سومئر متنلری‌نین آذربایجان و قوموق ادبیاتینداکی ایزلری

علی شامیل

AMEA فولکلور اینسیتوتونون علمی ایشچیسی

کؤچورن:عباس ائلچین

 اؤزت:

    19-جو یوزایل‌لیگه‌دک قایناقلاردا قوموق ادبیاتی ایصطیلاحینا راست گلینمیر. قافقازی ایشغال ائدن روسییا موستملکه‌چیلیگینی اوزون عؤمورلو ائتمک اوچون خالقلاری بؤلمک، بیر-بیریندن آییرماق اوچون دورلو تله‌لر قوردو. یوزایللر بویو یازیلی ادبیاتی بیر اولان تورکلرین هر بؤلگه‌سی، هر قؤومو اوچون دیل، ادبیات، تاریخ یاراتماغا باشلادی. 1883-جو ایلده سانکت-پئتئربورقدا محمد افندی عوثمانووون یایینلاتدیغی " Nokayski, kumukski reç " کیتابی قوموق لهجه‌سینده ایلک کیتاب ساییلسا دا، قوموقلاردان توپلانمیش "مینکوللنون ییری" شومئر داستانی "بیلکامیس"لا، "ائنلیگیم سئنلیگیم ائشکینی آچ!" ناغیلی شومئرلرین کئچی قورد (بعض ده شیر) موتیوی و آذربایجانداکی "شنگولوم، شونگولوم، منگولوم، آچ قاپینی من گلیم" اوشاق ناغیلینی، "بوز اوغلان" ناغیلی "کیتابی دده قورقود"داکی بامسی بئیرگی، "کور اوغلو" ناغیلی "کور اوغلو" داستا‌نینی خاطیرلادیر.

     آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش "ملیک محمد" ناغیلی‌نین، قوموق متنلری و شومئر گیل کیتابه‌لریندکی متنلرله اوخشارلیغی آیریجا بیر آراشدیرما مؤوضوسو اولا بیلر.

    بو جور اوخشارلیقلار فولکلوردا دئییل، یازیلی ادبیاتدا دا جوخدور.

 آچار کلمه‌لر: شومئر متنلری، قوموق و آذربایجان تورکلری‌نین ادبیاتلاری، مینکوللنون ییری، "بوز اوغلان" ناغیلی، عوموم‌تورک ادبیاتی.

 گیریش

     محمد افندی عوثمانووون 1883-جو ایلده پئتئربورقدا چاپ ائتدیردیگی کیتاب (عوثمانوو م. ،1883:174) قوموقجا ایلک ادبی نشر ساییلیر. بو کیتابا نوقایلاردان و قوموقلاردان توپلانمیش فولکلور نومونه‌لری و مؤلیفی معلوم اولان شئعیرلر داخیل ائدیلمیشدیر. سانکت-پئتئربورق اونیوئرسیتئتی‌نین شرقشوناسلیق فاکولته‌سینده 1880-جی ایللره‌دک تورک دیلی درسی دئین م.ا.عوثمانوو کیتابی طلبه‌لره"اوخو کیتابی" کیمی نظرده توتوب.

  پروفئسور بکیر چوبانزاده 1926-جی ایلده باکیدا قوموق دیلی و ادبیاتیندان بحث ائدن بیر سیلسیله مقاله یازیب. اونلارین بیر قیسمینی ژورناللاردا چاپ ائتدیریب (چوبانزاده ب.،1925:29-31، سایی، 3). آز سونرا بو مقاله‌لری آذربایجان تدقیق و تحقیق جمعیتی‌نین نشریاتی عرب قرافیکالی الیفبا کیتابی کیمی چاپ ائدیب. (چوبانزاده، 1926).«قوموق دیلی و ادبیاتی تدقیقلری» آدلی 105 صحیفه لیک بو کیتاب دؤورو اوچون اولدوقجا دیرلی بیر وسایت ایدی. آذربایجاندا اوزون ایللر قوموق دیلی و ادبیاتی حاقیندا بو سویییه‌ده اثر یازیلمادی.

