سۇمئر و اوْغۇز ائپوْسۇنۇن استرۇکتۇر بنزرلیگی: ریتۇال و ژانر علاقه‌لری کوْنتئکستینده

آغاوئردی خلیل 

کؤچورن: عباس ائلچین

خۆلاصه

مقاله‌ده اوْغۇز ائپوْسۇ سۇمئر ائپوْسۇ بیلقامیشلا مۆقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلیر. اوْغۇز و سۇمئر ائپوْسۇندا ریتۇال و ژانر علاقه‌لری تحلیل ائدیلیر. ائپوْسۇن تیپلوْژی تحلیلی ایله ریتۇال قایناقلاری‌نین استرۇکتۇر بنزرلیگی مۆعیّنلشدیریلیر.

آچار سؤزلر: اوْغۇز، سۇمئر، ائپوْس، بیلقامیش، دده قوْرقۇد، ریتۇال، ژانر.

   اوْغۇز ائپوْسۇنۇن اؤیره‌نیلمه‌سینده مۆقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلماسی واجیب اوْلان اۆچ اساس مدنییت وار: سۇمئر مدنییتی، ساکا (ااسکیف) مدنییتی و هۇن مدنییتی. بۇنلارین هر بیری قدیم دۆنیا‌نین مدنییت تاریخینده درین ایز قوْیمۇش و اوْغۇز ائپوْسۇنۇن دا گئنئزیسینده ایشتیراک ائتمیشلر. دۆنیانی فتح ائدن اوْغۇز کاغا‌نین هۇن حؤکمداری مئتئ (موْدئ) اوْلدۇغۇ معلۇمدۇر. سۇمئر و اوْغۇز ائپوْسۇ آراسیندا استرۇکتۇر باخیمیندان جیدی یاخینلیق مۆشاهیده اوْلۇنۇر. بۇ ایستیقامتده بعضی آراشدیرمالار آپاریلمیشدیر. خۆصۇصیله، ایسلام صادیغین سۇمئر-تۆرک ائپوْس علاقه‌لرینی آراشدیران تدقیقاتی دیقّته لاییقدیر. اوْغۇز هۇن پارالئللرینه تۆرکییه‌ده آپاریلان تدقیقاتلاردا تئز-تئز راست گلیریک. بۇ باره‌ده فۆضۇلی بایات دا اوْغۇز کاغانلا باغلی آراشدیرماسیندا بحث ائدیب. ز.حسنوْوۇن تدقیقاتلاریندا سا­کا تۆرکلری ایله باغلی مۆقاییسه‌لی آراشدیرمالار آپاریلیب، کوْراوْغلۇنۇن اسکیفلرین "کوْر اوْغۇللار" حاقّینداکی افسانه‌لری ایله مۆقاییسه‌لر آپاریلیب. بۇ مؤوضۇدا ل.فئدوْ­روْوا‌نین اوْلوْنخوْ و کوْراوْغلۇ ایله باغلی ماراقلی مۆقاییسه‌لرینی عکس ائتدیرن بیر تدقیقاتی واردیر. تدقیقاتچی ایلک نؤوبه‌ده دیلچیلره ایستینادن بیلدیریر کی، یاکۇت دیلی قدیم اۇیغۇر دیلی کیمی، هم ده قدیم اوْغۇز قرۇپۇنا عاییددیر. اوْنا گؤره ده اوْغۇز ائپوْسۇ کؤروْغلۇ، کوْر اوْغلۇ، اوْغۇزنامه، دده قوْرقۇد و ب. قدیم قاتدا اوْلوْنخوْ ایله پارالئللیک تشکیل ائتمه‌لیدیر (16).

تدقیقاتدا اوْلوْنخوْنۇن اۇرال-سیبیر تۆرکلری‌نین و موْنقوْللارین ائپوْسۇنۇن اکثریتی‌نین مرکزی آسییا منشألی اوْلدۇغۇ و اوْلوْنخوْنۇن قدیم قاتی‌نین ماتریارخاتدان پاتریارخاتا، میفوْلوْژیدن قهرمانلایغا کئچید دؤورۆنۆن حادیثه‌لرینی عکس ائتدیردیگینی یازیر. دۆشۆنۆرۆک کی، دوْغرۇدان دا تۆرک خالقلاری‌نین ائپوْسۇنۇن اوْرتاق بیر دؤورده و اوْرتاق بیر نۆوعدن و اوْرتاق بیر یئرده یاراندیغینی ائحتیمال ائتمک مۆمکۆندۆر. بۇ اوْرتاق یئرین اوْغۇزنامه‌لرده کئچن "اوْرتاک و کوْرتاک" ،دیگر قایناقلاردان دا "اؤتۆکئن" اوْلاراق بیلدیگیمیز ("اۇلۇس کۆن" ،اوْرکؤن، کۆن اوْرکؤت، کۆن اؤرکؤن- حرفی معنادا دوْغان گۆنشین شۆعاسی) یئردیر.

کوْراوْغلۇ داستا‌نی‌نین اساس نۆوه‌سی گۆنئی آذربایجاندا، آذربایجان و تۆرکمن مۆحیطینده فوْرمالاشیب، بۇرادان دا اوْرتا آسییا، قافقاز، سیبیر و باشقا یئرلره یاییلیب (16)

کوْراوْغلۇ آدی‌نین تۆرک دیللرینده کؤروْغۇ، کۇر اوْقلی، قوْر اوْقلی، گؤر اوْقلی، قۇ­رۇقلی، قۇرقۇلی، کوْرۇقۇدی کیمی واریناتلاری مؤوجۇددۇر و بۇنلار اساسن "کوْرۇن اوْغلۇ" معناسینی بیلدیریر. بۇ حسن خا‌نین، سۇلطان مۇرادین کوْر ایلخیچیسی‌نین اوْغلۇ کوْراوْغلۇدۇر.

عنعنه‌وی یاکۇت ایلخیچیلاری‌نین آتلاری چاغرارکن "خوْرۇ، خوْرۇ" سؤیله‌مه‌سی سس یاخینلیغی باخیمیندان دیقّتی چکیر. یاکۇت دیلینده کوْر اوْغلۇ "کؤربئت اۇوْلا"دیر، کوْراوْغلۇ ایسه داها چوْخ "خوْروْ اۇوْلا" (خوْرۇ، خۇرۇ، کۇرۇ) واریانتینا اۇیغۇن گلیر. رادلوْوۇن اون دوققوزنجو عصرده سیبیر تۆرکلری‌نین یاشادیغی توْبوْل بؤلگه‌سیندن توْپلادیغی و کازاندا " مۆختلیف آدلارلا، اوْ جۆمله‌دن "حئکایتی کوْراوْغلۇ سوْلطان" آدی ایله نشر اوْلۇنان داستان متنینده کوْراوْغلۇ "کۆئر‌نین اۇلی" (کۆئرین اوْغلۇ) اوْلاراق کئچیر. تاتار دیلینده "کۆئر" کوْر دئمک دئییلدیر. "قیرات"-ین یئرینده ده قارا آت واردیر. متنی آکادئمیک و.و. رادلوْو توْبوْل تاتارلاری‌نین سالا کندینده یازییا آلمیشدیر. سالا آدلی کندلر ایندیکی تۆمئن ویلایتی‌نین تۆمن، یارکی، واقای رایوْنلاریندا وار­دیر (20، 258-262) و.و. رادلوْوۇن قئیدینه گؤره متنی عیسعلی رۇسی اوْغلۇ سؤیله­میشدیر.

