ده یاشاماقدادیر. 
بو آتالار سؤزونون و مثللرین پوتئنسیالی، ایمکانی، داخیلی ائنئرژیسی تورک دوشونجه طرزی‌نین ایمکانلاری چرچیوه‌سینده‌دیر. عئینی زاماندا، اونلارین ژئنئتیک یادداشی تورکون روحونا، ائتنیک تفکّور طرزینه هماهنگدیر. تورکون یازیلی آبیده‌لری‌نین هر بیری‌نین مضمونو موطلق معنادا یئک‌جینس دئییلدیر، اونا گؤره کی، تورکون اؤزونون حیات طرزی یئک‌جینس اولمامیشدیر. ووروشمالار، چارپیشمالار، طبیعتین اؤزو ایله اوز-اوزه دایانماق، آغلی-قارالی حیات طرزی، اوغورلار و اوغورسوزلوقلار، حیاتین موختلیف آنلاری ایله تکرار-تکرار قارشیلاشمالار، غلبه‌نی آلین تری ایله قازانماق و سایر، و ایلاخیر – بوتون بونلارین هامیسی تورکون حافیظه‌‌سیندن، یادداشیندان تجروبه سیناغی‌نین نومونه‌سی اولان آتالار سؤزلری‌نین، مثللرین سوزولوب گلمه‌سینه ایمکان یاراتمیشدیر. نتیجه‌ده حیات سیناغیندان چیخمیش آتالار سؤزلری و مثللر، هم اونودولمامیش، هم ده اساس مضمونو ساخلاماقلا بعضیلری موعاصیرلشمیش، یئنی فورما و اوسلوبدا گونوموزون گئرچکلیکلری‌نین هر آ‌نیندا ایستیناد یئریمیز کیمی کؤمگیمیزه چاتمیشدیر. 
تورک کیمی پوئتیک شکیلده فیکیر سؤیله‌مک تکجه بدیعی تفکّور طرزینه مالیک اولماقلا کیفایت‌لنمیر، هم ده ان آزی طبیعتین اؤزو قدر قدیم اولماغی، حیسّییاتلی و ائموسیونال اولماغی، قاوراییش و دوشونجه درینلیگینه مالیک اولماغی، حیاتی حیات کیمی یاشاماغی، حیاتین و طبیعتین دیلینی بیلمک باجاریغینی، روحلو اولماغی، اوبرازلی دانیشماق قابیلییتینی، ان باشلیجاسی دیل و تفکّور قدیملیگینی طلب ائدیر. ائله بونون نتیجه‌سیدیر کی، تورکون فولکلورو دا، دیلی ده، معیشتی ده، مدنیتی ده، ائتنوقرافییاسی دا گونش کیمی حرارتلی، سو کیمی دوپدورودور. تورکون فولکلورونون گوجونو، تاثیر قووّه‌سینی حیاتین، زاما‌نین کونکرئت مقامیندا، چتین و آسان شراییطده حیس ائتمه‌لی اولورسان. تورکون بدیعی دوشونجه طرزی او قدر درین و رنگارنگ اولموشدور کی، اونون دیلینده‌کی سؤزلر ان آزی دوئالیست، سونرالار چوخ‌معنالیلیق مضمونو کسب ائتمیشدیر. "تورکون سؤزو" ،"تورکون مثلی" ایفاده‌سی ده بورادان یارانمیش، دوئالیست خاراکتئرلی آتالار سؤزلری و مثللر ده بورادان کؤکلنمیشدیر. 