    آراشدیریجی آفاق خورّم‌قیزی "آذربایجان مراسیم فولکلورو" (خورّم‌قیزی آ. ،2002) کیتابیندا بیر نئچه دفعه‌ بکیر چوبانزاده‌دن بهره‌له‌نیب. او، ب.چوبانزاده‌دن ایستیناد یازیر: "نیسبتن سون دؤورلرده چار ایراکلی‌نین جنازه‌سی اطرافیندا «çianuri » چالان آغیچی‌نین دیل دئییب آغلاماسی دا ماهیتی اعتیباریله تورکلرین یوغ تؤره‌‌نینی خاطیرلادیر. (278؛ 53). قیرغیزلارین « jok toşuu»، قازاخلارین «joktau jilau» (245؛ 346)، چوواشلارین «sas kalarni» (158؛ 51)، کریم تورکلری‌نین «tokmak» آغی مراسیمی (326؛ 101) ده آذربایجانلیلارین آنالوژی مراسیمی کیمی منشایینی آدی چکیلن تؤرندن گؤتورور". (خورّم‌قیزی آ. ،2002:135)

باشقا بیر یئرده ایسه یازیر: "قوموق آغیلاری - «viyax»لاردا بعضاً قارغیش اساسیندا قورولور:

درس اوخویقان مدرسه‌ن بوزولسون

کیتابلارین خار آیاغینا یوزولسون

قلملارین قارا اؤزنگه آچیلسین (326؛ 101)" (خورم‌قیزی آ. ،2002:146)

و یاخود: "بوندان باشقا، قوموقلاردا قیزی ار ائوینه موشایعت ائدن شخصلرین «قودا-خاتین»، «قودا-قیزلار» آدلاندیریلماسی (326؛ 101)، داغیستان ترکمه‌لرینده قیزی بَی آراباسینا قیز ائوی‌نین گلینلری‌نین اَیلشدیرمه‌سی (138؛ 174) بو پئرسوناژین واختیله قادین سجیییه‌لی اولماسیندان خبر وئریر".(خورّم‌قیزی آ. ،2002:94)

    تورکولوق گوللو یوْل‌اوغلو دا آذربایجان مطبوعاتیندا قوموقلار، اونلارین مدنیتی و ادبیاتی ایله باغلی بیر سیرا ماراقلی مقاله‌لر چاپ ائتدیرمیشدیر (یول‌اوغلو گ. ،1996: 23-29 فئورال).

    روسییا ایشغال آلتیندا ساخلادیغی خالقلار آراسیندا بؤلوجولوک سییاستی یئریتدیگیندن اوزون ایللر قوموقلار یاشایان بؤلگه‌لردن توپلانان فولکلور نومونه‌لری عوموم‌تورک فولکلوروندان آیریلاراق قوموقلارین شیفاهی ادبیاتی کیمی اؤیره‌نیلمیشدیر. بونا گؤره ده توپلاییجیلار خالق آراسیندا مؤوجود اولان نومونه‌لرین هامیسینی دئییل، محض «قوموقلارا عایید اولان فولکلور نومونه‌لری»نی توپلاماغا و نشر ائتدیرمه‌یه اوستونلوک وئرمیشلر.

