+0 بگندیم
قادین و عراق-تورکمان یاس عادتلری
اولکر عادیل قیزی داداشووا
AMEA-نین فولکلور اینستیتوتونون دوکتورانتی
کؤچورن: عباس ائلچین
اینسانلارین درین کدری‌نین، سارسینتیسی‌نین ایفاده‌سیندن تؤره‌ین یاس مراسیملری‌نین کئچیریلمه‌سی بو گونوموزه قدر چاتمیش، دؤورونون اینانج تاثیرلریندن ده یان اؤتمه‌میش، موختلیف زامانلارا عایید اینانج یاناشماسی‌نین آخینیندان قایناقلاناراق موختلیف گؤرونوشلو حرکتلری اؤزونده بیرلشدیرمیشدیر. شومئرلر، شامانلارا مخصوص ریتواللارا داها چوخ ایستینادلانان یاس مراسیملری ایسلام دینی‌نین قبولوندان سونرا بعضی اینانجلاری ایسلامی دَیرلر آلتیندا قوروموش، حتّی ایسلامدا قبول ائدیلمه‌ین بیر چوخ گئدیشلر ( قیشقیراراق آغلاماق، آغیلار دئمک، قادینلاری شیون ائده‌رک ساچلارینی یولماق، صیفتلرینی جیرماق) (5 ) بو دینین علامتی اولاراق اینسانلار طرفیندن قبول اولونموشدور.
روحلارین یاشاماسینا، بو دونیا ایله علاقه ساخلاماسینا اینانان اینسانلار موختلیف آیینلر، سینامالار، یوزوملار حیاتا کئچیریرلر کی، بونلار دا داها چوخ قادین خاراکتئرلی اولور. "محض قادین-آنا‌نین، باجی-ننه‌‌نین سایه‌سینده اؤلو آخیرت دونیاسینا" اوُرواتلی گئدیر (آغی سؤیله‌مکله)، اؤلونون روحو احسان سوفره‌سیندن "اؤز پایینی" آلا بیلیر (جومعه آخشامی خؤرگین دوزونو تؤکرکن اؤلولرین آدینی چکمکله؛ واختلی-واختیندا یاد ائدیلیر (پالتارلاری‌نین، اشیالاری‌نین موعیّن زامان چرچیوه‌سینده قورونماسی ایله)؛ بیر سؤزله، مراسیمین بوتون "یازیلمامیش قانونلارینا تام جیدّی‌لیگی ایله رعایت اولونور". (1؛127)
قدیم شومئر منبعلرینی نظردن کئچیردیکده گؤرریک کی، قادینلار تانریلار اولموشلار. ( 6 ) بوندان قایناقلاناراق دئیه بیلریک کی، ایلک واختلار شامانلارین هامیسی‌نین قادینلاردان عیبارت اولماسینا سبب بودور. چونکی شامانلار عادی اینسانلاردان داها چوخ اوستونلوکلره مالیک ایدیلر، اونلار اینسانلارین باجارا بیلمه‌دیکلرینی باجاریردیلار: روحلارلا علاقه یارادا بیلیر، روحلاری عایید اولدوقلاری یئره گؤندریر، حئیوانلاری باشا دوشور، گؤیله یئری سیاحت ائدیر و س.
شامان پالتارلاری‌نین قادین گئییمینه اوخشاماسی‌نین سببی ایلکین اولاراق شامانلارین قادینلاردان عیبارت اولماسیدیر؛ سونرالار اونلارا قوشولان کیشیلر گؤرونوش باخیمدان قادین شامانلارین بنزه‌یشینی تأمین ائتمیش اولورلار. ( 11؛ 61-62 )
شامانلارا گؤره داوول روحلاری اطرافینا توپلاییر، اؤزونده ساخلاییر، چالینارکن صدالاری ایله پیس روحلاری قورخوزور ( 11؛ 76 ) کرکوک یاس مراسیمینده اؤلویه حصر ائدیلن، داوولون موشاییعتی ایله سسلنن سازلامالارین اولماسی، او جومله‌دن بو گئدیشاتلارین کیشی دئییل، قادین مجلیسینده مؤوجودلوغو یوخاریدا قئید اولونان گؤرونتونون بنزه‌ری کیمی یاناشماغا اساس وئریر، یعنی بیر نؤوع، بورادا داوول چالاراق سازلاما دئین قادین شامان کؤکونونه قایناقلانان گؤرونتو جانلاندیریر.