متن "حئکایتی کوْراوْغلۇ سوْلطان" آدی ایله کازان نشریاتلاریندا 1889، 1890، 1894، 1895، 1901، 1903، 1906، 1909، 1911، 1915، 1916-جی ایللرده چاپ اوْلۇنمۇشدۇر. و.و. رادلوْوۇن یازییا آلدیغی متن کازاندا تاتار خالق داستانلاری‌نین فۇندامئنتال نشری اوْلان "داستانلار - 1984-ه ده داخیل ائدیلمیشدیر (19)

متنین ناشیرلری اوْنۇن ژانرینی "خیکَیات» (حئکایت) کیمی مۆعیّنلشدیرمیشلر. بیزیم ایستیفاده ائتدیگیمیز نشره اؤن سؤز یازمیش ف. اخمتوْوا - اۇرمانچئ "خیکیات (حئکایت) سؤزۆنۆن "أکییَته (ناغیلا) یاخین اوْلدۇغۇنۇ، لاکین ناغیل اوْلمایان معنادا (اسکازانیئ) آلپ اینسانلار حاقینداکی داستانلارین "اکییته‌دن» کنار­دا قالدیغینی قئید ائدیر (19،9). و "خیکیاتین ائپیک اثرلری آنلاتدیغینی علاوه ائدیر. نظره آلاق کی، "دده قوْرقۇد کیتابی‌نین واتیکان نۆسخه‌سینده‌کی آدی "حئکایتی اوْغۇز نامدار (اوْخۇنۇش بیزیمدیر - آ.خ.) قازان بگ و غئیری"دیر.

"کۆئرین" دیلیمیزده‌کی"کَهَر" سؤزۆ ایله یاخینلیغی دا دیقّتده ساخلانمالیدیر. بئله اوْلدۇغۇ حالدا بیز آدی توْتئم گؤرۆشلری کوْنتئکستینه ایضاح ائده بیلریک. بۇ حالدا کوْراوْغلۇ آدی‌نین معناسی آت اوْغلۇ اوْلاجاقدیر. قئید ائدیم کی، آت اوْغلۇ اوْلماق و اؤز توْتئم منشأیینه باغلیلیغینی آدیندا ایفاده ائتمک اوْغۇز عنعنه‌سی اۆچۆن خاراکتئریکدیر. آت بوْیۇ معناسیندا "بوْیات" ،آتی یئنمک معناسیندا "باسات" ،یئنه ده آتلا باغلی ایضاح ائدیله بیلن بایبۇرا، آت آغیزلی آلپ آرۇز و س. آت توْتئمینه باغلیلیغین ایفاده‌سی کیمی آنلاشیلیر. بۇنۇنلا یاناشی قۇرد توْتئمی ایله باغلیلیق دا اؤزۆنۆ چوْخ یایغین شکیلده گؤستریر. بۇنلارین ایچینده بؤیۆک تۆرک کاغانلیغی‌نین اساسینی قوْیان آشینا سۆلاله‌سینی ده قئید ائتمک لازیمدیر. خۆصۇصیله، ل. ن. قۇمیلیوْوۇن "قدیم تۆرکلر" اثرینده یازدیغی کیمی، بؤیۆک آشینا دؤولتی‌نین خانلاری اؤزلرینی قۇرد ساییر و اؤزلرینه قۇرد دئیه مۆراجیعت ائدیردیلر. سییانبیجه، یعنی قدیم موْنقوْلجا "شانوْ" اوْلان قۇرد (بؤرۆ، بۇرا) چین قایناقلاریندا "آشینا" (مۆقدّس قۇرد) اوْلاراق خاطیرلانمیشدیر (18).

دۆنیا‌نین قدیم ائپوْسلاریندان بیری اوْلان هیند ائپوْسۇ "ماهابباراتا"دا قدیم و قۆدرتلی بیر طایفا اوْلان کۇرۇ طایفاسیندان بحث ائدیلیر. بۇرادا کۇرۇنۇن واریثلری کاۇراو و پانداولار آراسیندا اوْنلارین دوْغما کۇرۇ وادیسینده ساواش گئدیر. بۇ ساواش پانداولارین غلبه‌سی ایله باشا چاتیر. حؤکمدار شجره‌لرینده بۇ دؤیۆش ب..ائ.ه. اون بیرینجی عصره عایید ائدیلیر. وْرتا عصر هیند مۆللیفلری ایسه بۇ حادیثه نی ب. ائ. أ. 3102-جی ایله عایید ائدیرلر (16).

سۇمئر کوْنتئکستی. دۆنیا‌نین ان قدیم ائپوْس نۆمۇنه‌لری دۆنیا مدنییتی‌نین بئشیگی ساییلان دجله و فرات چایلاری آراسیندا ب.ائ.أ. دؤرد و ایکی مین‌ایللیکلر آراسی مؤوجۇد اوْلمۇش اسکی سیویلیزاسییا ایله باغلیدیر. دۆنیا مدنییت تاریخینه مئسوْپاتوْمییا، بابیلیستان، شۇمئر، سۆمئر آدی ایله داخیل اوْلان بۇ قدیم سیویلیزاسییا بیر چوْخ مدنییتلرین باشلانغیجینی، کؤکۆنۆ تشکیل ائتمکده‌دیر. ان قدیم ائپوْس نۆمۇنه‌لری ده سۇمئردن باشلانیر. سۇمئرلرین اوْغۇز تۆرکلری ایله دیل علاقه‌لری ده دیقّتی چکن مسله‌لر سیراسیندادیر. ائپوْس استرۇکتۇرلاری‌نین ریتۇال اساسلاری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی اۆچۆن ده قدیم ائپوْس نۆمۇنه‌لری‌نین اؤزۆنده داها چوْخ اسکی معلۇمات و رۇدیمئنت ساخلادیغینی نظره آلساق، اوْ زامان سۇمئر ائپوْسۇنۇن دا تدقیقات اۆچۆن اهمییتینی تصوّۆر ائتمک اوْلار.

سۇمئر، هیند، یۇنان خالقلاری‌نین قدیم ائپوْس نۆمۇنه‌لری مۆختلیف آسپئکتلردن تدقیقاتلارا جلب اوْلۇنمۇشدۇر (3؛ 4؛ 5 و ب. ). بۇ ائپوْسلارین بۆتؤولۆکده اوْلماسا دا، بعضی بنزر جهتلری‌نین اوْغۇز ائپوْسۇ ایله مۆقاییسه‌لی اؤیره‌نیلمه‌سینه تشبّۆث ائدیلمیشدیر. خۆصۇصیله، سۇمئر و تۆرک ائپوْسلاری‌نین مۆقاییسه‌لی اؤیره‌نیلمه‌سی ایله باغلی ایسلام صادیغین آپاردیغی تدقیقاتلار ائپوْس‌شۆناسلیق اۆچۆن بؤیۆک اهمییت داشیییر (7؛ 8؛ 9؛ 10؛ 11 و ب.). تدقیقاتلاردا داها چوْخ موْتیولرین بنزرلیگینه دیقّت یؤنلدیلمیش، آرخایک ریتۇال قاتی و بیر ژانر اوْلاراق ائپوْس استرۇکتۇرلاری‌نین یارانماسیندا و فوْرمالاشماسیندا ریتۇالین قایناق روْلۇ اؤیره‌نیلمه‌میشدیر.