     توپلانمیش نومونه‌لرین تصنیفاتیندا و ژانرلاری‌نین موعینلشدیریلمه‌سینده ده فیکیر آیریلیغی، قاریشیقلیق یارانمیشدیر. بئله‌لیکله، فولکلور نومونه‌سی‌نین فورماسیندان داها چوخ مؤوضوسونا گؤره تصنیفاتی موعین‌لشدیریلمیشدیر. مثلا، «زحمت ییرلاری»، «ایگیت‌لیک ییرلاری»، «ایگیت‌لیک-تاریخی ییرلاری»، «تاریخی ییرلار»، «سیبیر ییرلاری»، «تاپشورما یا دا ناصیقات ییرلاری»، «ماسخارا-ایریشخات ییرلاری»، «کازاک ییرلاری»، «هاشیک ییرلاری»، «اوْیلو ییرلار»، «آلیشیپ آیتاهان ییرلاری» (کومیک خالقی، 2002) و س. باشلیقلار آلتیندا آنتولوگییالاردا وئریلمیش نومونه‌لرین بؤیوک بیر قیسمی تورک خالقلاری فولکلورو اوچون خاراکتئریکدیر. اونلارین بیر قیسمی یالنیز قوموقلار یاشایان بؤلگه‌لردن توپلاندیغینا گؤره قوموق فولکلورو آدلاندیرماق اولار. حتّی قوموق آراشدیریجیلاری‌نین توپلادیقلاری نومونه‌لر آراسیندا فرقلر اولدوغو کیمی، بؤلگو پرینسیپینده ده فرقلر واردیر. آ.ک.عابدوللاتیپوو و آ.م.سولطانمورادوودان فرقلی اولاراق،عابدولحاکیم حاجییئو ییرلاری «ایگیدلیک ائپوسو»، «ایگیدلیک-تاریخی ییرلار»، «تاریخی ییرلار»، «باللادالار»، «قاننا قازاق ییرلاری»، «سیبیر و توسناق ییرلاری»، «هاشیک ییرلاری»کیمی آییریر. (تورکییه، 2002، 21-107). آ.ک.عابدوللاتیپوو و آ.م. سولطانمورادوو «آنژیلی قیز»ی ایگیدلیک ائپوسونا داخیل ائدیرسه، عابدولحاکیم حاجییئو اونلارین فیکری ایله راضیلاشمیر، «ژاواتنی ییری»نی ایگیدلیک ائپوسونا داخیل ائدیر. بو دا بیر داها اونو گؤستریرکی، آراشدیریجیلارین موعین‌لشدیردیکلری بؤلگولر، ژانرلار شرطیدیر.

 1. قوموق فولکلور نومونه‌لرینده شومئر داستا‌نینین ایزلری

      قوموقلارین چاپ ائتدیردیکلری ییرین بیر قیسمین، یعنی بؤلگه‌‌نین تاریخی شخصیتلری و حادیثه‌لری ایله باغلی اولانلارا باشقا تورک خالقلاریندا راست گلینمیر. لاکین بونلاردا دا قدیم تورک داستان، میف و ناغیللارینداکی ایفاده‌لر، ائپیتئتلره و باشقا بدیعی تصویر واسیطه‌لرینه راست گلمک اولور. آراشدیریجیلار بدیعی تصویر واسیطه‌لری‌نین اوخشارلیغینا گؤره قوموقلاردان توپلانمیش «مینکوللونو ییری»نی قدیم شومئر (سومئر) داستانی «بیلقامیس»لا موقاییسه ائدیر و اونو ان قدیم قوموق فولکلور نومونه‌سی ساییرلار.«مینکوللونو ییری» بئله باشلاییر:

مینکوللو اویده توُوان، قیردا اؤسگن،

هاپای بوگون آرت ائلکه‌سین چاچ کسگن،

تووارلاغا ییمیک توک بیتگن.

قاتین-قیزلاغا ییمیک چاچ بیتگن

کوْرکونچلو تالالاقا کؤش تیکگن،

قابورقاسین قیی گئچگن…

(مینکوللو ائوده دوغموش، چؤلده بؤیوموش، هارای،بو گون ساچلاری چییینلرینه تؤکولموش، داوار (قویون-کئچی) کیمی بد‌نینی توک اؤرتموش، قادین-قیز کیمی ساچ بیتیرمیش (اوزاتمیش)، قورخونج تالالاردا کؤشک تیکمیش، قابیرغاسینا تزک کئچمیش) (کوموک خالق ییرلاری، 1990 :13)

