"دده قورقود"-لا معنوی باغلیلیقلار

ماعاریفه حسین قیزی حاجی‌یئوا

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین

ادبییّاتین اینکیشاف قانونا اویغونلوقلاریندان بیری اونون فولکلورا، اؤز ایلکین منبعیینه داها فعّال شکیلده موراجیعتیدیر. فولکلور – خالقین بدیعی تفکّورونون محصولو اولان یارادیجیلیق نومونه‌لری ادبییّاتین درین، داخیلی قاتلارینا نوفوذ ائدیر، اثرلرین قورولوشونا و ایدئیا کونسئپسییاسینا طبیعی صورتده داخیل اولور. بئله بیر جهت چوخ سجییّه‌ویدیر کی، سون ایللرده ادبی تنقیدین دیقّت مرکزینده دایانان اثرلرین چوخونون ایدئیاسینا و پوئتیکاسینا فولکلورون قووّتلی تأثیرینی، فولکلور عونصورلری‌نین داخیل اولماسینی گؤروروک. 
ادبییّاتدا فولکلور تفکّورونه موراجیعت، البتّه، یئنی سجییّه دئییل. بو، ادبییّاتین خالق شیفاهی بدیعی سؤزو ایله اونون عنعنوی باغلیلیغی کیمی ایضاح اولونا بیلمز. بو باغلیلیق، بو تأثیر ادبییّاتین بؤیوک بشری وظیفه‌سیندن – اینسانا اؤز اینسانی بورجونو درک ائتدیرمک، ازلی بشری ثروتلری تصدیقله‌مک سعییندن ایره‌لی گلیر. 
آذربایجان ادبییّاتیندا، خوصوصیله پوئزییاسیندا "دده قورقود" ائپوسو ایله سسلَشن جهتلرین مئیدانا چیخماسینی دا بونونلا ایضاح ائتمک لازیم گلیر. 
خوصوصن ده موعاصیر پوئزییامیزین دیل خوصوصییتلری ایله فولکلوروموزون قدیم نومونه‌سی اولان "کیتابی دده قورقود"-ون دیلی و پوئتیکاسی آراسیندا اولان علحیدده یاخینلیق و اوخشارلیق، حتّی عئینییت موعاصیر پوئتیک دیلین، پوئتیک تفکّورون تاریخی کؤکلرینی و منبعلرینی آیدینلاشدیریر. بو کؤکو و منبعنی منیمسه‌دیکجه، اونونلا تماسی گوجلندیردیکجه موعاصیر بدیعی دیلین ایفاده ایمکانلاری، اوبرازلیلیق خوصوصییتلری ده زنگینلشیر و درینلشیر. بئله بیر خوصوصییتین 60.جی ایللرین پوئتیک پروسئسینده داها قاباریق صورتده مئیدانا چیخدیغینی و اینکیشاف ائتدیگینی موشاهیده ائدیریک. 
پوئزییامیزدا سؤزلرین قوشا شکیلده ایشلنمه‌سی خوصوصییتی وار. معلومدور کی، "دده قورقود" شئعیرلرینده ده بو جهته تصادوف ائدیلیر و سؤزلرین بئله فورمادا ایشلنمه‌سی شئعیرده معنا‌نین، اوبرازین ائموسیونال تأثیرینی آرتیریر، کسکینلشدیریر. 
 مثلن:
چیغنام-چیغنام قایالاردان
چیخان سو، 
بؤیوک-بؤیوک آغاج گمیلر
اوینادان سو. 
…گومبور-گومبور ناغارالار
چالیندی اوْل گون. 
بورماسی آلتین تونج بورولار
چالیندی اوْل گون. 
خالق شاعیری ر.ریضا "دده قورقود"-ون پوئتیکاسیندان گلن بو خوصوصییته شئعیرلرینده چوخ گئنیش یئر وئرمیشدیر. اونون ائله شئعیرلری واردیر کی، قوشا سؤزلر بو شئعیرلرین دیل قورولوشوندا چوخ موهوم جهتدیر. مثلن، "دینج اوتورون، آغالار" بئله شئعیرلردن بیریدیر. بورادا ر.ریضا "اینسانلار شهر-شهر" ،"کؤرپه‌لر آخین-آخین" ،"سحرلر نورلو-نورلو" ،"زمیلر سونبول-سونبول" ،"تورپاقلار اکین-اکین" ،"اوفوقلر نغمه-نغمه" و س. شکیلده ایفاده‌لره موراجیعت ائتمیشدیر. 