سۇمئر ائپوْسۇنۇن مۆکمّل نۆمۇنه‌لریندن بیری بیزیم دیلیمیزه ای. دیاکوْنوْوۇن رۇسجا نشریندن گؤتۆرۆله‌رک ای. ولییئو طرفیندن ترجۆمه ائدیلمیش و 1985-جی ایلده "بیلقامیش" آدی ایله کیتابچا حالیندا یایینلانمیشدیر (1). ترجۆمه‌‌نین نه قدر مۆکمّل اوْلدۇغۇنۇ مۆعیّنلشدیرمک ایره‌لیده آپاریلاجاق سۇمئر­شۆناسلیق تدقیقاتلاری‌نین قارشیسیندا دۇران مسله‌لردن بیریدیر.

اصلینده بۇ ائپوْسۇن آدی "هر شئیی بیلن آدامین داستانی" دئمکدیر. بۇ باخیمدان داستا‌نین اؤز قهرما‌نینی بیلقامیشین آدی ایله آدلاندیریلدیغی گؤرۆنمک­ده‌دیر. کیتابدا داستا‌نین جادۇگر سین-لیکئ-اۇن‌نین‌ین دیلیندن سؤیلندیگی قئید اوْلۇنمۇشدۇر (1، 8). داستان سؤیله‌ییجیسی‌نین جادۇگر اوْلاراق گؤستریلمه‌سی اوْنۇن ریتۇاللا باغلی ماگیک گؤرۆشلرین حاکیم اوْلدۇغۇ دؤورده یاراندیغینی و شیفاهی عنعنه‌ده مؤوجۇد اوْلدۇغۇنۇ گؤستریر.

اوْغۇز ائپوْسۇنۇن اسکی سؤیله‌ییجیلری حاقّّیندا بیزیم معلۇماتلاریمیز محدۇددۇر. اوْرتا عصرلر دؤورۆنده اوْزان، باخشی و آشیقلارین اوْغۇز و اوْنۇن داوامی اوْلان تۆرکمان داستانلارینی سؤیله‌دیگی آیدیندیر. بۇ سؤیله‌ییجیلرین ایچینده اوْزان دا، باخشی دا بۇ و یا دیگر شکیلده ماگیک فۇنکسییا داشیمیشدیر. باخشیلارین ماگیک یوْللا بیر سیرا مسله‌لری حلّ ائتمه‌سی سوْن دؤورلره قدر مۆشاهیده اوْلۇنۇب و بۇ حاقدا معلوماتلار مؤوجۇددۇر. اوْزان داها چوْخ سینتئزلشیب، اؤزۆنده ریتۇال ایجراچیسی آتا و دده ایله یاناشی عنعنه‌وی سؤیله‌ییجینی ده بیرلشدیریب. بۇ باخیمدان اوْغۇز ائپوْسۇندا قوْرقۇد فئنوْمئنی اؤزۆنده مۆختلیف دؤورلرین ریتۇال ایجراچیلارینی، سؤیله‌ییجیلرینی، اینانج و مدنی اینستیتۇتلارینی بیرلشدیرمه‌سی ایله دیقّتی چکمکده‌دیر. وْ، بیر طرفدن سۇمئر ائپوْسۇنۇن جادۇگر سؤیله‌ییجیسینه، دیگر طرفدن ایسه اوْنۇن اساس قهرمانی بیلقامیشا بنزه‌ییر.

عادیل جمیل سۇمئر ائپوْسۇنۇن قهرمانی بیلقامیشین "دیریلیک چیچگینی" ایتیر­مه‌سی موْتیوی ایله کوْراوْغلۇنۇن کوْر آتاسینا قوْشابۇلاغین سۇیۇندان گتیره بیلمه‌مه‌سی حادیثه‌لرینی مۆقاییسه ائتمیشدیر. دوْغرۇدان دا، بۇ حادیثه‌لرین هر ایکیسینده ایتکی وار، حیات و اؤلۆم آراسیندا مۆباریزه ائدن قهرما‌نین مۆباریزه‌سی وار. مۆباریزه‌‌نین ایکیلی خاراکتئرین آلت قاتیندا آرخایک ریتۇالدان گلن اینیسیاسییا دۇرۇر و ترانسفوْرماسییا اوْلۇندۇغۇ ائپیک استرۇکتۇردا دا اؤلۆب-دیریلمه‌نی داوام ائتدیریر. ابدی حیاتین سیرّینی تاپا بیلمه‌ین سۇمئر بیلقامیش دا، کوْر گؤزۆنۆن شفاسینی الده ائده بیلمه‌ین آلی دا اؤلۆمه محکۇمدۇر. بۇرادا هم سۇیۇن آلتینا ائنمه، هم ده کوْر اوْلما اؤزۆنده خاوْسۇ ائحتیوا ائدیر و اینیسیاسییادان کئچن پئرسوْناژی بیلدیریر.(14، 21).

اؤلۆمسۆزلۆک چیچگی‌نین دنیزین دیبیندن تاپیلیب چیخاریلماسی، دده قوْرقۇ­دۇن اؤلۆمدن قاچاراق تاختا اۆزرینده اۆزمه‌سی، کوْراوْغلۇنۇن قوْشابۇلاغین سۇیۇندان ایچمه‌سی کیمی موْتیولری م. آللاهمانلی مۆقاییسه ائدیب و اوْنلارین بنزرلیگینی قئید ائدیب (13، 76). شۆبهه‌سیز کی، بۇ موْتیولری بیرلشدیرن اوْرتاق ائلئمئنت ایلک نؤوبه‌ده اوْنلارین اساس کوْمپوْنئنتی اوْلان سۇدۇر. سۇمئر داستا‌نینداکی اؤلۆمسۆزلۆک آختاریشیندا دا، اوْغۇز داستا‌نینداکی اؤلۆمدن قاچمادا دا سۇ ساکرال مکا‌نیندان کئچیلیر. کوْراوْغلۇنۇن قوْشابۇلاق موْتیوینده ده سۇ ساکراللاشدیریجی فۇنکسییا یئرینه یئتیریر. بۇ داستان ائپیزوْدلاری‌نین هر اۆچۆ سۇدان کئچید ریتۇالی ایله باغلیدیر. سۇدان کئچیب ساکراللاشما ریتۇالی ایله سۇ سئحرلی بیر فۇنکسییانی یئرینه یئتیریر. بیلقامیشی، قوْرقۇدۇ اؤلمز، کوْراوْغلۇنۇ یئنیلمز ائدن واسیطه‌لر، ماگیک، سئحرلی، مؤعجۆزه‌لی ائحتیاطلارا مالیک اوْلۇر. بۇ آرخایک ریتۇالین افسانه‌لشمه‌سی، روایتلشمه‌سی ایله اوْ ائپیک بیر کئیفیت قازانیر و داستان اسرتۇکتۇرۇنۇ فوْرمالاشدیران بدیعی ماتئریالا چئوریلیر.

حاتمی تان‌تکین تۆرکییه‌‌نین دییاربکیر آغزیندان توْپلانمیش "اؤلۆم اوْلما­یان یئر" ناغیلی ایله "بیلقامیش" ائپوْسۇنۇن سۆژئتلری آراسیندا پارالئللر آپاریب، بنزرلیکلردن بحث ائدیب (15، 68-73).

ایسلام صادیق سۇمئر و اوْغۇز ائپوْسۇنۇن بنزر خۆصۇصیتلرینی مۆختلیف ژانرلار آراسیندا مۆشاهیده ائتدیکدن سوْنرا بئله بیر قناعته گلیر کی، "هر هانسی بیر ائپوْسۇن ناغیل، افسانه، اساطیر و س. وئرسییالاری‌نین مؤوجۇدلۇغۇ اوْنۇن چوْخ قدیم اوْلدۇغۇنۇ تصدیقله‌ییر" (7،20).