     «بیلقامیس» داستا‌نی‌نین قهرمانلاریندان ائنکیدو ایله مینکوللو آراسینداکی اوخشارلیقلاری باشقا فولکلور نومونه‌لرینده ده تاپماق اولار. قوموقلاردان توپلانمیش«ائنیلیگیم، سئنیلیگیم، ائشکینی آچ!» اوشاق ناغیلی ایله قدیم شومئرلرده‌ کئچی-جاناوار (بعضن ده شیر) احوالاتی ایله ده پارالئللر آپارماق اولار. (اوشاق، 1999:333) حتّی اونو دا سؤیله‌مک اولار کی، آذربایجاندان توپلانمیش «شنگولوم، شونگولوم، منگولوم! آچ قاپینی من گلیم!» ناغیلی ایله موقاییسه‌ده قوموقلاردان توپلانمیش متنلرده کئچی‌نین بالالاری‌نین آدلاری شومئر متنلرینه داها یاخین سسله‌نیر. بو ناغیللاردا کئچی بالالارینی خیلاص ائتمک اوچون قوردلا ساواشیر و قالیب گلیر.

«ژاواتنی ییری»ندا قهرما‌نین اؤلوم ملگی ایله گؤروشو "کیتابی دده قورقود" داستانلاریندا دلی دومرولون عزرایل‌له گؤروشو عئینی تفکّورون محصولو اولدوغو کیمی عئینی قایناقدان بهره‌لندیگینی سؤیله‌مه‌یه ده ایمکان وئریر

    قوموق فولکلوروندا میفلری دیلچیلیک باخیمیندان اؤیرنن ای.آ.خالیپایئوا دوکتورلوق دیسسئرتاسییاسیندا تانریلارا سیتاییش زامانی اوخونان بیر نغمه‌نی وئریر:

گؤک تئنقریم گؤکتن ماغا

گؤک گؤزلرینی آچیب باغا

گؤک‌چومان آولاقلاردا

گؤک چیجکلی تارلادا

گؤک چوخکئتلی بالاما

گؤک تئنقریم اؤزوم باغا.

(ماوی تانری گؤیدن منه، ماوی گؤزونو آچیب باخیر، ماوی چؤللرده، ماوی چیچکلی تارلالاردا، ماوی کئچیلر اوتلاییر، ماوی پالتولو بالالاری، ماوی تانریم یوکسکلردن باخیر) (شامیل ع. ،2000:55)

    آراشدیریجییا گؤره، بو نغمه قدیم دؤورلرده یارانمیش بیر سیتاییش، ماگیک دوعا‌نین قالیغی، یاخود تانرییا حصر اولونموش مراسیمده اوخونان ماهنی‌نین بیر پارچاسیدیر. داغیستان رئسپوبلیکاسی‌نین کایاخان بؤلگه‌سینده بیر تانریخان آغاجی وار. بؤلگه‌‌نین اینسانلاری همین آغاجا تاپینیب قوربان کسیرلر. باخمایاراق کی، بو بؤلگه‌ده اینسانلار یوز ایللردیر ایسلام دینینی قبول ائتمیشلر. 50 ایلدن چوخ آتئیست تبلیغاتین تاثیری آلتیندا اولسالار دا، بو گون یئنه تانریخان آغاجینا و ب. بو کیمی داش-قایالارا ستایش ائدیلیر، تانری‌نین گؤی رنگده اولدوغونو و بو رنگین«ایلاهی گؤزللیک» آنلامی وئردیگینی قبول ائدیرلر.

    اونلارلا فولکلور نومونه‌سی آراسیندا بئله پارالئللری آپارماقلا همین سوژئتلرین تورک خالقلاری آراسیندا داها گئنیش یاییلدیغینی گؤسترمک اولار. بو، تاریخچیلریمیزین دادینا چاتار.

    آذربایجاندا «قوْدو-قوْدو» مراسیمینده اوخونان نغمه‌‌نین بیر حیصه‌سی قوموقلاردا اویونلار، یومونچوقلار (سانامالار) کیمی اوخونور. مثلا:

گون چیق،

گون چیق، گون چیق!

دوشمانلانی ژانی چیق،

آریو قیزین آلیپ چیق،

ائرشی قیزینق

ائشیک آرتدا قویوپ چیق! (تورکییه، 2002:50)

     آذربایجاندا گونشین چیخماسی، یاغیشلی گونلرین سونا چاتماسی اوچون کئچیریلن «قوْدو-قوْدو» مراسیمینده اوخونان نغمه‌لر قاراچای-مالکارلاردا، قوموقلاردا بیر آز فرقلی شکیلده‌دیر. قوموقلار بونو «قودوربای» نغمه‌سی کیمی اوخویور.