تورکون بدیعی دوشونجه طرزی ایله یاناشی، اونو بوتون حیاتی بویو سییاسی دوشونجه طرزی ده موشاهیده ائتمیش، ایزله‌میشدیر. بدیعی و سییاسی دوشونجه طرزی‌نین سینتئزی دؤولت‌چیلیک ماراقلاری‌نین اورتالیغا چیخماسینا موطلق شکیلده شراییط یاراتمیشدیر. بونو "اورخون-یئنی‌سئی" یازیلی آبیده‌لری‌نین و "قوتادغو بیلیک" اثری‌نین مضمونو موطلق معنادا تصدیق ائدیر. عومومییتله، تورک یازیلی آبیده‌لرینده‌کی حربی تئرمینولوگییا، دؤولت و دؤولت روتبه‌لری‌نین ترننومو دئدیکلریمیزی تصدیق ائدیر. اونو دا قئید ائدک کی، دیلده وارلیغی اولمایان آنلاییشلاری ایفاده ائدن سؤزلر ده یوخدور. اگر وارلیق واردیرسا، اوندا همین وارلیغین آدینی بیلدیرن سؤز ده واردیر. بو معنادا تورک یازیلی آبیده‌لرینده حرب ساحه‌سی ایله باغلی، ائله‌جه ده دؤولت‌چیلیکله علاقه‌لی اولان کولّی میقداردا سؤزلر واردیر. همین سؤزلر تورکون حیاتیندا، معیشتینده وارلیغی اولان آنلاییشلارین آدی کیمی یازیلی آبیده‌لریمیزده ده درین ایز سالمیشدیر. اؤزو ده عئینی آنلاییشلاری بیلدیرن سؤزلر موختلیف یازیلی آبیده‌لرده ایشلنمیشدیر. مثلا، اورتا تورک دؤورونون یازیلی آبیده‌لرینده عئینی آنلاییشی بیلدیرن سؤزلرین هر بیری درین کؤک سالمیشدیر. میثالا دیقّت یئتیرک: 
قورخاق عسگرین جسارت آلماسی اوچون 
سوباشی قهرمان و جسور اولمالیدیر. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 164). 
یاخود: 
اؤزون سوباشی و یا ائلباشی اولسان، 
دوغرو اول، قولاغینی، گؤزونو ایتی توت. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 309).
سوباشی ایله ایریشن یورتدان چیقار. 
(اوغوزنامه. باکی، یازیچی، 1987، ص. 117). 
باشقا بیر میثال: 
بورادا سوباشی سرکرده دئمکدیر. اسکی تورکجه‌ده سو قوشون، سوباشی سرکرده معناسیندا اولموشدور. 
تورکون حیکمت خزینه‌سینده ان دیرلی جهتلردن بیری بؤیوگه، کیچیگه دوغما موناسیبت، اونلارین عزیزلنمه‌سی و حؤرمتلی توتولماسیدیر. مثلا: 
دینله آتالار سؤزو نه دئییر، آتالار سؤزونه عمل ائد‌نین گؤزو آچیلار: 
بؤیوکلر مؤحترمدیر، بو، دونیا‌نین قانونودور، 
بؤیوک آدام گلسه آیاغا قالخ. 
کیچیکلر بؤیوگه حؤرمت ائتمه‌لیدیرلر، 
بؤیوک ده کیچیگه عئینی موناسیبت بسله‌مه‌لیدیر. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 311).

تورکون دوشونجه‌سینده بؤیوگه حؤرمت، حتّی خیدمت سعادته یئتمگین یوللاریندان بیری حساب اولونموشدور. بؤیوکلرین سؤزونو بؤیوک توتماق کیچیگه بؤیوکلوک گتیرن ایشلردن بیری ساییلمیشدیر. تورکون دوشونجه‌سینده بؤیوکلوگون اؤزونه دوئالیست مؤوقئعدن یاناشیلمیشدیر. بؤیوگه خیدمت گؤسترمک دئدیکده هم وظیفه‌جه بؤیوک، هم ده یاشجا بؤیوک نظرده توتولموشدور. مثلا: 
نه گؤزل سؤیله‌میش بیلیکلی حاکیم، 
حاکیملر سؤزونو اوجوز توتما: 
کیچیگه بؤیوکلوک بؤیوکدن گلر، 
بؤیوگه خیدمت ائتسه، کیچیک سعادته چاتار. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 311). 
تورکه گؤره، یول دا، ادب-ارکان دا، سؤز ده بؤیوگون ایختییاریندادیر. بؤیوگون الینده اولان بو یولا قوشولان خئییر تاپار، اونون سؤزونه قولاق آسانلار خوشبخت اولار. اودور کی، تورکه گؤره، کیچیک همیشه بؤیوگون یا‌نیندا اؤزونو سوچلو حساب ائتمه‌لیدیر. مثلا.: 
سؤز اوُلونون، سوچ کیچی‌نین. (اوغوزنامه. باکی، یازیچی، 1987، ص. 115). 
کیچیلر سوچ ایشلر، اولولار باغیشلار. 
(اوغوزنامه. باکی، یازیچی، 1987، ص. 168). 