شاعیر بو ایفاده‌لری ایشله‌درکن اونلارین میصراعداکی معنا و فونکسییاسینا گؤره موعین دَییشیکلیکلر ده ائدیر. مثلن، آشاغیداکی پارچادا اولدوغو کیمی: 
دئییرسن
شهر-شهر اینسانلار،
مکتب-مکتب اوشاقلار
دسته-دسته جاوانلار
قوینو محبتلی،
گئجه‌سی گوندوزو
شیرین صؤحبتلی
نئجه ائولر، اوجاقلار،
نغمه-نغمه کوچه‌لر،
بولاق-بولاق یارپاقلار
دینج امکلی گوندوزلر، گئجه‌لر
بورونسون اؤلوم سوکوتونا. 
دیقّت ائتسک، گؤرریک کی، ر.ریضا بو شئعیرده عادت ائتدیگیمیز سؤزلری قوشا شکیلده ایشلتمیشدیر. باشقا سؤزله، او، بو جور فورمایا شوعورلو اولاراق موراجیعت ائتمیشدیر. آنجاق مسله بوندادیر کی، اونون سؤزلری قوشا ایشلتمه‌سی فورمال خاراکتئر داشیمیر، چونکی سؤزلرین بو شکیلده دوزومو شئعیرین عومومی روحو و پوئتیک وظیفه‌سینه تابئع توتولموشدور. 
بیز سؤزلرین میصراعدا قوشا شکیلده ایشلنمه‌سینه باشقا شاعیرلریمیزین ده اثرلرینده تصادوف ائدیریک: 
دوداق جادار-جادار، قلب اویوق-اویوق، 
تاریخ یاشامیشام حسرتدن بری. 
(ب.واهابزاده). 

چادیر-چادیر داغلار گولسون 
اوستوموزه نور تؤکولسون! 
نغمه-نغمه سسیم گلسین 
منیم ایللردن-ایللردن! 
(م.گولگون) 
"دده قورقود"-ون پوئزییامیزلا باغلیلیغی، البتّه، یالنیز سؤزلرین قوشا ایشلنمه‌سی سوییّه‌سینده قالمیر. "دده قورقود" روحو و پوئتیک دونیاگؤروشو ده پوئزییامیزین معنوی ثروتلر سیستئمینده یاشاماقدا داوام ائدیر. بو جهتدن آنا مؤوضوسونو، قادین مؤوضوسونو خوصوصی قئید ائده بیلریک. 
پوئزییامیزدا آنا‌نین بؤیوکلوگو، اوجالیغی حاقیندا کلاسیک پوئتیک نومونه‌لر واردیر. ج.جاببارلی‌نین "آنا" شئعیری، ص.وورغون، م.ریضا، م.موشفیق، س.روستم، ح.عاریف و ب. آنا مؤوضوسوندا گؤزل، تأثیرلی شئعیرلری بونا میثالدیر. اونلار آنا و دوغما تورپاق آنلاییشلارینی بیربیریندن آییرمیرلار: 
تورپاقمی آناسیز قالماسین دئیه، 
تورپاغین قوینونا کؤچور آنالار. 
(ح.عاریف). 
آنایا سونسوز سئوگی و پرستیش حیسّی "دده قورقود" کیتابی‌نین دا اساس موتیولریندن بیریدیر. "دده قورقود"دا "آنا حاقی، تانری حاقی" کیمی باشا دوشولور. آنایا محبت سالور قازا‌نین سیماسیندا یوکسک ایفاده‌سینی تاپمیشدیر: 
مره شؤکلو ملیک، 
قیرخ ییگیتله اوغلوم اوُروزو گتیریب دورورسان، 
قوُلون اولسون. 
توْولا-توْولا شاهباز آتلاریم گتیریب دورورسان، 
سنه یوکلت اولسون. 
قاریجیق آنامی گتیریب دورورسان، مره کافیر، 
آنامی وئرگیل مانا 
ساواشمادان، ووروشمادان قاییداییم، 
گئری دؤنه‌ییم، گئده‌ییم، بللی بیلگیل – دئدی. 