مثلا: بیریسی اوخویور:

قودور-گودور قودوربای!

او بیریلر خورلا سس وئریر:

- هوسسای!

قودورباینی گؤرگنلر! - هوسسای!

گؤروب سالام بئرگنلر! - هوسسای!

سالامینقین آری قوی! - هوسسای!

قاپچیغیما تاری قوی!- هوسسای!

تارتیپ بوزا ائتئرمن!- هوسسای! (کوموک خالقی، 2002:8)

    قوموقلاردا دا تویلاردا، مراسیملرده اوخونان نغمه‌لرین اکثریتی یئددی هئجالیدیر. اونلار چوخ واخت دؤرد میصراع شکلینده ایفا ائدیلیر. آراشدیریجی امین عابید هله 1928-جی ایلده بو پروبلئمه دیقت یئتیره‌رک «تورک خالقلاری ادبیاتیندا مانی نوعی و آذربایجان بایاتیلاری‌نین خوصوصیتلری» آدلی تدقیقاتینی چاپ ائتدیرمیشدیر. (عابید ا. ،1930:24) او، تورک خالقلاریندان توپلانمیش بئش مین دؤردلوک اوزرینده آپاردیغی آراشدیرماسیندا یازیر: «غرب (عوثمانلی) لهجه‌سینده مانی، چؤل کریم تورکجه‌سینده چین، کازان ایله جنوب کریمجادا جیر، اؤزبکجه اشوله، آشوله، عراق تورک لهجه‌سینده تورکو، قازاخ و قیرغیزلاردا کاییم اؤلنگ، یاخود آیتیسپا» آدلانیر." مؤلیفین فیکرینجه بو دؤردلوکلر موختلیف جور آدلاندیریلسالار دا، عئینی کؤکدندیر. آراشدیریجی قوسارلی طلبه‌سی موصطافا عظمتزاده‌دن توپلادیغی قوموک مانی نومونه‌لرینی اینجه‌له‌یرک یازمیشدیر: "قوموق تورکجه‌سیله داغیستان اهالیسی آراسیندا دا مانی نوعی اینکیشاف ائتمیش حالدادیر. بونلار عومومی قورولوشجا آذربایجان بایاتیلارینا چوخ یاخین بیر شکیل گؤسترمکده‌دیرلر:

باربار گلتیر، بار گلتیر،

بازاردا ساتار التیر.

قاشین بولان گؤزونو،

آراسی چتیر-چتیر.

آت میندیم آلاشاسین،

او گؤر یئکدیم قاشقاسین.

آلسام سنی آلیرمان،

آلمان سندن باشقاسین.

تار تیرفیریق تار سوقماق،

تارتاجیم بیلگیندن.

تامورلانغان تئرَکسن،

تاپمادین یورگیمدن.

قاپقارا قارا یاشمان،

قارالیغیم یاشیرمان.

سن ماغا گلمه‌سن ده،

ساغا گلیب باش وورمان."(عابید ه. ،1930:34)

  بعضی خالقلاردا ژانر کیمی گؤستریلن ییر، ژیر قدیم تورکلرده شئعیر، نظمه وئریلن عومومی آد اولموشدور. بو گونون اؤزونده ده ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین مرکزی ویلایتلریندن اولان اراک اوستا‌نیندا یاشایان ساوه تورکلری شئعیره ییر، شئعیر سؤیله‌ینه ییرچی دئییر.(شامیل ع. ،2000:98)

 ماراقلی بوراسیدیر کی، تورک خالقلاری‌نین بیر چوخوندا نثر شکلینده اولان فولکلور نومونه‌لری قوموقلاردا ییر کیمی، یعنی منظوم سؤیله‌نیلدیگی حالدا «کور اوغلو» کیمی مشهور داستان ناغیل ژانریندا وئریلیب. بو دا آچیق-آشکار اونو گؤستریر کی، داستان واختیندا اونو یاخشی بیلن و سؤیله‌ین-اینفورماتورلاردان توپلانماییب.