یئری گلمیشکن قئید ائتمک لازیمدیر کی، دیلیمیزده‌کی"یول بؤیوگون، سو کیچیگیندیر" آتالار سؤزونده "سو کیچیگیندیر" ایفاده‌سی تحریف اولونموشدور. اصلینده بو ایفاده، گؤروندوگو کیمی، تاریخن "سوچ کیچیگیندیر" شکلینده اولموشدور. یعنی بؤیوگون یا‌نیندا کیچیک همیشه سوچلودور، گوناهکاردیر. 
سوچو، گوناهی اولمایان یوخدور. اینسان اولان کس یاشاییرسا، فعالیت گؤستریرسه، مؤوقئع صاحیبی اولورسا، اونون سوچو، گوناهی، سهوی ده اولور. اودور کی، سوچو، گوناهی، سهوی اولانلاری باغیشلاماغین اؤزو ده بیر مودریکلیک طلب ائدیر. مودریک اولان کسلر سوچو، گوناهی، سهوی اولانلاری باغیشلاماغی باجاریرلار. آداملار سهو، گوناه ائتدیکده اونلارا تؤهمت وئریلمه‌سی باره‌ده "سییاستنامه"ده یازیلیر: "بیر آدامی ایره‌لی چکیب بؤیوتمک اوچون چوخ واخت و زحمت طلب اولونور. اونلاردان بیر خطا باش وئردیکده آچیق تؤهمت ائدیلسه، روسوای اولارلار، سونرا نه قدر عزیزله‌ییب تعریفله‌سن ده اوّلکی یئرینی توتا بیلمزلر. اونا گؤره داها یاخشیسی بودور: بئله بیر آدام سهو ائتدیکده درحال اونو چاغیرتدیریب سؤزآراسی دئمه‌لیدیرلر کی، نه اوچون بئله ائدیرسن، بیز اؤز ایره‌لی چکدیگیمیزی یئره وورمور، اؤز قالدیردیغیمیزی ییخمیریق. بو سفر سنی باغیشلاییریق، بوندان سونرا اؤزونه فیکیر وئر، بیر داها سهو بوراخما، یوخسا، مؤوقئعیینی ایتیرر حؤرمتدن دوشرسن. اوندا تقصیر اؤزونده‌دیر، بیزده یوخ". (بو علی حسن ایبن علی خواجه نیظام المولک. سییاستنامه. باکی، "عئلم" ،1987، ص. 112). 
کیمه‌سه قارشی عصبی، حیرصلی اولماق تاریخ بویو هئچ بیر فایدا وئرمه‌میش، نتیجه‌سی پئشمانچیلیق یاراتمیش، اینسانی حؤرمتدن سالمیشدیر. اونا گؤره ده حیرصلی آدامین اؤزونو اله آلماسی، تمکینلی، صبیرلی اولماسی تصدیق ائدیلمیش بیر حیات تجروبه‌سیدیر، ان بؤیوک ایگیدلیکدیر. ان ایگید آدام باره‌سینده حضرتی علیدن سوروشاندا او دئمیشدیر: "ان ایگید آدام اودور کی، حیرصلننده اؤزون اله آلا بیل، ائله بیر ایش توتمایا کی، حیرصی سویویاندان سونرا پئشمان اولا، او دا فایدا وئرمه‌یه". (بو علی حسن ایبن علی خواجه نیظام المولک.. سییاستنامه. باکی، "ائلم" ،1987، س. 112). نیظام المولک یازیر: "آدامین عاغلی‌نین کامیل‌لیگی حیرصلنمه‌مکده، حیرصلندیکده ایسه حیرصین عاغیلا دئییل، عاغلین حیرصه اوستون گلمه‌سینده‌دیر. کیمین حیسّی عاغلینا اوستون گلسه، حیرصلننده غضب عاغلی‌نین گؤزونو توتار، اونون بوتون وارلیغینا حاکیم اولار، نه امر ائتسه، آدام دا دلیواری اونو یئرینه یئتیرر. عکسینه، کیمین عاغلی حیسّینه قالیب گلسه، حیرصلندیکده عاغیل حیسّی بوغار هامی اونون حیرصلندیگینی گؤرسه ده، او، عاغیللارین بیندیگی ایشلری گؤرر و امرلری وئرر". (بو علی حسن ایبن علی خواجه نیظام المولک. سییاستنامه. باکی، "عئلم" ،1987، ص. 112). حیرصینه، غضبینه، هیککه‌‌نین - هر شئیین باشیندا صبر دایانیر. صبیرلی اولماق اینسانی بوتون چتینلیکلردن قورویور، آلنی‌آچیلیق، اوزوآغ ائدیر، پئشمانچیلیقدان اوزاق ائدیر. نیظام المولک مودریک آداملارین صبر باره‌سینده دئدیکلرینی بئله سؤیله‌ییر: "صبر یاخشیدیر، لاکین مقصده نایل اولان واخت داها یاخشیدیر؛ نعمت یاخشیدیر، لاکین ناشوکورلوک اولماسا داها یاخشیدیر؛ طاعت یاخشیدیر، لاکین شوعورلا و آللاه قورخوسو ایله اولسا، داها یاخشیدیر". (بو علی حسن ایبن علی خواجه نیظام المولک. سییاستنامه. باکی، "عئلم" ،1987، ص. 113). 
