فولکلور قایناقلاری

ماعاریفه حسین قیزی حاجی‌یئوا

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین 

میلّی دوشونجه، میلّی کیملیک، میلّی تاریخی جوغرافییا، میلّی معنوی ثروت ادبییّاتین باشلانغیجی اولان فولکلوردادیر. فولکلور و اونون موتیولری یازیلی ادبییّاتا مؤوضو و فورما وئریر، ادبییّاتین میلّی خاراکتئرینی موعینلشدیریر. 
فولکلورون ادبی پروسئسه هانسی شکیلده تاثیر گؤسترمه‌سی و بو پوسئسین نئجه گئتمه‌سی‌نین اؤزو سون درجه ماراق دوغوران مسله‌دیر. مین ایللر بوندان اول یارانان آغیز ادبییّاتی اؤرنکلرینی عرصه‌یه گتیرن قایناقلار موعاصیر حیاتیمیزا، ایندیکی دوشونجه طرزیمیزه نئجه اویغونلاشیب یاشاییر؟ بو گونون نثری و پوئزییاسی شیفاهی سؤز خزینه‌میزدن نئجه بارینیب بهره‌له‌نیر؟ بوتون بونلار ادبی پروسئسده اؤز علمی و بدیعی دَیرینی ساخلایان واجیب پروسئسدیر. 
فولکلورون یاراندیغی قایناقلارین بدیعی اثره تاثیری گونشین تورپاغا تاثیرینه بنزه‌ر. گونش آلمایان تورپاقدا حرارت چاتیشماز. باشقا سؤزله، نووه‌سینه فولکلور روزیگاری اسمه‌ین اثر، تعبیر جایزجه، دیستیلله اولونموش سویا بنزه‌ر. بوتون تمیزلیگینه و صافلیغینا باخمایاراق بئله سویو ایچمک اولمور. 
آز یارادیجی صنعتکار تاپماق اولار کی، اونون اثرلری خالق دیلیندن، بو دیلین شهدینی-شکرینی شرطلندیرن فولکلور قایناقلاریندان قیدالانماسین. حقیقی صنعتکار خالقینی، اونون آرزو و ایستگینی، خالقین یاراتدیغی فولکلورو، بو فولکلورو شرطلندیرن قایناقلاری، بیر سؤزله، اونا دوغما اولانلارین روحونو گؤزل بیلدیکده، درین دویدوقدا کامیل صنعت اثری یارادا بیلیر. 
خالق یازیچیسی ایلیاس افندییئو "فولکلور موعاصیر اثره هانسی شکیلده تاثیر گؤسترمه‌لیدیر" سورغوسونا بئله جاواب وئرمیشدیر: "فولکلوردان ایستیفاده باره‌ده فیکیرلشنده منیم یادیما اوزئییر حاجیبیووون "کوروغلو" اوپئراسی دوشور. بو اؤلمز اثرین موسیقیسینده او.حاجیبیوو ائل موسیقیسینی اؤز توکنمز ایستئعدادی‌نین قانادلاری ایله ایریشمز یوکسکلیگه قالدیراراق آذربایجان خالقی‌نین قهرمان روحونو قلبین درینلیکلرینه ایشله‌ین مردانه، جسور موسیقی دیلی ایله ترنّوم ائتمیشدیر. بسته‌کار ائل نغمه‌کارلاریندان ایستیفاده ایله یوکسک موسیقی مدنییتینه مالیک بؤیوک اوپئرا یاراتمیشدیر. ایستئعدادلی یازیچی دا بئله ائدیر" (باخ: "آذربایجان" ژورنالی. "بیزیم سورغو"،1981، №1، ص.10).
ایلیاس افندییئو یازیچی‌نین فولکلور قایناقلارینا موراجیعتده درینلیگه، فولکلور پوئتیکاسینا نوفوذ ائده‌رک، فولکلور موتیوینی اثرین اوز سطحینده دئییل، داخیلینده – پوئتیک مغزینده دویولماسینی شرطلندیرمیشدیر. 
خالقین یاراتدیغی فولکلور چئشمه‌سی‌نین قایناقلاری چوخدور. بو قایناقلار خالق دیلی‌نین شهدی-شکری، ائل-اوبانین یاراتدیغی ناغیل، روایت، افسانه، میفولوگییا، داستان، آتا سؤزلری، مثللردیر، خالق ادبییّاتیندا مؤوجود اولان حاضیر فولکلور صورتلری، بدیعی تصویر واسیطه‌لریدیر، خالقین خئییر دوعالاری، بد دوعالاری، لطیفه‌لری، خالق فلسفی تفکّورو، مجازلی دئییم طرزیدیر. بو قایناقلار اؤز کؤکو اوزرینده بیتن قوللو-بوداقلی نهنگ آغاجا بنزه‌ییر و بدیعی اثره فورما و سوژئت وئریر. 