   قوموق فولکلورچولاری‌نین "مینکوللونو ییری" ،"آنژیلی قیز"ای ایگیدلیک ائپوسو، "عابدوللانی ییری" ،"ایشایی‌نین ییری" ،"زوْروُشنوُ ییری" ،"ائلداروُشنوُ ییری" ،"آکموُرزانی و بئکموُرزانی ییری" ،"آیقازینی ییری" ،"توْرکالیلی توْنای بیییی ییری"نی ایگیدلیک-تاریخی ییرلاری، "سولطان‌موُتنو ییری" ،"ایسلام باتیرین و سولطان‌موُتنو ییری"نی (تورکییه، 2002؛ کوموک خالقی، 2002) و س. تاریخی ییرلار کیمی تقدیم ائتسه‌لر ده،خالق طرفیندن سئویله-سئویله اوخونور و یئنی-یئنی علاوه لر، دییشیکلیکلر ده ائدیلیر.

     اسارت آلتیندا اولان خالقلاردا ایشغالچیلار علئیهینه یازیلمیش و یارادیلمیش بدیعی اثرلرین ایفاسی، یازییا آلینماسی و نشری یاساق اولسا دا، اینسانلار همیشه بئله اثرلری سئومیش، گیزلینده اولسا دا ایفا ائتمیش، نسیلدن-نسله اؤتوره‌رک یاشاتمیشدیر. نهنگ روس دؤولتینه قارشی 20 ایلدن آرتیق دؤیوشموش شئیخ شامیل حاقیندا قوموقلارین یاراتدیقلاری و یاشاتدیقلاری "شامیل ییری" دا باش اوجالیغییلا سؤیلنمیش فولکلور نومونه‌لریندندیر. ییردا اوخونور:

 تئرئک‌لَنی بولای باشین قوُوارتقان

ائرتئنگی آچچی آیازنی تومانی،

ماسکئو بولان اون سگیز ییل داو ائتدی.

داغیستاننی ایمام شامیل اوُلانی.

داغیستاندان شامیل تایدی - سیی تایدی،

اوستوبوزدن تؤره گئرگئن ائر تایدی

 (آغاجلارین بؤیله باشینی سولدورموش، صاباحکی آجی آیازین دومانی، موسکوا ایله 18 ییل ساواشدی، داغیستاننی ایمام شامیل اوغلانی، داغیستاندان شامیل گئتدی، اوستوموزدن تؤره یوروتن ائر گئتدی.) (تورکییه، 2002:43)

     قوموقلار آراسیندا ایمام شامیل و اونون موباریزه‌سی ایله باغلی چوخلو شئعیر، ماهنی، روایتلر اولسا دا، اونلار واختیندا توپلانیب چاپ ائدیلمه‌میشدیر. آذربایجاندا دا بو مؤوضودا خئیلی فولکلور نومونه‌سی وار.

اینسانلاری دوغرولوغا، عدالت، دوزلوگه، مردلیگه، صداقته سسله‌ین آتالار سؤزلری، «بئینین ایدمانی» آدلاندیریلان تاپماجالار، مودریک فیکیرلر آشیلایان ناغیللار، مراسیم نغمه‌لری عوضسیز بدیعی نومونه‌لر اولوب یازیلی ادبیاتین اینکیشافینا تکان وئرمیشدیر. قوموق یازیلی ادبیاتی اوزون ایللر کلاسیکلردن مرحوم ائدیلسه ده، زنگین شیفاهی خالق یارادیجیلیغینا دایاناراق میلّی‌لیگینی قورویوب ساخلایا بیلمیشدیر.