"بیلقامیش" داستانی دا اوْغۇز داستانی کیمی دۆنیا و اینسان حاقّیندا فلسفی دۆشۆنجه‌لرله، حیکمتلی و عیبرت‌آمیز فیکیرلرله باشلانیر. بئله بیر باشلانغیج اوْرتا عصرلرین سوْنلارینا دوْغرۇ تصوّۆف طریقتلری‌نین تأثیری ایله یارانان عشق داستانلاری اۆچۆن ده خاراکتئریکدیر.

داستا‌نین ایلک معلومات بلوْکۇ دۆنیا (یئر)، دنیز (سۇ)، اینسان، دوْست، دۆشمن، مۆدریکلیک آنلاییشلارینی اؤزۆنده بیرلشدیرمکله کوْسموْقوْنییانی تقدیم ائتمکده­دیر. بۇنۇن آردیندان مۆدریک بیلقامیش تقدیم ائدیلیر:

"وْ هر سیرّی بیلردی، وْ هر شئیی گؤرردی،

یئری سۇ باسماسیندان بیزه خبر وئرردی" (1،8).

اوْغۇز ائپوْسۇنۇنۇن مۆکمّل بدیعی نۆمۇنه‌سی اوْلان "کیتابی-دده قوْرقۇد"ـۇن علمی آراشدیرمالاردا "مۆقدّیمه" اوْلاراق کئچن حیصه‌سینده آپاریجی فیکرین، یعنی "هر شئیی بیلمگین" ، "اؤنجه‌گؤرمه‌‌نین" سۇمئر داستانی ایله اۆست-اۆسته دۆشدۆگۆنۆ مۆشاهیده ائدیریک:

"رسۇل علئیه‌السلام زاما‌نینا یاقین بایات بوْییندان، قوْرقۇت آتا دئیرلر، بیر ار قوْپدی. اوْغۇزۇن اوْل کیشی تامام بیلیجیسییدی. نه دئرسه، اوْلۇردی. غاییبدن دۆرلۆ خبر سؤیلردی. حاق تعالا آ‌نین کؤنلۆنه ایلهام ائدردی" (2 ).

هر ایکی داستان قهرمانی میفوْلوْژی چاغدان گلن بیر سیرا خالق تصوّۆرلرینی اؤزلرینده ائحتیوا ائتمکله سجییه‌له‌نیرلر. بیلقامیش هر شئیی بیلیر، بیر چوْخ دۆنیا خالقلاری‌نین افسانه یارادیجیلیغیندا "بؤیۆک تۇفان" ،"نۇحۇن تۇفانی" کیمی سجییه‌لنن یئر اۆزۆنۆ سۇ باسماسی حادیثه‌سینی ده اؤنجه‌دن خبر وئرمیشدیر. بۇ باخیمدان اوْ، بیزیم ده افسانه قهرمانیمیز و تۆرک سوْیۇنۇن اجدادی نۇح پئیغمبرله عئینیلشمیش اوْلۇر. قوْرقۇددا دا پئیغمبره عایید خۆصۇصییتلر مۆشاهیده اوْلۇنۇر. بۇنۇنلا یاناشی اوْندا مۆدریک قوْجا، آغ‌ساققال دده، ائل باشچیسی کیمی علامتلرله بیرلیکده تۆرک بیلگه‌لیک اینستیتۇتۇنۇن داورانیش استئرئوْتیپلری اؤزۆنۆ گؤستریر. "قوْرقۇت آتا اوْغۇز قؤومینۆن مۆشکیلینی حلّ ائدردی. هر نه ایش اوْلسا، قوْرقۇت آتایا دانیشمایینجا ایشله‌مزلردی. هر نه کی، بۇیۇرسا، قبۇل ائدرلردی، سؤزین تۇتۇب تامام ائدرلردی" (2 ).

بیلقامیشین دا، قوْرقۇدۇن دا تۆرک بیلگه اینستیتۇندا بیرلشمه‌سی اوْنلارین آرخایک ریتۇال قایناقلاری‌نین اوْرتاق اوْلماسیندان ایره‌لی گلیر. ریتۇال باشچیسی‌نین سؤیله‌ییجییه دوْغرۇ دییشمه‌سی ریتۇالین ساکرال فۇنکسییاسی‌نین آرخایکلشمه‌سی ایله پارالئل اوْلاراق باش وئرمیشدیر. ریتۇال آرخایکلشدیکدن سوْنرا اینسانلار کاهینین دئییل، کاهین اینسانلارین آردینجا گئدیر. بۇ پروْسئسده کاهین سؤیله‌ییجییه چئوریلیر: "قوْلچا قوْپۇز گؤتۆرۆب ائلدن ائله، بوْیدان بوْیا اوْزان گزر. ار نامردین، ار ناکسین اوْزان بیلیر. ایلگی­نیزده چالیب-آیدان اوْزان اوْلسۇن" (2). اوْغۇز ائپوْسۇنۇن یازییا آلیندیغی اوْرتا عصرلرین اوْرتالارینا دوْغرۇ اوْغۇز اوْزانی آرتیق سئحرکارلیقلا مشغۇل اوْلمۇر، چالیب- اوْخۇیان سؤیله‌ییجیی، اَیلندیرمه فۇنکسییاسی داشییان صنعتچی تیپینه چئوریلیر. اوْنۇنلا عئینی باشلانغیجدان گلدیگینی دۆشۆندۆگۆمۆز باخشی ایسه اوْزانا نیسبتن ماگیک فۇنکسییادان گئج آیریلمیشدیر. اوْلا بیلر کی، اوْرتا آسییا ساحه‌سی اسکی عنعنه‌لره داها مۆحافیظه‌کار یاناشمیش و یئنی تاثیرلره داها چوْخ مۆقاویمت گؤستره بیلمیشدیر. دده قوْرقۇد کیتابی‌نین نۆمۇنه‌سینده‌کی اوْغۇز ائپوْسۇ ایسه داها اسکی دؤورلرین معلوماتینی اؤزۆنده ساخلامیش، اوْزان اوْبرازی‌نین هر ایکی فۇنکسییاسینی (ماگیک، اَیلندیرمه) گؤسترن ائلئمئنئتلری قوْرۇمۇشدۇر. دده قوْرقۇد کیتابینداکی ماگیک فۇنکسییالی کاهین وظیفه‌سینی ایتیرمیش، ریتۇالدان آیریلمیش، قوْپۇزۇنۇ گؤتۆرۆب ائلدن ائله گزن اوْزا‌نین پروْفانلاشان نۆمۇنه‌سی کئچن عصرین اوّللرینده طریقتدن قوْپمۇش آشیغین سیماسیندا بنزر شکیلده اؤزۆنۆ گؤسترمیشدیر. تصوّۆف دۆشۆنجه‌سینی و صۇفی ریتۇاللاری خاطیرلایان آشیق علی عسگرین شئعیرینده بیلقامیشدان گلن، قوْرقۇددان کئچن همین دۆشۆنجه بیر داها تکرارن ایفاده اوْلۇنمۇشدۇر:

آشیق اوْلۇب دییار-دییار گزه‌‌نین،

ازل باشدان پۆر کامالی گرکدیر (2 ).