فولکلوردان سوژئت اخذ ائتمک بدیعی یارادیجیلیغین بوتون دؤورلرینده ایستیفاده اولونان بیر یارادیجیلیق خوصوصییتیدیر. ادبییّات همیشه فولکلوردان بهره‌له‌نیبدیر. 
نیظامی گنجوی، محمد فوضولی، موللا پناه واقیف، میرزه علی اکبرصابیر اؤز دؤورلری‌نین سوسیال-ایجتیماعی مطلبلرینی بدیعی سؤز واسیطه‌سیله ایفاده ائتمک، اوخوجونون مدنی یوکسه‌لیشینه تاثیر گؤسترمک مقصدیله فولکلورا، خالق ذکاسینا، ائل سؤزونه موراجیعت ائدیبلر، اوندان بهره‌له‌نیبلر، بو یول ایله یارادیجیلیقلارینی خالقین حیاتینا، معنوی و سوسیال طلبلرینه یاخینلاشدیریبلار. 
اون سککیزینجی عصرده موللا پناه واقیف، موللا ولی ویدادی، اون دوققوزنجو عصرده قاسیم بَی ذاکیر فولکلور قایناقلارینا موراجیعت ائتمکله خالق شئعیری پوئتیکاسینی کلاسیک شئعیره گتیریر، خالق شئعیری طرزینده یازدیقلاری اثرلرده رئالیست شئعیر اوسلوبونو یاشادیر، خالق حیاتی‌نین ان جانلی مسله‌لرینی ایناندیریجی شکیلده ایفاده ائدیردیلر. 
تصادوفی دئییل کی، ادبییّاتیمیزین بوتون دؤورلرینده اولدوغو کیمی اون یئددی-اون سککیزینجی عصرلرده آنا دیللی پوئزییامیزین اینکیشافیندا بؤیوک خیدمتلری اولان آدلی-سانلی صنعتکارلار خالقین تفکّورونده داستانلاشان، میلّی فولکلوردان گلن مؤوضولارا، شرق افسانه و روایتلرینه، میلّی داستانلار کیمی فولکلور قایناقلارینا موراجیعت ائدیب دؤورون موکمّل یازیلی ادبی نومونه‌لرینی یارادیبلار. 
محمد عمّانی‌نین مؤوضولارینی خالق ادبییّاتیندان آلدیغی "دوه‌سی اؤلموش عرب" ،"تیریکچی" حئکایه‌لری، فدایی‌نین شرق افسانه‌لری اساسیندا یازدیغی "بختییارنامه" ،مسیحی‌نین افسانه اساسیندا یازدیغی "ورقا و گولشا" پوئماسی، محمّدین "شهرییار و سنوبر" آدلی خالق پوئماسی اساسیندا یازدیغی "شهرییار" داستانی محض میلّی و شرق فولکلور قایناقلاری اساسیندا یازیلمیشدیر. 
فولکلور قایناقلارینا موراجیعت اون دوققوز-ییرمینجی عصرده ده یئنی ووسعت آلدی. بو عصرین بدیعی نثری و شئعیرینده بیر طرفدن فولکلور عونصورلری‌نین همین اثرلرین مؤلیفلری‌نین یارادیجیلیق خوصوصییّتلری ایله عوضوی شکیلده قایناییب قاریشدیغینی، دیگر طرفدن ده فولکلور ایله سسلشن اثرلرین یاراندیغینی گؤروروک. آ.باکیخانووون "نصیحتنامه"سینده، ن.ب.وزیرووون اثرلری‌نین آدینا "آدی وار، اؤزو یوخ" ،"دالدان آتیلان داش توپوغا دَیَر" ،"سونراکی پئشمانچیلیق فایدا وئرمز" ،"یاغیشدان چیخدیق، یاغمورا دوشدوک" ،"نه اکرسن، اونو بیچرسن" آتالار سؤزلری‌نین وئرمه‌سینده بو پروسئسین گؤزل نومونلرینی گؤروروک. 