2. آذربایجان و قوموق یازیلی ادبیاتی‌نین علاقه لری

سووئتلر بیرلیگی چؤکدوکدن سونرا بو ایدئولوژی تاثیرلر ده آرادان قالخماغا باشلادی. هله‌لیک قوموقلار ادبیاتلارینی زنگین فولکلورلاری و اون بئش یوزیللیکده یاشامیش کامال اوممی (نوری) ایله باشلاییرلار. کامال اوممی‌نین (نوری) قوموق اولدوغونو ایثباتلاماق اوچون آشاغیداکی میصراعلاری نومونه گؤستریرلر:

ائلتر کونگول اوْل ائللرگه...

میسکین کوموک سومبونلرین،

گزدیم توزدوم چوخ دئولشدیم،

آخیر واطانیم اوْیلاشدیم،

های آمان، کوْوُنقا یول گؤرمه‌دیم.

اینگ سون باریب شاما دؤندوم.

 (کارچیقا، 2002: 6)…

 میصراعلارداکی، «میسکین کوموک» ایفاده‌سینه دایاناراق شاعیرین قوموق اولدوغونو و«کوْوُنقا» ایفاده‌سینه دایاناراق کوْوُنقالی اولدوغونو سؤیله‌ییرلر. آراشدیریجیلارکوْوُنقانی ایندیکی داغیستان رئسپوبلیکاسینداکی باواقای و چیرورت یایلاسینداکی کویسون چایی‌نین ساهیلینده‌کی کوونقالایله عئینیلشدیریرلر. شاعیرین اؤنجه کندلرینده، سونرا شیرواندا (ایندیکی آذربایجان) درین بیلیک آلدیغینی، عسگری بؤلوکلرده قازی اولدوغونو، عوثمانلی اوردولاری ایله بیرلیکده دؤیوشلرده ایشتیراک ائتدیگینی،سونرالار ایندیکی تورکییه‌ده یاشادیغینی و 1475-جی ایلده کونیا شهرینده اؤلدویونو یازیرلار. (کارچیقا، 2002:6)

سون ایللرده قوموق آراشدیریجیلاری اورتا یوز ایللیکلرین قایناقلارینی دیقتله گؤزدن کئچیره‌رک ادیبلرینه صاحیب چیخیرلار. بونا اوممی کامالین (نوری) یارادیجیلیغی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی گؤزل نومونه اولا بیلر.اوممی کامالا عایید ائدیلن:

دنگیزده بیر ساز اولور،

گول آچیلیر، یاز اولور.

من یاریما گول دئمن

گولون عؤمرو آز اولور (تورکییه، 2002: 197)

 - شئعیری بو گون ده آذربایجاندا خالق ماهنیسی کیمی اوخونور و «بایاتیلار» کیتابلارینا مؤلیفی معلوم اولمایان متن کیمی داخیل ائدیلیر.

 آشیق انصاری (1838-1934)، محمد افندی عوثمانووو (1860-1934) دا قوموق کلاسیکلری سیراسینا داخیل ائدیرلر. اصلینده، اونلارین یارادیجیلیغی ایستر دیل-اوسلوب، ایسترسه ده مؤوضو باخیمیندان آذربایجاندا، اؤن آسییادا، کریمدا، تورکمنیستاندا یاشامیش ائل شاعیرلری‌نین، آشیقلارین اثرلریندن او قدر ده سئچیلمیر.

یاخسای اؤتن یوز ایللیکلرده داغیستا‌نین ان اینکیشاف ائتمیش اینضیباطی مرکزلریندن بیری اولموشدور. بوراداکی مدرسه‌ده دؤورونون ساوادلی دین عالیملری چالیشمیشدیر. اونلاردان تحصیل و تربییه آلانلارین بیر چوخو سونرالار شرقده مشهورلاشمیشلار.