"دده قورقود" داستانلاریندا ایشله‌نیلمیش بیر چوخ تیپیک ایدیوْملار، عیباره‌لر، مثللر و آتالار سؤزلری آذربایجاندا ایندی ده مؤوجوددور، خالقین دیلینده و معیشتینده قالماقدادیر. داستانداکی بیر چوخ موتیولر ایسه دیگر داستانلاردا، ناغیللاردا رنگارنگ سیلسیله حالیندا یاشاییر. "آشیق غریب"دکی بیر سیرا حادیثه‌لر بامسی بئیرک بویونداکی حادیثه‌لرله، واقیعه‌لرله سسله‌نیر. بعضی ناغیللاریمیزداکی کلله‌گؤزلر تپه‌گؤزو خاطیرلادیر. 
یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، "دده قورقود"-ون سوژئتلری اساسیندا یارانمیش بئله اثرلردن بیری پروفئسور عبدولعزیز دمیرچی‌زاده‌‌نین "قاراجا چوبان" آدلی ناغیل‌-پیئسیدیر. 1945جی ایلدن سونرا گنج تاماشاچیلار تئاتریندا تاماشایا قویولان همین پیئسده شئعیریت ضعیف اولسا دا، پیئسین "کیتابی دده قورقود"داکی "سالور قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالاندیغی بویو بیان ائدر" حئکایه‌سینده‌کی قاراجا چوبان احوالاتی ایله باغلی اولماسی "دده قورقود" سوژئتلری‌نین بدیعی تصویری باخیمیندان ماراقلیدیر. 
"دده قورقود"-ون کلاسیک و موعاصیر آذربایجان پوئزییاسی ایله ایدئیا یارادیجیلیق علاقه‌ لری‌نین باشقا آسپئکتلری ده واردیر. بو باخیمدان، "دده قورقود" پوئتیکاسی ایله موعاصیر پوئزییا‌نین سسلَشن جهتلری خوصوصیله بؤیوک ماراق دوغورور. 
60.جی ایللرده آذربایجان پوئزییاسیندا یئنی اوسلوب و فورما مئییللری‌نین سورعتله اینکیشاف ائتمه‌سی، رئالیزمه و ساده‌لیگه مئیلین قووّتلنمه‌سی موعاصیر شاعیرلری "دده قورقود"آ، اونون پوئتیک دئییمینه گتیریب چیخارمیشدیر. بئله بیر موراجیعت موعاصیر پوئزییامیزین هم وزن، هم ده اوبرازلی ستروکتوروندا اؤزونو حیسّ ائتدیرمیشدیر. 
معلومدور کی، اؤز قدیم عنعنه‌لری ایله مؤحکم باغلی اولان موعاصیر آذربایجان شئعیری هم هئجا، هم عروض، هم ده سربست شئعیر فورماسیندا یارانیر، اینکیشاف ائدیر و زنگینلَشیر. بو حالدا طبیعی اولاراق بئله بیر سوال مئیدانا چیخیر: "کیتابی دده قورقود"دا اولان شئعیر موعاصیر آذربایجان شئعیرینه هانسی جهتدن یاخیندیر؟ 
قورقودشوناسلیقدا موباحیثه‌لی پروبلئملردن بیری ده داستا‌نین شئعیر فورماسی‌نین اؤزونه‌ مخصوصلوغودور. "کیتابی دده قورقود" تدقیقاتچیلاری‌نین بیر چوخو (و.ژورمونسکی، خ.کوروغلو) "دده قورقود"داکی شئعیرین وز‌نینی ریتمیک وزن حساب ائدیرلر. بعضیلری ایسه (مث.: آمئریکا ناشیرلری ا.اویسال، و.والگئر و ف.سومئر) "دده قورقود" شئعیرلرینی "نثرین پوئتیکاسی" آدلاندیریرلار. "دده قورقود"-ون تورک و آذربایجان تدقیقاتچیلاری او.ش.گؤکیای، م.ائرگین، ح.آراسلی، م.تهماسیب، آ.آخوندوو، ت.حاجییئو، ائ.علی‌بَیزاده، ش.جمشیدوو، آ.آسلانوو، ک.ولییئو، آنار و ب. "دده قورقود" شئعیری حاقّیندا ماراقلی فیکیرلر سؤیله‌میشلر. بورادا بیز یازیچی آنارین بعضی فیکیرلری اوزرینده دایانماق ایسته‌ییریک.