بۇرادا بیلگه اینستیتۇتۇ شکلینده تۆرک عنعنه‌سینده عصرلرجه داوام ائتمیش مۆدریک قوْجا آرخئتیپی‌نین ایزلری آیدین شکیلده گؤرۆنۆر. خۆصۇصیله، اسکی سۇمئر شهری اۇرۇک قالاسی‌نین اؤزۆلۆنه داش قوْیماقلا باغلی ائلئمئنت اؤزۆنده آرخایک ریتۇالی ایفاده ائتمکده‌دیر:

"یئددی مۆدریکمی قوْیۇب قالا‌نین هیمینه داش؟" (1،9) -دئیه ریتوْریک بیر سۇال شکلینده ایفاده ائدیلن میصراعداکی مۆدریک قوْجا‌نین ریتۇال فۇنکسییاسی داشیماسی و بیلگه‌لیگی تمثیل ائتمه‌سی تۆرک عنعنه‌سینده‌کی"توْقۇز قوْجا" ایله اۆست-اۆسته دۆشمکده‌دیر.

بیلقامیش اوْبرازیندا اینسا‌نین ایلاهیلشدیریلمه‌سی حادیثه‌سی اؤزۆنۆ گؤستریر:

اوْ اینساندیر، یاریدان چوْخۇ تانریدیر آنجاق،

هئچ کس اوْنا تای اوْلماز، اوْنۇن گؤرکمینه باخ (1،9).

قوْرقۇد دا مۆقدّسلشدیریلیر، آما کیتابین ایسلام دؤورۆنده یازییا آلینماسی شۆبهه‌سیز کی، اوْنا اؤز تاثیرینی گؤسترمیشدیر. چۆنکی مۆسلمان بیر سؤیله‌ییجی ایلک اؤنجه ایسلامین اساس ایدئیاسی اوْلان آللاهین بیرلیگی مۆدّعاسینا قارشی چیخماز و مۆشریک دۇرۇما دۆشمز. اوْغۇز ناغیل سؤیله‌ییجیسی ده میفوْلوْژی کوْسموْقوْنییانی ایفاده ائدن ایلک باشلانغیج فوْرمۇلۇنۇن (بیری واردی، بیری یوْخدۇ) آردیندان "آللاهدان باشقا هئچ کیم یوْخدۇ" ،"تکجه آللاه واردی" ،"شریکی یوْخدۇ" کیمی خالیص ایسلامی فوْر­مۇللارلا داوام ائدیر. بۇ دا "لا ایلاهه ایللللاه"این خالق دیلینده‌کی ایفاده شکیللریدیر. بئله‌لیکله، ایسلام ایدئیاسی و یا موْنوْتئیست دین اؤنه کئچندن سوْنرا ائپوْس دا، اوْنۇن سؤیله‌ییجیسی ده، یازییا آلانی دا، اوْنۇن اساس سئمانتیک یۆکۆنۆ داشییان قهرمانی دا اوْنا اۇیغۇنلاشیر. بۇ طبیعی شکیلده باش وئریر.

"اۇرۇک وْغۇللاری‌نین کاهینی" بیلقامیش عاغلی و گۆجۆ ایله یئنیلمز بیر اینسان اوْلاراق تصویر ائدیلیر. بۇ تۆرک ائپوْسۇندا اوْغۇز کاغان، آلپ ار توْنقا، شۇ خاقان کیمی اوْبرازلارین خاراکتئریک خۆصۇصیتلری ایله بنزرلیک تشکیل ائتمکده‌دیر. بیلقامیش "چیلغینلیقدا، قۆوّه‌ده اوْخشاییر قیزمیش کله" (1،9)، اوْغۇز ایگیدلری ده بۇغایا، آسلانا، نره بنزه‌دیلمکده‌دیر. قهرمانلارین تصویرینده اوْرتاق جهتلر کیفایت قدردیر.

سۇمئرلرین یاردیم اۆچۆن مۆراجیعت ائتدیکلری ایلاهی قۆوّه‌لر ایچریسینده آرۇرۇنۇن کوْسموْقوْنییادا ایشتیراکی دیقّت چکیجیدیر:

"گیلدن بیر شئی یوْغۇرۇب، گؤیلردن یئره آتدی،

قۆوّتلی بیر قهرمان-ائنکیدۇنۇ یاراتدی" (1،10).

دئمک، سۇمئر داستانی اینسا‌نین تانری طرفیندن توْرپاقدان یارادیلماسی دۆشۆنجه‌سینی بۇ و یا باشقا شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. ائنکیدۇنۇن یارادیلماسی اینسا‌نین یارادیلماسی دۆشۆنجه‌سینی رمزلشدیریر. بۇرادا هم ایلک یارادیلیش، هم ده ایبتیدایی یاشاییش اؤز عکسینی تاپیر. ائنکیدۇ طبیعتده، حئیوانلار ایچریسینده یاشاییر. بدنی تۆکلۆ، یابانی بیر شکیلده چؤلده حئیوانلارلا یاشایان ائنکیدۇ ایله اوْغۇز ائپوْسۇنۇن قهرمانلاری آراسیندا مۆقاییسه‌لر آپارماق مۆمکۆندۆر. آشینا افسانه‌سی، بوْز قۇرد، تؤرگیش کیمی اسکی داستان نۆمۇنه‌لرینده قهرمان ظاهیرن و داورانیشلاری ایله سۇمئر ائپوْسۇنۇن قهرمانلارینی خاطیرلادیر. چۆنکی اوْ دا "وحشی حئیوانلارین دؤشۆندن سۆد اممیشدیر" (1،19)، "آسلانلارا گۆج گلمیش، دیل تاپمیش قۇردلارلا" (1،20). وحشی طبیعتده وحشیلر ایچریسینده یاشاماق موْتیوی مۆختلیف شکیللرده اوْغۇز ائپوْسۇندان کئچیر. آشینا افسانه‌سینده‌کی قۇرددان دوْغۇلما، باساتین آسلان سۆدۆ اممه‌سی،مجنۇنۇن بییابانا قاچماسی و باشقا ائلئمئنتلر سۇمئر ائپوْسۇنۇن قهرمانی ائنکیدۇ ایله مۆقاییسه ائدیله بیلیر.

"دده قوْرقۇد کیتابی"-نداکی تپه‌گؤز - باسات قارشی دۇرماسی تهلۆکه‌‌نین آرادان قالدیریلماسی باخیمیندان ائپوْسۇن سوْسیال کوْنتئکستی اۆچۆن، حادیثه‌لرین تصویرینی، آلت قاتیندا ایسه ریتۇالین ایزلرینی قوْرۇمۇشدۇر. بۇ بوْیدا ریتۇالین آکتیو ایشتیراکچیلاریندان بیری اوْلان باسات اینیسیاسییادان کئچیر، ساکراللاشیر و اوْغۇز ائلینی خیلاص ائدیر. "باسات عادی اوْغۇز دئییل، تانری منشألی قهرماندیر. تپه‌گؤزۆ اؤلدۆر­مک اۆچۆن اوْنۇ تانری اؤزۆ یارادیب خیلاصکار میسسییاسیندا اوْغۇز ائلینه گؤندرمیشدیر. باساتین اۇشاق ایکن ایتمه‌سی و آسلان سۆدۆ ایله بسلنمه‌سی اوْنۇن قهرمان استاتۇسۇنۇن تمل‌قوْیما مرحله‌سی کیمی باشا دۆشۆلمه‌لیدیر. عئینی سؤزلری بیلقامیش و ائنکیدۇ اوْبرازلاری حاقّیندا دئیه بیلریک. ائنکیدۇنۇ تانری اؤزۆ یاراتمیش و هۇمبابانی اؤلدۆرمک مقصدیله اوْنۇ بیلقامیشلا گؤرۆشدۆرمۆشدۆر. باسات و ائنکیدۇ اوْبرازلاری هم گئنئلوْژی، هم ده تیپوْلوْژی جهتدن قوْهۇمدۇر" (2).