تورک کیچیک، بؤیوک موناسیبتلری‌نین قورونا بیلمه‌مه‌سینی ده نظردن قاچیرمامیش، بونو داها چوخ زاما‌نین گوناهی کیمی آتالار سؤزونده گله‌جک نسله چاتدیرمیشدیر. مثلا.: 
شیمدی بیر زاماندیر، کوچوک بؤیوگه اؤگردور. 
(اوغوزنامه. باکی، یازیچی، 1987، ص. 121). 
آنجاق اولولاریمیزین هر شئیی زاما‌نین اوستونه ییخماسی دا تورکون بدیعی دوشونجه‌سی‌نین بیر پرییوْمو کیمی قبول اولونمالیدیر. گؤرونور کی، تورک بورادا بؤیوک-کیچیک موناسیبتلرینده‌کی موناسیبتلر سیستئمی‌نین پوزولماسینی داها چوخ زاما‌نین، دؤورون، موحیطین دییشمه‌سینده آختارمیشدیر. بونونلا بئله، اونو دا یاخشی بیلمیشدیر کی، زاما‌نین دا، دؤورون ده، موحیطین ده اؤولادی اینساندیر. او اینسان کی، همین اینسان والیدئی‌نیندن داها چوخ زاما‌نینا، دؤورون، موحیطینه بنزه‌ییر. آنجاق بونا باخمایاراق، تورک بابالاریمیز هر بیر کسین - بؤیوگون ده، کیچیگین ده بوینونا یوک قویموشدور. هر بیر کسی مسئولییتینی درک ائتمه‌یه چاغیرمیشدیر و بؤیوکلره اوزونو توتاراق بئله سؤیله‌میشدیر: 
چالیش کی، کیچیکلر سنی سایسینلار، 
اونلارلا ظارافاتلاشما، دیلینی ساخلا 
ایشده بیر سهولری اولسا، جزالاندیر، 
باشلی-باشینا قویما، نظارت ائت. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 311). 
تورک دیلینه و سؤزونه قییمت وئرمگی باجارمیشدیر. فایدالی دانیشماغی، یاخشی سؤز سؤیله‌مگی نسیللره نصیحت ائتمیشدیر. تورکه گؤره، اینسانی حؤرمتلی ائدن ده، اوجوز ائدن ده دیلدیر. البتّه، تورک بابالاریمیز دیل، سؤزه قییمت وئرمکله اونسیت مدنیتی‌نین واجیب‌لیگینی دیقّت مرکزینده ساخلامیش، بیلیکلی مدنی اولان هر بیر کسین یاخشی عمل و یاخشی سؤز صاحیبی اولدوغونو سؤیله‌میشلر. بیلیکلی، مودریک آداملارین سؤزو یاخشیلیغا خرجله‌دیکلرینی گله‌جک نسیللره چاتدیرمیشدیر. مثلا: 
بو سؤزو اونوتما، یادیندا ساخلا: 
"دیلیم منه چوخ عذاب وئریر، 
کاش باشیمی کسمه‌سینلر، من دیلیمی کسرم". 
سؤزونه دیقّت ائله، باشین گئتمه‌سین، 
دیلینی ساخلا، دیشین سینماسین. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت ، 1994، ص. 27-28). 