بعضاً شیون مراسیمینده ریتمی کدرلی اولان داوول دا چالینیر کی، بونا "ترس داوول" دئییرلر. ( 12؛ 65 )
"کرکوک تورکلرینده بیر دلیقانلی سئودیگینه قوووشمادان اؤلرسه، جنازه‌سینده اونون ان چوخ سئودیگی تورکو ترسینه چالینیر. کرکوکلولر بو عادتی، "تئز ییغین، تئز قالدیرین، مئهتریم ترسه چالدیرین" ماهنیسی ایله ایفاده ائدر". ( 5 )
بوندان باشقا، بیر چوخ خالقلاردا، او جومله‌دن آذربایجانلیلارین قدیمدن (آرخایک‌لیک هله ده قورونوب ساخلانیلمیشدیر) یاس مراسیمینده توی گؤرمه‌ین جاوا‌نین یاسیندا تویدا آتیلاجاق آددیملار آتیلیر، خونچا دوزلدیلیر، آنا-باجیلاری قیرمیزی پالتار گئیه‌رک شیون ائده-ائده قول قالخیزیب اویناییر. (1؛127 )
موعاصیر اینسانلار طرفیندن ایجرا ائدیلن یاسداکی توی علامتلری قدیم دؤوردن قالمیشدیر. چونکی تئز-تئز باش وئرن آمانسیز موحاریبه‌لر جاوان-توی گؤرمه‌ین گنجلرین حیاتدان کؤچمه‌سینه سبب اولوردو.
دیگر طرفدن، یاسدا توی علامتلری‌نین اولماسینا همچنین یئنی وضعییته، یئنی حیاتا کئچید کیمی ده دیرلندیریله‌رک آتیلاجاق آددیم کیمی ده یاناشماق اولار. (1؛134)
قادین یاس مراسیمی‌نین بیرینجی، توک‌اورپه‌دیجی مرحله‌سی اولان شیون اینسان اؤلن آ‌نیندان باشلایاراق دفن اولونانا قدر داوام ائدیر. یاخین، دوغما اینسان ایتکیسیندن تاثیرلنه‌رک آغی دئمک، آغلاماق، اوز جیرماق، ساچ یولماق شیوه‌‌نین خاص خوصوصیتلریدیر.( 3؛126 )
"کیشیلر کیمی قادینلار دا یئددی گون عرضینده یاس ساخلاییرلار. آذربایجاندا اولدوغو کیمی، قادینلار آواز ایله مرحوما موناسیب آغی دئییر و آجی-آجی آغلاییرلار. آذربایجاندا آغی، تورکییه‌ده "آغیت" آدلانان بو مراسیمه کرکوک دولایلاریندا "سازلاماق" دئییرلر کی، بو دا "سیزلاماق" سؤزوندن یارانمیشدیر." ( 8؛74 ) نظم و نثر شکلینده اولان سازلامالار اؤلن اینسا‌نین خاراکتئریک خوصوصییتلرینی موختلیف یاناشمالارلا اؤزونده جمعلشدیریر، سازلامالار اؤولادلارینی ایتیرمیش آنالارین، یولداشلارینی ایتیرمیش جاوان قادینلارین درین سارسینتیلارینا، بیر سؤزله، یاخین اینسان ایتکیسینی یانیقلی دیلله ایفاده‌سینه سؤیکه‌نن خالق ادبی نومونه‌سیدیر:
اؤولاد داغی دَین آنا‌نین دیلیندن:
بالا، وای،
بال یئمه‌دیم، بالا، وای،
چؤپ ییغدیم، یووا قوردوم،
اوچورتمادیم، بالا، وای. ( 8؛ 76 )
گنج گلینین آناسی‌نین دیلیندن دئییلن آغی:
دوه‌لر دوزده قالدی
یوکو تبریزده قالدی.
بالام باش آلدی، گئتدی،
بالاسی بیزده قالدی.
دوزولو یاتاقلاری،
جئهیز دولو بوغچاسی،
قییمتلی البسه‌سی،
ترک ائتدی، بیزده قالدی ( 8؛ 77 ) و.س
بعضاً اؤلن اینسا‌نین دیلیندن ده آغیلار وئریلیر:
هئیوایلا ناریم قالدی.