شاعیر سئیید عظیم شیروانی ده بو مدرسه‌‌نین طلبه‌سی اولموشدور. 1835-جی ایلین اییولون 10-دا شاماخیدا آنادان اولان سئیید عظیم 7 یاشیندا آتاسینی ایتیریر. آناسی عاییله‌نی دولاندیرماق اوچون یاخسایا دؤولت طرفیندن حاکیم تعیین ائدیلمیش آتاسی موللا حوسئینین یا‌نینا گئدیر.(کؤچرلی ف. ،1981:30، ایکی جیلد.) باباسی سئیید عظیمین فراستین، حاضیرجاوابلیغینا، دیری‌باشلیغینا گؤره اونو داها چوخ سئویر و تحصیلینی داوام ائتدیرمه‌سینه یاردیمچی اولور. اورادا 10 ایله یاخین یاشایان سئیید عظیم 1853-جو ایلده آناسی گولسوم خانیملا گئرییه - شاماخییا قاییدیر. شاعیر سونرالار همین گونلری خاطیرلایاراق یازمیشدیر:

 اولدوم اول گون کی، چارده سال،

دوشمه‌دیم فیکری-دؤولتی ماله.

ائیله‌دیم عاریفانه کسبی-عولوم،

...اوخودوم نحوو صرفو-فیقه‌و اوصول،

حیکمت و هئیت ائیله‌دیم محصول. (حوسئینوو س. ،1977:13)

 چوخ تأسوف کی، اونون حیاتی‌نین یاخسای دؤورو و م.ا.عوثمانوولا دوستلوغو لازیمینجا اؤیره‌نیلمه‌ییب. مدرسه‌ده اونا کیملر درس دئییب، کیملرله دوستلوق ائدیب، سونرالار قوموق ضیالیلاریندان کیملرله اونسیتده اولوب؟ بو سواللارا جاواب وئرن آراشدیرمایا هله راست گلمه‌میشیک.

سونوج

سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤکوشو عرفه‌سینده م.س.قورباچووون باشلادیغی «پئرئسترویکا» حرکاتی ادبیاتا دا اؤز تاثیرینی گؤستردی. داغیستاندا یاشایان قوموقلار «تئنگلیک» آدلی ایجتیماعی تشکیلاتلارینی قوردولار. روسییا‌نین خوصوصی خیدمت اورقانلاری میلّی دیرلره صاحیب چیخماق اوغروندا باشلانان حرکاتی ضعیفلتمک اوچون چوخ‌میلّتلی داغیستان خالقلاری آراسیندا نیفاق سالدی. لاکین سیاسی سیخینتییا، ایقتیصادی چتینلیکلره باخمایاراق، قوموق ادبیاتی اینکیشافدادیر.

چوخ تأسوف کی، آذربایجان-قوموق ادبی علاقه لری یئنی مرحله یه قدم قویا بیلمه‌میشدیر. حتّی 20-جی یوزایللیگین 20-30-جو ایللری‌نین عنعنه سی بئله برپا اولونمامیشدیر.

 قایناقلار

  1. Abid Əmin. (1930). Türk xalq ədəbiyyatında manı nevi və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyəti (Beş min bayatı-manı üzərində yapılmış bir tətebbönamədir), “Azərbaycanı öyrənmə yolu”, sayı 4-5(9-10). 

2. Çobanzadə B. (1925). Qumuq dili və ədəbiyyatı haqqında, “Maarif və mədəniyyət” jurnalı, sayı, 3. 
3. Çobanzadə B. (1926). Qumuq dili və ədəbiyyatı tədqiqləri, Bakı.
4. Köçərli Firudin. (1981). Azərbaycan ədəbiyyatı, “Elm” nəşriyyatı, Bakı. 
5. Kumuk xalk avuz yaratğçuluqğu, (2002). Xrestomatiya (Studentler uçun), Maqcaçkcala.
6. Kumuk xalk yırları. (1990). Maqcaçkcala
7. Hüseynov Sadıq. (1977). Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılıq yolu, “Elm” nəşriyyatı, Bakı.
8. Şamil Əli. (2000). Tanıdığım adamlar. “Sumqayıd” nəşriyyatı 
9. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. (2002). Kumuk edebiyatı, Ankara, 20. cilt.  
10. Xürrəmqızı Afaq. (2002). Azərbaycan mərasim folkloru, “Səda” nəşriyyatı, Bakı.
11. Yoloğlu Güllü .(1996). Qumuqlar, “PRESS Fakt” qəzeti, 23-29 fevral