اینسان بیلمه‌لیدیر کی، "باشا دیل گتیره‌نی ائل ییغیشسا، گتیره بیلمز". اونا گؤره ده اینسان دیلینی ساخلاماغی باجارمالی، هارادا نه‌یی نئجه دانیشماغی یاخشی بیلمه‌لیدیر. 
بیلیکلی، ساوادلی آداملارین سیماسیندا دیله، سؤزه همیشه یوکسک قییمت وئریلیب، سؤزله یوکسه‌لیشین فایداسی اؤیولوب و تعریفله‌نیبدیر. تصادوفی دئییلدیر کی، آتالار یاخشی دئمیشدیر: "باشا دیل گتیره‌نی، ائل ییغیشسا گتیره بیلمز". "قیلینج یاراسی ساغالار، دیل یاراسی ساغالماز" آتالار سؤزو و اونون "اوغوزنامه"ده ایشلنمیش "قیلیچ یاراسی اؤنه‌لور، دیل یاراسی اؤنه‌لمز" پارالئلی تورکون یئنیدن یادداشیندان قایناقلانیر. تورک بابالاریمیزین دیله وئردیگی دگرین نه قدر اهمییتلی اولدوغونو تصدیقله‌ییر. دیلین آلتیندا اینسا‌نین کیملیگی گیزله‌نیر. دیلین آلتیندا اینسا‌نین دونیاگؤروشو، اطرافداکیلارا موناسیبتی گیزله‌نیر. دیلین آلتیندا دیلین اؤز ایمکانلاری گیزله‌نیر. ان نهایت، دیلین آلتیندا دونیادا درک اولونان و درک اولونمایان نه وارسا، اونلارین هامیسی گیزله‌نیر. و ان نهایت، بو باره‌ده تورکون یاراتدیقلاری داها توتارلی سؤز دئییر: 
اگر سالامات اولماق ایسته‌ییرسنسه، 
دیلیندن پیس سؤز چیخارما. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 28-29). 
تورک بیلیگی، ایدراکی و عاغیلی وحدتده گؤتورمکله کامیل‌لیگین نه اولدوغونو آنلاتماغا چالیشمیشدیر. یعنی همیشه بیلیک، ایدراک و عاغیل کامیل‌لیگه خیدمت ائتمیشدیر. نتیجه‌ده ایسه کامیل اولان هر بیر کس اینسان اولاراق ابدی اولماسا دا، آدی ابدی اولموشدور. اینسان دونیایا بیلیک، ایدراک و عاغیللا حاکیم اولموشدور. تورک بابالاریمیز بیلیگین، ایدراکین و عاغیلین کارا گلمه‌دیگی واخت قیلینجین اوینادیغی رولو دا گیزلتمه‌میشدیر. مثلا.: 
بو ایکیسی کار ائتمه‌سه،(بیلیک و ایدراک) بیلیگی قیراغا قوی، قیلینجی آل الینه. 
حاکیملر، عالیملر، خالقین باشچیلاری، 
بیلیکسیزین ایشینی قیلینجلا حلّ ائتمیشلر. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 31-32). 
بیلیک، عئلم، ایدراک، عاغیل صاحیبی اولماق دونیادا هر شئیدن اوستوندور. بونلارین هر بیری اینسا‌نین دوستو، کؤمگی و آرخاسیدیر، عئینی زاماندا دؤولتدن، واردان قات-قات قییمتلیدیر. اودور کی، بیلیکلی، عئلملی، ایدراکلی، عاغیللی آداملارا همیشه احتییاج اولموشدور. تصادوفی دئییلدیر کی، نیظام المولکون "سییاستنامه" اثرده فیلوسوف لوغما‌نین دیلی ایله دئییلمیش فیکیر ایستیناد کیمی گؤتورولور: "دونیادا اینسان اوچون عئلمدن داها یاخشی دوست یوخدور. عئلم دؤولتدن ده یاخشیدیر، چونکی دؤولتی سن ساخلامالیسان، عئلم ایسه سنی ساخلاییر". (بو علی حسن ایبن علی خواجه نیظام المولک. سییاستنامه. باکی، "عئلم" ،1987، ص. 69). بوندان باشقا، یئددی-سککیزینجی عصرین گؤرکملی اولمالاریندان بیری اولان حسن بصری‌نین فیکرینه ایستیناد اولونور: "عالیم او دئییلدیر کی، عربجه چوخ بیلیب، غلیظ عرب ایفاده‌لرینی و سؤزلرینی چوخ ازبرله‌میش اولسون، عالیم اودور کی، بوتون عئلملردن باشی چیخسین، هانسی دیلی بیلسه، مقبول ساییلار". (بو علی حسن ایبن علی خواجه نیظام المولک. سییاستنامه. باکی، "عئلم" ،1987، ص. 69). 