ائی ظالیم، غدار فلک،
من سنه نه ائتمیشدیم؟
بئشیکده کؤرپه بالام،
یاتاقدا یاریم قالدی( 8؛ 78 )
گؤروندوگو کیمی، سازلامالار یاس مراسیملرینده آغری، غم، غوصّه،کدری ایفاده ائتمک اوچون ایستیفاده اولونان، یالنیز قادینلارین یارادیجیلیغی‌نین محصولو اولان بیر ژانردیر. ( 8؛ 78)
عراق تورکمانلاریندا یاس مراسیمینی خوصوصی آغیچی قادینلار ایداره ائدیر، آغیچی قادینین دئدیگی کدرلی سؤزلردن تاثیرلنه‌رک دیگر قادینلار دیزلرینه و کؤکسلرینه وورارلار. "یاسین اوچونجو و یئددینجی گونونه قدر یاس ساخلایان قادینا اؤلنین یاخینلاری و اقرابالاری بیر میقدار پارا ( پول) وئریرلر. بونا "یاساناقلیق" دئییرلر. (3؛ 68 )
گنج اینسانلارین اؤلوم مراسیمینده سازلاما ایله یاناشی، شیون مراسیمی ده کئچیریلیر. "بو مراسیمینده قادینلار دؤرد حالقا یارادیرلار. حالقا‌نین کنارینا شیون ائدن قادین صاندالیایا چیخیر و اؤلونون گنجلیگینی، مزییتلرینی دیله گتیریر. قادینلارین یاراتدیغی حالقالاردان ایکیسی بیر طرفه، دیگری ایسه او بیری طرفه کئچر. سازلایان قادین دئدیکجه دیگر قادینلار ساچلارینی یولار. حالقادا سیرالانمیش قادینلار ایسه سینه‌لرینی دؤیرلر. سازلایان قادین اؤلونون اؤزللیکلریندن بحث ائتدیکجه سینه دؤین قادینلار ایسه "هایواششئره/ hayvaşşerə" دئیه قارشیلیق وئررلر: (اؤلن کیشی ایسه)
سازلایان؛. سیتارا زوبون
قادینلار: هایواششئره
سازلایان: آلتون باستون
قادینلار: هایواششئره
سازلایان: نیظام تاراشی
قادینلار: هایواششئره " ( 12؛ 65 )
قادینلار بو مراسیمده ده اوزلرینی جیرار، ساچلارینی یولارلار. بو مراسیمه "هایواششئره" مراسیمی دئییلیر.
اورتا آسییا، همچنین کرکوک تورکلری‌نین یاس مراسیملرینده اؤلن کیشی‌نین، خوصوصن ده، نوفوذ صاحیبی اولان بیر اینسا‌نین دفنی بو گونوموز اوچون آرتیق تطبیق ائدیلمه‌ین بیر سیرا عادتلرله کئچیریلردی. یاس مودّتینده - یئددی گون عرضینده هر سحر تئزدن اؤلن اینسانی تمثیل ائدن فیقورا، یعنی بؤیوک بیر کوکلایا همین شخصین ان چوخ گئییندیگی پالتار گئییندیریلیر، اونون ایشلتدیگی سیلاحی تاخیلیر و توُلو ان چوخ سئودیگی آتین اوزرینده اوتوزدورولور. بو آتین اوزرینه اوّلجه‌دن باشدان آیاغادک قارا اؤرتوک سریلیر، قولاقلاری‌نین آراسینا و قویروغونا پالچیق یاخیلیر. حئیوا‌نین اؤنونده کیشیلر داوول، زورنانی ترس چالا-چالا، سینه‌لرینی دؤیه-دؤی، قادینلار ایسه آتین آرخاسینجا شیون ائده‌رک، آغلایا-آغلایا قبیریستانلیغا گئدر، بورادا آغلاییب شیون ائتدیکدن سونرا گلدیکلری یوللا دا گئری قاییداردیلار. ( 10؛ 19 )
یاس توتولماسی مودّتی‌نین داواملیغی قوهوملوق درجه‌سی‌نین یاخینلیغیندان ایره‌لی گلن یاناشمادیر، بو آنلامدا ان اوزون مودّتلی یاس توتما دول قالان قادینلارا مخصوص ایدی. ""تول" سؤزو، دئمک اولار کی، بوتون موعاصیر تورک دیل و لهچه‌لرینده راست گلینیر و تول و یا اؤن سسی عوضلنمیش دول شکلینده اولموشدور. سؤز آیریجا قیرغیز دیلینده توُلک، ...چوواش دیلینده تالاهی شکیللرینده ده ایشله‌دیلیر و عومومییّتله، "دول" اری اؤلموش قادین" معناسیندا ایستیفاده اولونور". ( 7؛ 64 )
آذربایجاندا و بیر چوخ تورک خالقلاریندا (اینگیلوْیلار، تاجیکلر و س.) اؤلو دفن ائدیلدیکدن سونرا بیرینجی گون قادین مجلیسینده اؤلن شخصین پالتاری سریله‌رک اطرافیندا آغلانیلیر و پالتارا اؤلونون روحونون سیموولیک ایفاده‌سی کیمی، روحون ساخلانجی کیمی باخیرلار. ( 1؛ 132)
گؤرونور، عراق-تورکمانلاری‌نین یاس مراسیمینده کئچیرتدیکلری "تول آپارما" دیگر خالقلارداکی پالتار اوزرینده آغلاما مراسیمی عوضلنمه‌سیدیر.