ییرمینجی عصرده ج.جاببارلی، ص.وورغون، ر.ریضا، م.راحیم، م.ریضاقولوزاده‌نین بیر سیرا پوئمالاری‌نین، س.روستمین "قاچاق نبی" درامی‌نین بدیعی موّفّقیتی عئینی زاماندا اونلارین فولکلور قایناقلارینا یارادیجی یاناشماسی‌نین نتیجه‌سی ایدی. بو جهتدن ص.وورغونون یارادیجیلیغی موستثنالیق تشکیل ائدیر. ص.وورغون پوئمالاریندا فولکلور موتیولرینه موراجیعتله آذربایجان فولکلورونون درینلیکلرینده قییمتلی نه وارسا، اونو پوئزییامیزین ثروتینه چئویردی. او، یازدیغی 26 پوئمادان 7نی محض فولکلور موتیوی اساسیندا قلمه آلمیشدیر. "آسلان قایاسی" ،"آیین افسانه‌سی" ،"بولاق افسانه‌سی" ،"قیز قایاسی" ،"هورموز و اهریمن" ،"اؤلن محبت" ،"دار آغاجی" کیمی پوئمالاریندا فولکلور سوژئتی شاعیرین خلقی ایدئیاسی‌نین ایفاده‌سینه خیدمت ائتمیشدیر. 
گئنیش بیر مفهوم اولان فولکلور و اونون قایناقلاری بوتون دؤورلرده ادبی پروسئسین آیریلماز ترکیب حیصه‌سی اولموش و اولماقدا داوام ائتمکده‌دیر. 
فولکلورون بؤیوک قایناقلاریندان بیری، بلکه ده، بیرینجیسی خالق دانیشیق دیلی، خالقین آز سؤزله بؤیوک فیکیر ایفاده ائدن توختامیش ضرب‌المثللری، شیرین ایفاده‌لری، اوبرازلی تشبئه‌لریدیر. 
خالق یازیچیسی میرزه ایبراهیموو یازیردی کی، "اوبرازلی سؤز خالق دیلی‌نین عومومی قازانیندا قایناییب یئتیشیر و آنجاق اورادان خالق حیاتی، خالق روحو ایله بیرلیکده بدیعی ادبییّاتا کئچیر. تصادوفی دئییلدیر کی، بدیعی دیلین ان گؤزل نومونه‌لری خالق ادبییّاتیندادیر". 
فولکلورون رنگارنگ دیل عونصورلری‌نین بدیعی اثرین دیلینه داخیل ائدیلمه‌سی صورتلرین حیسّ و هیجانلارینی، اونلارین ایجتیماعی سیماسینی سجییه‌لندیریر و بو اوصوللا خلقیلیک درجه‌سینی حیسّ ائتدیریر. 
بیر "خالق دیلی" وار، بیر ده یازیچی و شاعیرلر طرفیندن ایشلدیلن "ادبی دیل". خالق دیلی داها چوخ ائل-اوبا آراسیندا، اونون دیالئکت و شیوه‌لرینده یاشاییر. خالق دیلیندن گلن چوخلو سؤزلر واردیر کی، بونلار ادبی اثرلره بیر تورپاق مونبیتلیگی گتیریر. بونون چوخلو نومونه‌سینی ییرمینجی عصرده صمد وورغون، حوسئین عاریف، عوثمان ساریوللی، محمد آراز، ایلیاس افندییئو، میرزه ایبراهیموو، علی ولییئو کیمی شاعیرلرین پوئزییاسیندا و نثر اثرلرینده گؤرمک اولور. 
هر یازیچی بیتیب-توکنمز فولکلور قایناقلاریندان اؤزونه‌مخصوص شکیلده فایدالانیر، بو فایدالانما نتیجه‌سینده فولکلور بدیعی اثری مضمون، ایدئیا، فیکیر و اوبرازلارلا قیدالاندیریر. بدیعی اثر ایسه فولکلوردان اخذ ائتدیکلرینی یئنیدن ایشله‌یه‌رک اونو یئنی و موعاصیر مؤوضو ایله بدیعی شکیلده خالقا چاتدیریر. 
گؤروندوگو کیمی، ادبی پروسئسین بوتون دؤورلرینده فولکلور قایناقلاری یازیلی اثرلرین نووه‌سینه سئحیرلی بیر روزیگار کیمی داخیل اولموشدور. بدیعی یارادیجیلیغین بوتون شاه اثرلری اؤز تاریخی طالئعیی‌نین اوغورونو دا ائله بو روزیگاردان گؤتوروب دئسک، یانلیش اولماز. 
یوزایللیکلرین او باشیندا یارانان فولکلور اؤرنکلری، فولکلور قایناقلاری یوزایللیکلرین بو بیری باشیندا بیر صنعتکارین قلمینده گول آچیر، معنوی کؤرپو قوراراق میلّی باغلاری داها مؤحکم شکیلده بیربیرینه کیلیدله‌میش اولور.

قایناق: ادبی قایناقلار، م.حاجی‌یئوا، عئلم و تحصیل نشری، باکی، 2014