تورکون حیکمت خزینه‌سینده اصل اینسانا یوکسک قییمت وئریلمیش، اونلارین زمانی، دونیایا حاکیم اولمالاری سؤیله‌نیلمیش، بئله‌لرینه بنزه‌مک تبلیغ اولونموشدور. اصل اینسان عاغلی سایه‌سینده اصل اینسان آدلاندیریلمیشدیر. اصل اینسا‌نین عاغیللی، اصیللی و نجیب اولدوغو سؤیله‌نیلمیشدیر. "قوتادغو بیلیک"ده یازیلیر: 
باخ، ایکی جور اصل اینسان وار: 
بیری بَی، بیری عالیم؛ اونلار اینسانلارین باشیدیر، 
بیری الینه قیلینج آلیب خالقی ایداره ائدر، 
بیری الینه قلم آلیب دوز یول گؤسترر. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 34-35). 
تورک اؤز حیکمت خزینه‌سینده بیلیگین، ایدراکین، عاغیلین وحدتینده کامیل‌لیگی گؤرور و بو کامیللیکده ایسه اصل اینسا‌نین کیملیگینی اورتالیغا قویور. اصل اینسا‌نین - کاماللی اینسا‌نین بزه‌گی‌نین دیل اولماسی سؤیله‌نیلیر. یعنی اصل اینسا‌نین کیملیگی یئنه ده اونون دیلینده‌دیر. بورادا یئنه ده بیر چوخ مطلبلر دیلین آلتیندا گیزله‌نیر. بو باره‌ده "قوتادغو بیلیک"ده یازیلیر: 
کامالین بزه‌گی دیل، دیلین بزه‌گی سؤزدور، 
اینسا‌نین بزه‌گی اوز، اوزون بزه‌گی ایسه گؤزدور. 
اینسان سؤزونو دیلی ایله سؤیلر، 
سؤزو یاخشی اولسا، اوزو پارلار. 
(یوسیف بالاساغونلو. قوتادغو بیلیک – خوشبخت‌لیگه آپاران عئلم. باکی، آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1994، ص. 35). 
تورکون حیکمت خزینه‌سینده اؤزونه مخصوصلوغون بیری ده ائلات مدنیتینی یاراتماسی و یاشاتماسی ایله باغلیدیر. ائلات مدنیتی‌نین یارانماسی سببی اونونلا باغلی اولموشدور کی، تورک دونیایا گلیشیندن سونرا دونیا‌نین طبیعی و زنگین اولان اراضیلرینده مسکونلاشمیشدیر. بو اراضیلر او قدر اوجسوز-بوجاقسیز اولموشدور کی، اونون بیر طرفیندن او بیری طرفینه گئتمک اوزون واخت طلب ائتمیشدیر. ایستر-ایسته‌مز اراضیلر گئت-گئده تورکون اؤزو طرفیندن آیریلماغا، بئله دئمک اولارسا، سرحد چرچیوه‌سینه دوشمه‌یه باشلامیشدیر. نتیجه‌ده تورکون مسکونلاشدیغی اراضیلرین بیر-بیریندن فرقلندیریلمه‌سی باشلانمیشدیر. ائل-اوبا جاماعاتی، ائل-اوبا ایفاده‌سی ده بورادان یارانمیش و ائلات دوشونجه طرزی‌نین بیر کومپونئنتی کیمی تورکو همیشه ایزله‌میشدیر. "آدام آداما قوووشار، داغ داغا قوووشماز" آتالار سؤزو و اونون "اوغوزنامه"ده اولان پارالئل واریانتی "قاویشار آدام آداما، آما قاویشماز تاغ تاغا" ائلین بیر اوجو ایله او بیری اوجو آراسیندا مسافه‌‌نین بؤیوکلوگونه ایشاره‌دیر. یعنی ائل-اوبا‌نین آداملاری بو اوجسوز-بوجاقسیز مسافه‌نی گزرکن بیر-بیری ایله راستلاشا بیلر، گؤروشه بیلرلر. منجه، ائلله باغلی آتالار سؤزلری‌نین یارانماسی سببی ده ائلات دوشونجه طرزی ایله باغلی اولان بیر مسله اولموشدور. مثلا، "اوغوزنامه"ده قارشیلاشدیغیمیز همین آتالار سؤزلری ده بونو تصدیق ائدیر. 