آرخایک اوْو ریتۇالی‌نین ائپیک تصویریندن قایناقلانان اوْو موْتیولی ائپوْس سۆژئتی سۇمئر داستا‌نیندا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. ائنکیدۇ وحشی طبیعتده وحشیلرله یاشاییر، عئینی زاماندا، اوْ، بۇرادا حئیوانلاری حیمایه ائدیر. حئیوانلار اوْنۇن حیمایه‌سی آلتیندا اوْلدۇغۇ اۆچۆن اوْنلاری اوْولایا بیلمیرلر:

اوْوچۇ خبر گتیریب، آتاسینا سؤیله‌دی:

"آتا، داغلاردان ائنمیش، بیر ایگید کیشی گلمیش،

بۆتۆن ائلده اوْ ارین اللرینه تای اوْلماز...

چؤلۆن وحشیلرینی چیخاریر اوْ الیمدن،

ایمکان وئرمیر اوْو تۇتام دۆنیا‌نین چؤللریندن" (1،11).

بنزر موْتیوله بیز کیتابی-دده قوْرقۇدداکی "بکیل اوْغلۇ ایمرا‌نین بوْیۇ"ندا راستلاشیریق. بۇ بوْی آرخایک اوْو ریتۇالی‌نین ایزلرینی اؤزۆنده قوْرۇمۇشدۇر. هر ایکی داستاندا اینسان طبیعتله ایچ-ایچه‌دیر، اوْنۇن بیر پارچاسیدیر، داغدادیر، مئشه‌ده‌دیر، حئیوانلارین آراسیندادیر. بکیل ده، اوْنۇن اوْغلۇ ایمران دا اوْو هامیسی فۇنکسییاسینی داشیییرلار. ائنکیدۇنۇن حئیوانلاری قوْرۇماسیندا مۆلکییت مۆناسیبتی مۆشاهیده اوْلۇنمۇر. اوْغۇز ائپوْسۇنۇن قهرمانی ایمران ایسه حئیوانلاری ایشاره‌له‌یه‌رک منیمسه‌میش و اؤز مۆلکییتینه چئویرمیشدیر. بۇردا اسکی اوْوچۇلۇقلا یئنی یارانان حئیواندارلیق سیستئملری‌نین قارشیلاشماسی باش وئریر. اوْغۇز ائپوْسۇ آرخایک اوْو ریتۇالیندان گلن ائلئمئنتلری یئنی دؤوره اؤتۆرۆر. ایبتیدایی مدنییتدن خۆصۇصی مۆلکییته و اوْرادان دا دؤولته کئچید دؤورۆنۆن گئرچکلیکلری آرخایک اوْو ریتۇالینی و اوْنۇنلا باغلی اوْلان تصوّۆر و مۆناسیبتلری آلت قاتا دوْغرۇ سیخیشدیرمیشدیر.

کئچمیشی تمثیل ائدن اوْوچۇلۇق عنعنه‌سی‌نین نۆماینده‌سی طرفیندن حیله قۇرۇلۇر ائنکیدۇنۇ شامخات آدلی یاوا قادین واسیطه‌سیله وحشی طبیعتدن آییریرلار. بئله‌لیکله، طبیعتدن قوْپان، وحشی دۆنیادان آیریلان اینسانی ایره‌لی‌یه دوْغرۇ ایته‌له­ییرلر، جمعییته طرف چکیرلر، ایجتیماعی مۆناسیبتلر سیستئمینه داخیل ائدیرلر. طبیعتدن جمعییته کئچیدی ایشاره‌له‌ین ائنکیدۇنۇن بیلگه بیلقامیشین یا‌نینا گتیریلمه‌سی موْتیوینده بیلقامیشی اوْنا بئله تصویر ائدیرلر:

"سن اؤز چیلغینلیغینی گل، ائنکیدۇ اله آل،

اوْنۇ شاماش دا سئویر، آنۇ، ائللیل، ائژا دا.

اوْنا عاغیل بخش ائدیب ایللاهلار دریا بوْیدا.

سن داغدان ائنمه‌میشدن گلمه‌میشدن بۇرایا

اوْ اۇرۇکدا بیلقامیش، سنی یۇخۇدا گؤرمۆش" (1،15).

بیلقامیشین یۇخۇ گؤرمه‌سی و اوْنۇن آناسی طرفیندن یوْزۇلماسی کیتابی-دده قوْرقۇددا "سالۇر قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالانماسی بوْیۇ"ندا قازا‌نین گؤردۆگۆ یۇخۇ و اوْنۇن یوْزۇلماسی ایله مۆقاییسه ائدیله بیلر. بیلقامیشین آناسی ‌نینسۇن بیلقامیشا برابر بیر ایگیدین ظۆهۇر ائتدیگینی بیلدیریر و اوْنۇنلا دوْست اوْلماغی تؤوصییه ائدیر. اؤزۆنه برابر بیر ایگیدله قارشیلاشماق موْتیوی اوْغۇز ائپوْسۇندا گئنیش یاییلمیشدیر. کوْراوْغلۇنۇن دلی حسنله، دمیرچی اوْغلۇ ایله، گیزیراوْغلۇ مۇصطافا بَیله قارشیلاشمالاری بۇ موْتیوین مۆختلیف تظاهۆر فوْرمالاریدیر.

"بیلقامیش"داکی حرمخانا و نیکاح دیقّّتی چکیر. بۇرایا هر کس سربست گله بیلمیر. سربست گئدیش-گلیش یالنیز باشچییا عاییددیر. ائنکیدۇ حرمخانا‌نین یوْلۇنۇ کسیر و اوْرا هئچ کیمی بۇراخمیر. بۇ موْتیوین پوْلیقامییادان موْنوْ­قامییایا کئچیدی ایفاده ائتدیگینی دۆشۆنۆرۆک. اوْغۇز ائپوْسۇندا دا ائکزوْقامییا و موْنوْقامییا مۆشاهیده اوْلۇنماقدادیر. اوْغۇزۇن مۆختلیف متنلره گؤره بیر، ایکی، اۆچ آروادی اوْلۇرسا، دیرسه‌‌نین، قازا‌نین، بئیرگین و ب. بیر آروادی اوْلۇر.

بیلقامیشین هۇمبابا ایله دؤیۆشۆ مسله‌سی ده ائپوْس استرۇکتۇرۇندا اؤنملی بیر یئر تۇتماقدادیر. هۇمابابا ایله دؤیۆشه گئدرکن بیلقامیش و ائنکیدۇ ریتۇالدان کئچیرلر. بیلقامیشین آناسی ‌نینسۇن ریتۇالدان اؤنجه یۇیۇنۇر و تمیز پالتارلار گئییر. بۇ حرکت مؤوجۇد ریتۇاللارین ایجراسی زامانی دا یئرینه یئتیرلن قایدالارا عاییددیر. بۇردا عیبادتین یۆکسک یئرده ائدیلدیگینی گؤرۆرۆک. مثلا، ‌نینسۇن ائوین دامینا قالخیر، الینی گؤیه آچیر و اۇن قۇربانی دئییر (1،32). سوْنرا دا "ایگیدلرین آردینجا بیر جام تمیز سۇ آتیر" (1،32). یوْلا، سفره چیخان آدامین آردینجا سۇ آتماق عنعنه‌سی البتّه کی، سۇ ایله باغلی ایجرا ائدیلن آرخایک ریتۇالدان قایناقلانیر. تۆرک اینانج تجرۆبه‌سینده "سۇ آیدینلیقدیر".