آنارا گؤره، "دده قورقود" نظمی تورک‌دیللی شئعیرین داها آرخایک، داها قدیم، ایلکین شکلیدیر. "بس اوندا دده قورقود اؤزو بایات بویوندان اولا-اولا بایاتلارین یاراتدیقلاری نادیر پوئتیک اینجینی – بایاتی فورماسینی نییه بیلمیر، تانیمیر؟ بو بیلمه‌جه‌نین ایضاحی ندیر؟ یئگانه ایضاح دده قورقود نظمی‌نین تورک‌دیللی شئعیرین داها آرخایک، داها قدیم ایلکین شکلی اولماسیدیر". 
دئمه‌لی، "دده قورقود" شئعیری تورک‌دیللی نظمین هله عروض وز‌نینی منیمسمه‌دیگی، هئجا وز‌نینده دقیق، قلیبلنمیش هئجا و قافییه سیستئمینه مالیک قوشمالار، گرایلیلار، بایاتیلار یاراتمادیغی داها اسکی دؤورلرین، چوخ-چوخ قدیملرین یادیگاریدیر. 
داستا‌نین شئعیری اوزرینده دوشونجه‌لرینی داوام ائدن مؤلیف "دده قورقود" شئعیرلری ایندیکی آذربایجان شئعیرینه هم روحو، هم فورماسی اعتیباریله چوخ دوغما و یاخیندیر" قناعتینه گلیر (باخ: آنار. "دده قورقود" دونیاسی، "آذربایجان" ژورنالی، 1985، № 11). 
قئید ائتمک لازیمدیر کی، قدیم ادبی-مدنی آبیده‌میز اولان "کیتابی دده قورقود" داستا‌نینداکی شئعیرلرین چوخو ثابیت اؤلچولو پوئتیک نومونه اولمادیغیندان بو شئعیرلر ادبیییاتشوناسلیغیمیزدا سربست شئعیر حساب ائدیلمیشدیر. بو باره‌ده پروف. ا.آغایئو گؤستریر کی، سربستلیگین هم وزنده، هم قافییه‌ده، هم ده شئعیر دیلی‌نین سینتاکتیک قورولوشو و پوئتیک تحلیلینده واختیله قدیم تورک‌دیللی شئعیرله تظاهور ائتمیش اولدوغوندان، اونون قالیقلاری و ایزلری "دده قورقود"دان باشلایاراق، هم یازیلی پوئزییامیزدا، هم ده شیفاهی شئعیرده اوزون مودّت یاشامیشدیر. 
ادبی تنقید موعاصیر سربست شئعیرده "دده قورقود" پوئزییاسی‌نین قووّتلی تأثیری اولدوغونو قئید ائدیر. بونون بیر چوخ سببی واردیر. 
آذربایجان شئعیری‌نین ایدئیا-مؤوضو جهتدن تشکّولونده فولکلور ایرثیمیز اهمییتلی رول اوینادیغی کیمی، پوئتیکا جهتدن ده اونون زنگینلشمه‌سینده، یئنی پوئتیک فورمالار آختاریشیندا شیفاهی خالق پوئزییاسی‌نین، فولکلور آبیده‌لری‌نین تأثیری حلّ ائدیجی عامیللردن اولدوغو معلومدور. بو نؤقطه‌‌یی نظردن، آذربایجان شئعیری‌نین پوئتیکاسی ایله "دده قورقود" پوئتیکاسی‌نین بعضی سسلشمه‌لری چوخ طبیعیدیر. 