یاس مراسیمینده اؤلونون حیاتدا یاشارکن کئچیردیگی گونلرین یاخشی و یاخود پیس اولماسینی ایفاده ائدن آغیلاردا موختلیف فیکیرلر سؤیله‌نیلیر. قدیم خالق اولان سکیفلر هر یاشانان گونو ایفاده ائدن داشلاری توربالارا ییغاردیلار؛ آغ داش یاخشی گونو، قارا داش پیس گونون ایفاده‌سی کیمی قبول ائدیلیردی. همین اینسان اؤلدوکدن سونرا بو داشلار ساییلار، آغ داش چوخ اولارسا، خوشبخت گون یاشادیغی قناعتینه گلیرمیشلر. یاسلاردا اؤلنین حیاتدا یاشانتیلاری‌نین سادالانماسینی بو قدیم منبع‌نین ایفاده‌سی کیمی قبول ائتمک اولار. ( 9؛ 198 )
"قدیم تورک طایفالاریندا، او جومله‌دن هونلاردا یوغ مراسیمی زامانی اؤلن قهرما‌نین حیاتی‌نین علامتدار حیصه‌سینی ناغیل ائدیب تاماشا کیمی گؤسترمک عادتی ده واردیر. هونلار هم ضییافتده، هم ده یاس مراسیملرینده موسیقی ایله شئعیر، ماهنی اوخویارلارمیش" ( 9؛ 198 )
عراق تورکمانلاریندا قادین یاس مراسیمی داها آغیر کئچیر. " جنازه ائودن چیخمادان اؤنجه قادینلار گئیسیلرینی - البیسه‌لرینی دگیشیب قارا گیررلر. باشلارینی آچیب، ساچلارینی یولارلار. باشلارینا چامور سورته‌رک چیغلیقلار ( شیون) ائدرلر. ائرککلر مزارلیقدان دؤندوکدن سونرا قادینلار مزارلیغا گئدیب، قبرین باشیندا آغلاشیب فریاد قوپارارلار. اؤلنین ان یاخین آداملاری بو آرایا توپلاناراق باش آچارلار، ساچ یولارلار. اؤلنین ائشی، باجیسی، قیزی، ننه‌سی(آناسی) ساچلاریندان (قایچی) ایله کسه‌رک بیلکلرینه باغلارلار. بیلکده‌کی ساچلار یاسین یئددینجی گونو بیر قادین طرفیندن کسیلیر" ( 3؛ 67-68 )
تورک یاس مراسیملرینده راستلاشدیغیمیز تاثیر ائدیجی حرکتلری بیز دیگر خالقلارین دا فولکلور دَیرلرینده گؤره بیلریک: قادینلارا مخصوص اولان، ایسلامدا قبول ائدیلمه‌ین، بو دیندن اوّلکی اینانجا ایستیناد ائدن باشا، دیزه وورمالاری، ساچ یولمالاری کیمی گئدیشلر میصیر، یهودی خالقلاری‌نین دا معنوی دَیرلری سیراسینا داخیل اولموش، همچنین یاس مودّتینده کیشیلرین تاراش اولماماسی میصیر، آسور، رومالیلاردا، پئرسلرده، یونانلاردا راست گلینن عادتلرده اؤزونو گؤسترمیشدیر. ( 5؛ 395 )
تخمینن ائ.أ VI-II مین ایللیکده فورمالاشان "بیلقامیس" داستا‌نیندا بیلقامیس دوستو ائنکیدو اؤلرکن شیون قوپارمیش، ساچلارینی داغیتمیشدیر:
کتان کیمی دارتیردی، ساچلارینی یولوردو.