ائل ایله گلن قره گون دوگوندور. 
ائل ایله گلن بلا بایرامدیر. 
ائل آتدیغی داش اوزاق گئدر. 
ائل دلوسین آلداتماز. 
ائل ایچینده قاتی سؤیله‌مه، دیوار آردیندا قولاق اولور. 
(اوغوزنامه. باکی، یازیچی، 1987، ص. 25، 54، 58). 
ائلات مدنیتی‌نین ترکیب حیصه‌سینده موناسیبتلر سیستئمی همیشه اؤنملی یئرلردن بیرینی توتموشدور. موناسیبتلر سیستئمی‌نین اساس کومپونئنتلریندن بیری ده قونشولوق موناسیبتی اولموشدور. قونشولوق موناسیبتی اولمادان تورکون معیشتینی تصوور ائتمک مومکون دئییلدیر. تورک قونشولوق موناسیبتینی دار و گئنیش معنادا باشا دوشموشدور. دار معنادا قونشولوق موناسیبتی ائلات دوشونجه‌سینده قونشونون قونشویا اولان موناسیبتی کیمی (بیر تورکون قونشوسوندا اولان باشقا بیر تورکه موناسیبتی) باشا دوشولموشدور. و بو باره‌ده اوغوز بالالاریمیزین سؤیله‌دیگی آتالار سؤزلری ائلات دوشونجه‌سیندن قایناقلانیب گله‌رک ایندی ده اؤز تاثیر گوجونو ساخلاماقدادیر. مثلا: 
قونشونون ائشگین ایکی ایسته، سنین اوچ اولسون. 
قونشییی قونشیدان سورارلار. 
قونشو حاقی، تانری حاقی. 
قونشون کیم ایسه، قارداشین اولدور. 
قورد قونشوسون یئمز. 
(اوغوزنامه. باکی، یازیچی، 1987، ص. 141، 143، 144، 145، 146). 
تورک گئنیش معنادا قونشولوق موناسیبتینی میلّتلر، خالقلار، دؤولتلر آراسیندا اولان موناسیبت کیمی آنلامیش و بو زامان مسله‌یه ائلات دوشونجه طرزی ایله دئییل، میلّی-سییاسی و دؤولت‌چیلیک دوشونجه طرزی ایله یاناشمیشدیر. هله ان قدیم، قدیم و اورتا عصرلر مرحله‌سینده تورک باشقا خالقلارلا میلّی-سییاسی، دؤولت‌چیلیک دوشونجه طرزی ایله قونشولوق موناسیبتینده اولموشدور. 
ایدراک صاحیبلری دؤولتچیلیک دوشونجه‌سینه صادیق قالماقلا دؤولتی ایداره ائدن هر بیر کسین فایدالاناجاغی اؤیود و نصیحتلرله تورکون دؤولت‌چیلیک تاریخی‌نین قدیم‌لیگینی تصدیق ائتمیشلر. هله اورتا عصرلرده دؤولتین (محض تورک دؤولتی‌نین) موعاصیر آنلامدا دئسک، کونستیتوسییاسینی یازماق، حؤکمدارین، وزیرین، بَیین، سرکرده‌‌نین، کاتیبین، خزینه‌دارین، آشپازین، خیدمتچی‌نین نئجه اولماسینی اؤلچویه، مئعیارا چئویرمک، عئینی زاماندا عالیملر، طبیبلر، افسونچولارا، یوخو یوزانلارا، مونجّیملر، شاعیرلر، اکینچیلر، ساتیجیلارا، حئیواندارلارا، صنعتکارلارا، یوخسوللارا موناسیبتی عدالتلی، جمعییتین هر بیر طبقه‌سی‌نین ماراغی تامین اولونموش شکیلده بیان ائتمک دؤولت‌چیلیک تجروبه‌سی‌نین محصولو کیمی باشا دوشولمه‌لیدیر.

کؤچورن: عباس ائلچین