‌نینسۇن "اۇغۇرلاما" ریتۇالینی ایجرا ائدرکن عیبادتینی بئله یئکۇنلاشدیریر:

"بۇخۇردانی سؤندۆردۆ، قۇرتاردی عیبادتی،

ائنکیدۇنۇ چاغیریب اوْنا بئله سؤیله‌دی:

"ائنکیدۇ، ائی قۆدرتلی، ائی منیم دوْغمادیغیم!

تانری اۆچۆن قۇربانلیق کاهینلر، قیزلار ایله

من سنی بیلقامیشا سیرداش ائعلان ائتمیشم".

چیخاریب ائنکیدۇنۇن بوْینۇنا طیلسیم آسدی،

تانری‌نین آروادلاری اوْنا ال اۇزاتدیلار،

قیزلار دا اۆرکدن اوْنا دۇعا ائتدیلر (1،33).

"دیرسه خان اوْغلۇ بۇغاج بوْیۇ"ندا اوْلدۇغۇ کیمی،"بیلقامیش"دا بۇغا ایله دؤیۆش موْتیوی واردیر. بۇغاجدان فرقلی اوْلاراق بۇرادا ائنکیدۇ و بیلقامیش بۇغا ایله بیرلیکده دؤیۆشۆرلر. بۇغانی اؤلدۆرۆب ایلاه شاماشین قارشیسینا گتیریب قوْیۇرلار و سجده ائدیرلر.

تانریلارین توْپلاشدیغی سیدر مئشه‌سی‌نین قیریلماسی و هۇمبابا‌نین اؤلدۆرۆلمه‌سی تانری ائللیلی غضبلندیریر. تانریلارین آتاسی آنۇیا یالواریرلار کی، اوْنلاری باغیشلاسین:

"شاماش بۇنۇ ائشیدیب گؤیدن اوْنا اۆز تۇتدۇ.

"ائی شاه، آلتۇن صرف ائدیب بۆته، یوْرما اؤزۆنۆ

تانری گئری گؤتۆرمز سؤیله‌دیگی سؤزۆنۆ.

آتیلمیش پۆشکۆ داها گئری قایتارماق اوْلماز،

اینسان گلدی-گئدردی، دۆنیادا هئچ نه قالماز" (1،57).

بیلقامیش دوْستۇ ائنکیدۇنۇن اؤلۆمۆ ایله باغلی تانریلارین قرارینی دییشمگه چالیشیر. بۇنۇن اۆچۆن اوْ تانریلارا مال وئریب دوْستۇنۇن جا‌نینی خیلاص ائتمک اۆچۆن بۆتۆن گۆجۆ ایله سعی گؤستریر. لاکین تانریلار اوْنۇن تکلیفینی قبۇل ائتمیرلر. نتیجه ائعتیباریله اوْ، دوْستۇنۇن جا‌نینی ساتین آلیب اوْنۇ خیلاص ائده بیلمیر. "کیتابی-دده قوْرقۇد"داکی "دۇخا قوْجا اوْغلۇ دلی دوْمرۇل بوْیۇ"ندا بوْیۇن قهرمانی دلی دوْمرۇل ایسلام دینینه گؤره اؤلۆم ملگی عزراییللا قارشیلاشیر، اوْنۇ تانیمیر، قبۇل ائتمیر. بۇ قارشیلاشما ایلک نؤوبه‌ده اسکی اینانجلارلا ایسلامی گؤرۆشلرین قارشی دۇرماسی، کؤهنه‌‌نین مۆحافیظه‌کارلیغی، یئنی‌نین تضییقی پروْسئسلرینی اؤزۆنده عکس ائتدیریر. بۇنۇنلا یاناشی، بۇرادا "جان آلما" آرخایک ریتۇالی بوْیۇن اساس استرۇکتۇرۇنۇ تشکیل ائدیر. "جان آلما" آرخایک ریتۇالی‌نین اسکی تۆرک عنعنه‌سینده مۆختلیف تظاهۆر فوْرمالاری مؤوجۇد اوْلمۇشدۇر. آیری-آیری قایناقلاردان آلدیغیمیز معلوماتا گؤره بۇ ریتۇالین اۆچ اساس فوْرماسی مؤوجۇددۇر:

1.جان وئریب جان آلما.

2.مال وئریب جان آلما.

3.پۇل وئریب جان آلما.

شۆبهه‌سیز کی، بۇنلارین ایچریسینده "جان وئریب جان آلما" ریتۇالی داها قدیمدیر. "دۇخا قوْجا اوْغلۇ دلی دوْمرۇل بوْیۇ"ندا دا "جان وئریب جان آلما" ریتۇالی اؤز اسکی شکلینی مۆحافیظه ائده‌رک ائپوْس استرۇکتۇرۇنا ترانسفوْرماسییا اوْلۇنمۇشدۇر. طبیعی کی، بۇرادا جان یئرینه جان طلب اوْلۇنۇر، جان یوْلداشی جا‌نینی قۇربان وئرمگه حاضیر اوْلدۇغۇنۇ بیلدیریر، یعنی جان یئرینه جان تکلیف اوْلۇنۇر و آللاه طرفیندن بۇ جانلار باغیشلانیر و هئچ کیمین جانی آلینمیر. آللاهین رحمی، مرحمتی بؤیۆکدۆر و رحمتدن و مرحمتدن دوْمرۇل دا اؤز نصیبینی آلیر. ریتۇالدا جانی جانلا آلیرلار. بۇ آرخایک اینیساسییا ریتۇالی‌نین شکیللریندن بیریدیر. بۇ ریتۇالدان کئچن، اوْندا اؤلۆب - دیریلن جان وار. ائپوْس ریتۇالدان اؤز اساس ایدئیاسینا گؤره قایناقلانیب. بۇرادا ایسلامی گؤرۆشلری ایضاح ائتمک، اؤلۆم ملگینی تانیتماق، آللاهین رحمینی و مرحمتینی اینسانلارا آنلاتماق مقصدی ده ایزله‌نیلیب. جانی ماللا آلماق دا ایسلام اؤنجه‌سی تۆرک عنعنه‌سینده مؤوجۇد اوْلۇب.اوْنا گؤره ده بیزیم خالق دئییملرینده "جانا گلن، مالا گلسین" دئییلیر. مال قۇربان شکلینده وئریلیر و جان خیلاص ائدیلیر. بۇ دا عئینی ریتۇالین ناتۇرال مۆلکییت مۆناسیبتلری‌نین مئیدانا گلدیگی دؤورۆنه عایید شکلیدیر. پۇللا جان آلماق ایسه آرتیق مۆلکییت مۆناسیبتلری‌نین ناتۇرال فوْرمادان پۇل تداوۆلۆ فوْرماسینا کئچدیگی دؤورۆ عکس ائتدیریر. دوْمرۇل آرخایک "جان وئرمه" ریتۇالی ایله جا‌نینی خیلاص ائدیر، "جان یئرینه پۇل وئرمه" ریتۇالی ایله اؤزۆ اسکی دؤورۆن اؤلۆم ملگینی اوْینایان ریتۇال ایجراچیسی کیمی پۇل آلیب جانلاری (آداملاری) بۇ ساحیلدن اوْ ساحیله، بۇ دۆنیادان "اوْ دۆنیا"یا کئچیریر. "جان وئرمه" ریتۇالیندا دوْمرۇل ریتۇال پئرسوْناژیدیر، اؤزۆ اینیسیاسییادان کئچیریلیر، "پۇل وئریب جان آلما" ریتۇلیندا ایسه اوْ ریتۇالین ایجراچیسیدیر، باشقا دئییلیشله اوْ، "پۇل آلاندیر". ائپوْسدا ایسه اوْ. اسکی تۆرک اینانجلارینا گؤره اینیسیاسییا ریتۇالینی ایجرا ائدن مۆحافیظه‌کار بیر کاهیندیر و ایسلام ایدئیاسینا قارشی مۆقاویمت گؤستریر. نظره آلساق کی، مال و پۇل وئریب جان آلماق، تاریخی اینکیشاف باخیمیندان و دیاخروْن یاناشمایا گؤره جان وئریب جان آلماقدان سوْنرا یارانمیشدیر، اوْ زامان اوْغۇز ائپوْسۇنداکی ریتۇالین سۇمئر ائپوْسۇن­داکی آنالوْقۇندان داها قدیم اوْلدۇغۇ قناعتینه گلیریک. اگر بۇ آرخایک ائلئمئنتلر اوْغۇز ائپوْسۇندا بۇ قدر آیدین ایفاده اوْلۇنۇبسا و اسکی ریتۇال موْتیولری زده‌سیز شکیلده قوْرۇنۇبسا و بۆتۆن بۇنلار 4-5 مین ایل یاشی اوْلان سۇمئر ائپوْسۇندان داها اسکی فوْرمالاری مۆحافیظه ائدیبسه، اوْ زامان بیز اوْغۇز ائپوْسۇنۇن یاشینی یئنیدن مۆعیّنلشدیرمه‌لی‌ییک. ائپوْسۇن ایلک تدقیقاتچیسی هئنریخ فریدریخ فوْن دیتس ده هله 200 ایل اوّل اوْغۇز ائپوْسۇنۇن ان آزی اۆچ مین ایل اوّل آذربایجاندا و قارا دنیز بؤلگه‌سینده یاشایان اوْغۇزلار طرفیندن یاراندیغی فیکرینی ایره‌لی سۆرمۆشدۆ. بۇ فیکری ده دیقّتده ساخلاماق لازیمدیر.