پالتارینی دیدیب، جیریق - جیندیر ائدیردی ( 4؛ 53 )
اؤلومو آللاهین بویروغو اولاراق قبول ائدن و بوندان دیگر اینسانلارا درس وئرمک تئندئنسییاسی اولاراق قبول ائدن ایسلام دَیرلری یوخاریدا قئید اولونان حرکتلری مقبول سایمامیش، بونون عکسینه گئتمیش، همچنین عراق- تورکمان قادینلاری طرفیندن یاس زامانی - یئددی گون و قیرخ گون مودّتینده هر جومعه آخشامیندا آغیلارین اوخونماسی دا ایلاهییه ضید گئدیله‌جک بیر آددیم کیمی دَیرلندیریله‌رک قبول ائدیلمه‌میشدیر. ( 12؛ 63)
اونو دا قئید ائدک کی، تورکلرین یاسلاردا آغی دئمک عادتی چین قایناقلارینا اساسن ائ.أ 119-جو ایلده هونلارا مخصوص اولدوغو بیلدیریلمیشدیر. (5) لاکین آغیچی قادینلارین اولماسی داها قدیملره ایستیناد ائدیر. "بیلقامیس" داستا‌نیندا بیلقامیس دوستو ائنکیدو اؤلدوگو اوچون آغیچی قادینلار کیمی های سالیب آغلایاجاغینی بیلدیرمیشدیر. ( 4؛ 52)
عومومییّتله، تورکلره مخصوص اولان مراسیملرده‌کی ریتواللارین بوگونکو گؤرونوش جیلدی اصلینده ماهییتی باخیمیندان داها قدیملره ایستیناد ائتمیش و دَییشیکلیگه اوغراماسینا باخمایاراق، ایلکینلیگینی بو و یا دیگر درجه‌ده ساخلامیشدیر. منسوب اولدوغو طبقه‌دن آسیلی اولمایاراق، کئچیریلمه‌سی موطلق ساییلان یاس مراسیملرینده‌کی ریتواللارین ایجراسی و ایجرا ائدیلن بو گئدیشاتلارین،خوصوصن قادین مجلیسینه ایستیناد ائتمه‌سی هئچ ده تصادوفی حال اولمامیش، تاریخی آسپئکتین ایفاده‌سی اولاراق اؤزونو گؤسترمیشدیر. شومئر منبعلریندن قایناقلانان گئدیشاتلارین داوامی اولاراق، بئله دئیه بیلریک کی، بیر چوخ علامتلری ایله دونیایا اوشاق گتیرن آنا‌نین طبیعتله موقاییسه‌سی و فصیللرده‌کی اوخشارلیقلارلا عئینییتین اولماسی قادینا تانری کیمی یاناشیلماسینا سبب اولموش، داها سونرا تانری-شامان عوضلنمه‌سی اؤزونو گؤسترمیش و اوزون زامان مودّتی کئچدیکدن سونرا روحلاری ایداره ائدن شامان قادینلار یاس مراسیملرینده‌کی آغیچی قادینلارلا عوضلنمیشدیر.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
1. Afaq Xürrəmqızı. Azərbaycan mərasim folkloru. (türk və dünya xalqları folkloru ilə tarixi müqayisəli araşdırma)Bakı, 2002
2. Azərbaycan folkloru antologiyası, (Tərtibçilər: Qəzənfər Paşayev, Əbdüllətif Bəndəroğlu) II kitab, İraq-Türkman cildi, Bakı-
3. 2009Bəhlul Abdullayev Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. VII kitab, Bakı-Elm-1987
4. “Bilqamıs” dastanı (hər şeyi bilən adamın dastanı). Tərcümə edəni İ. Öməroğlu. “Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB, Bakı, 1999
6.https://www.youtube.com/watch?v=HBigZ-kVtKs
7.http://hutad.hacettepe.edu.tr/index.php/hutad/article/viewFile/386/609Filename:386-965-1-SM.pdf
8. Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. III cild, “Təhsil”Bakı-2012
9. Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. I cild, “Təhsil”Bakı-2012
10. Məhəbbət Paşayeva, “Azərbaycanlıların ailə mərasimlərində etnik ənənələr ” Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı-2008
11. Türktaş, M. Kerkük Folklorundan Örnekler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. 1997.
12. Yaşar Çoruhlu “Türk mitolojisinin anahatlari”© Kabalcı Yaymevi, 2000
13. Zainab Ayad Saeed “Kerkük Türkmenlerinin geçiş törenleri“ Ankara, 2014