آذربایجان فولکلورونون قدیم آبیده‌سی اولان "دده قورقود"لا موعاصیر آذربایجان شئعیری آراسیندا اوخشارلیقلار، هر شئیدن اوّل، اؤزونو وزنده، شئعیرین پوئتیک ستروکتوروندا بوروزه وئردیگینی گؤسترمه‌لی‌ییک. داها کونکرئت دئسک، "دده قورقود"لا موعاصیر آذربایجان سربست شئعیری آراسیندا علاقه بورادا ایلک نؤوبه‌ده نظره گلیر. لاکین موعاصیر پوئزییا ایله "دده قورقود" علاقه‌لری یالنیز وزن فاکتورو ایله محدودلاشمیر. داستانلا موعاصیر شئعیر آراسینداکی علاقه و تماسین دیگر ساحه‌لری ده واردیر کی، بونو پوئتیک اوبراز و موتیو یاخینلیغیندا، "دده قورقود" موتیولری‌نین اینتئرپئراسییاسیندا تعیین ائده بیلریک. او دا قئید اولونمالیدیر کی، "دده قورقود"لا یارادیجیلیق علاقه سی 70-80جی ایللرده یالنیز پوئزییادا محدودلاشمیر. "دده قورقود"آ موراجیت نثرده و دراماتورگییادا دا موشاهیده اولونور. آنارین "دده قورقود" موتیولری اساسیندا سسئناری یازماسی، بو سسئناری اساسیندا فیلمین چکیلمه‌سی داستا‌نین ایدئیا و فلسفی مضمون درینلیگینی بیر داها تصدیق ائتدی. آنار سسئناریده داستا‌نین دیل و پوئتیکا سیستئمینی حیفظ ائتمیشدیر. البتّه، بونو داستانی تکرار ائتمک، اوسلوبونا اویغونلاشدیرماق معناسیندا باشا دوشمک لازیم دئییلدیر. آنار "کیتابی دده قورقود"-ون حرفی معناسینی یوخ، پوئتیک فورماسینی ساخلاییب، آرخایک ستروکتورونو تام دییشمه‌سه‌ده، موعیّن علاوه‌لر ائدیب، آیری-آیری موتیولری اوبرازلی بیرلشدیریب، دیل و اوسلوبونو دا موعاصیر اوخوجو و تاماشاچی سوییّه‌سینی نظره آلاراق موعاصیرلشدیریب. 
"دده قورقود" موتیولری 70-80جی ایللر پوئزییاسیندا موهوم سوسیال بشری و فلسفی پروبلئملرین پوئتیک حلّینه کؤمک ائتمیشدیر. 
بئله اثرلر ایچریسینده ن.خزری‌نین "افسانه‌لی یوخولار" پوئماسی، "تورپاغا سانجیلان قیلینج" منظوم درامی و آ.عابدوللازاد‌ه‌نین "اولو قورقود" پوئمالارینی آیریجا قئید ائتمک مومکوندور. ن.خزری پوئمادا "دده قورقود"داکی قادین آنا موتیوینی اساس گؤتوروب بو موتیوی وطنپرورلیک، تورپاغا، اوجاغا صداقت مؤوضوسو ایله عوضوی شکیلده علاقه‌لندیرمیشدیر. 
شاعیر آ.عابدوللازاده "دده قورقود" موتیولری ایشیغیندا دونیا‌نین، اینسانلیغین طالعیی اوزرینده، بؤیوک بشری ثروتلر اوزرینده دوشونور. شاعیرین اؤز قارشیسینا قویدوغو بو وظیفه اونون اثری‌نین ژانرینی و اوسلوبونو دا تعیین ائتمیشدیر. آ.عابدوللازاده ائپوسون موتیولری اساسیندا لیریک-فلسفی پوئما یازمیشدیر. دده قورقود اؤیودلری، اخلاقی و آنلاییشلاری کونتئکستینده موعاصیر دونیا‌نین، موعاصیر اینسا‌نین قایغیلارینی، پروبلئملرینی گؤتور-قوی ائتمیشدیر. پوئما‌نین دده قورقودلا صؤحبت، اونا موراجیعت فورماسیندا یازیلماسی دا بونونلا باغلیدیر. شاعیر "دده قورقود"آ بیزیم عصرین حادیثه لریندن، چتینلیکلریندن، معنوی دَیرلریندن چیخیش ائده‌رک اوز توتور، "گلیملی گئدیملی دونیا"دان قورقودلا دانیشیر. دونیادا قورقوددان سونرا چوخ شئی باش وئرمیشدیر، چوخ حادیثه‌لر و فاجیعه‌لر اولموشدور. لاکین قورقود حقیقتی، قورقود مودریکلیگی قالمیشدیر. 
بئله‌لیکله، بوتون دئدیکلریمیزی یئکونلاشدیرساق، تام اساسلا قئید ائده بیلریک کی، "دده قورقود" و موعاصیر پوئزییا‌نین علاقه‌لری چوخ جهتلی اولوب، موعاصیر پوئتیک پروسئسین یارادیجیلیق پروبلئملری‌نین اینکیشاف مئییللرینی، ژانر و ایدئیا-مؤوضو ساحه‌سینده‌کی آختاریشلارینی احاطه ائدیر. 

قایناق: ادبی قایناقلار، م.حاجی‌یئوا، عئلم و تحصیل نشری، باکی، 2014