بیلقامیش دوْستۇ ائنکیدۇنۇن اؤلۆمۆ ایله باغلی ایلاهلارین قرارینی لعنتله‌ییر، قارغیش ائدیر. اوْندان سوْنرا اؤزۆ ده اؤلۆمدن قوْرخماغا باشلاییر و ابدی حیات آختاریر. اؤلۆمدن قاچما و ابدی حیات آختاریشی موْتیولری ایله اوْغۇز ائپوْسۇندا دا قارشیلاشیریق. خیزیرین خیلاصکار فۇنکسییاسی ایله سۇمئر ایلاهلاری‌نین هامی فۇنکسییاسی دا بنزرلیک تشکیل ائتمکده‌دیر. سۇمئر ائپوْسۇندا آداملارین حیاتی و طالعیی اؤزلریندن کناردا حلّ ائدیلیر. بۇ بیر طرفدن اینانجلا باغلیدیرسا، دیگر طرفدن ده بۆتۆن باش وئرنلرین ریتۇال اوْلماسی دئمکدیر. ریتۇال آلقیش، دۇعا، عیبادت، قارغیش، ایلاهلارین قراری، یۇخۇ معلوماتلاری و اوْنلارین یوْزۇمۇ و باشقا بۇ کیمی ائلئمئنتلر ریتۇال کئچیدلرینی اؤزۆنده تجسّۆم ائتدیریر و ائپوْسۇن استرۇکتۇرۇندا موْتیوله‌نه‌رک معنا یاراتماغا خیدمت ائدیرلر.

 ادبیات

 1. بیلقامیش داستانی (هر شئیی بیلن آدامین داستانی). باکی، "گنجلیک" ،1985، 104 ص.

2. کیتابی-دده قوْرقۇد. باکی، یازیچی، 1988.

3. Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса. Москва. 1963, 464 с.

4. Урманчеев Ф. Традиции тюркского эпоса в сказании «Джик Мэрген». СТ. 1980, № 4, с.34-42. Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса. Москва. 1963, 464 с.

 5. Суразаков С.С Сюжеты некоторых сказаний сходных с «Маадай Кара» // Маадай Кара. Алтайский героический эпос (Запись текста, перевод на русский язык и приложения С.С. Суразакова; подготовка тома и вступительная статья И.В. Пухова). Москва. «Наука». 1973. С. 451-454.

6. ایسماییلوْو ه. گؤیچه آشیق مۆحیطی: تشکّۆلۆ و اینکیشاف یوْللاری. باکی، عئلم، 2002.

7. صادیق ای. سۇمئر و تۆرک داستانلاریندا قهرمانلیق ایدئیاسی و قهرمان ایدئالی // "دده قوْرقۇد" توْپلۇسۇ، باکی، 2011، ص. 3، ص. 20-34.

8.صادیق ای.سۇمئر و تۆرک فوْلکلوْرۇندا ابدی حیات ایدئیاسی: سۇمئرین "حیات آغاجی" و "دده قوْرقۇد"ۇن "قابا آغاجی" ،تۆرک فوْلکلوْرۇندا آغاج کۇلتۇ // "دده قوْرقۇد" توْپلۇسۇ، باکی، 2010، ص. 1. ص. 3-18.

9. صادیق ای. "کیتابی-دده قوْرقۇد" و "کوْراوْغلۇ" ائپوْسلاریندا سۇمئر موْتیولری. آمئا خبرلری. 2008، ص. 2، ص. 106-129.

10. صادیق ای. سۇمئر و تۆرک ائپیک متنلرینده اؤلمزلیک ایدئیاسی، دیریلیک آغاجی و خزر دنیزی // آمئا-‌نین معرۇضه‌لری، باکی، 2012، LXVIII ج. ص. 174-184.

11. صادیق ای. دلی دوْمرۇل اوْبرازی و جان عوضینه جان قوْیماق موْتیوی‌نین سۇمئر متنلرینده‌کی ایزلری // "دده قوْرقۇد" توْپلۇسۇ، باکی، 2010، ص.3، ص. 3-19.

12. آللاهمانلی م. قدیم تۆرک داستانلاریندا زامان و مکان پروْبلئمی // OTKOTGUFKM. باکی، 2007، ص. 365-373.

13. آللاهمانلی م. داستان عنعنه‌سی و اوْنۇن بعضی مسله‌لری // باکی، "دده قوْرقۇد" توْپلۇسۇ، 2002، ص. 3، ص. 70-82.

14. جمیل آ. اوْرتاق تۆرک کئچمیشی و "ماناس" // OTKOTGUFKM ، باکی، 2007، ص. 20-22.

15. تان‌تکین ح. "بیلقامیش" داستا‌نی‌نین ناغیل وئرسییاسی // باکی، "اۇلدۇز" ،1980، ص. 8، ص. 68-73.

16. Федорова Л. В .Эпосы Короглы и олонхо как источники изучения древней истории народов Евразии(доклад на международной научно-практической конференции. “Сюжет Гёроглы и литература Востока, 23-25 сентября 2009 г., Дашогуз, Туркменистан)

17. Б. А. Каррыев. Эпические сказания о Кор-оглы у тюркоязычных народов. – М: Наука, 1968

18. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., Кристалл, 2003.

19. تاتار ائپوْسۇ. داستانلار. کازان، 2004، 592 ص. (ترتیب، اؤن سؤز، قئید و سؤزلۆگۆ حاضیرلایان فلوْرا واهاپ کیزی اخمتوْوا - اۇرمانچئ).

20. Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Санкт Петербург, 1886. IV т., с. 258-262.

قایناق:

 “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”. Elmi-ədəbi toplu, 2017/1 (50). Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, -134 səh.