+0 بگندیم
ایل‌آخیر چرشنبه - تورپاق چرشنبه‌سی
أپوْش ولی‌یئو
آمئا فولکلور اینستیتوتو، "فولکلور و یازیلی ادبیات شؤعبه‌سی"نین بؤیوک علمی ایشچیسی، فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو
اویانیش، دیریلمه، جانلانما
خالقیمیزین ان قدیم و میلّی بایرامی اولان نووروزا قدر دؤرد چرشنبه - "سو چرشنبه‌سی" ،"اود چرشنبه‌سی" ،"یئل چرشنبه‌سی" و "تورپاق چرشنبه‌سی"نین هر بیری خوصوصی مراسیملرله قئید ائدیلیر. بو چرشنبه‌لر اینسا‌نین 4 عونصوردن یارادیلماسی ایله باغلی دینی-میفیک گؤروشلری سیمووللاشدیریر و ریتوُال-میفولوژی سئمانتیکاسیندا یارادیلیش پروسئسینی دینامیک اولاراق ایشاره‌له‌ییر. سونونجو چرشنبه اولان تورپاق چرشنبه‌سی خالق آراسیندا "یئر چرشنبه‌سی" ،"ایل‌آخیر چرشنبه" ده آدلانیر و بیر چوخ بؤلگه‌لرده، حتّی نووروز بایرامیندان دا چوخ طمطراقلا قئید اولونور. تورپاق چرشنبه‌سینده تونقال قالانماسی، پلوو دملنمه‌سی، سمنی جوجردیلمه‌سی، خونچا حاضیرلانماسی، قاپی پوسما، شام یاندیرما، بایراملاشما، فالا باخما، مزار زییارتی و س. کیمی خالقیمیزین قدیمدن بو گونه کیمی یاشاتدیغی بیر چوخ عادت-عنعنه‌لر وار. ایناما گؤره بو چرشنبه واختی تورپاق اویانیر، اوتلار جوجریر، آغاجلار تومورجوقلاییر کی، بو دا اینسانلارا باهارین گلیشیندن موژده وئریر. تورپاق اینسانلار اوچون موقدّسدیر، یارادیلیشین مادّی اساسی حساب ائدیلیر. تورپاغین موقدّسلیگی هم ده وطن، یورد، ائل-اوبا آنلاییشی ایله ده باغلیدیر. بو ایسه ایلک نؤوبه‌ده اینسا‌نین یارادیلیش میفیندن قایناقلانیر. یازدا تورپاغین اویانماسی دیریلمه، جانلانما آنلاییشی ایله علاقه‌داردیر.تورپاق چرشنبه‌سیندن سونرا تورپاق اویانیر، اکینه حاضیر اولور. توخوم سپیلیر، باغ-باغچالاردا یئنی آغاج تینگلری اکیلیر.
کیمین آدینا یاندیریلان شام ان گئج سؤنرسه...
ایل‌آخیر چرشنبه گونو موختلیف یئمکلر حاضیرلانیر، ائولر، حَیَط-باجا تمیزله‌نیر. آغ‌ساققاللار، آغ‌بیرچکلر، خسته‌لر زیارت ائدیلیر، قوهوم-اقربالار بیر-بیرینه "بایرام پایی" آپاریر. حَیَطلرده تونقال قالانیر. بوتون عاییله عوضولری تونقالین باشینا توپلاشیر، هر کس "آغیرلیغیم اوددا یانسین" دئیه‌رک، تونقالین اوستوندن 3 دفعه آتیلیر. سونرا تونقالین اوستونه اوزرلیک آتاراق، ایل بویو ائودن قادا-بلا‌نین اوزاق اولماسینی دیله‌ییرلر. ایناما گؤره، ایل‌آخیر چرشنبه‌ده قالانان تونقال هئچ واخت سو ایله سؤندورولمه‌مه‌لیدیر. تونقال اؤزو سؤنندن سونرا ایسه اونون کولونو ییغیب، حَیَطدن اوزاق بیر یئره تؤکرلر.
ایل‌آخیر چرشنبه‌ده ائولرده و حَیَطده شام دا یاندیریلیر. بو شاملارین سایی ائوده یاشایان عاییله عوضولری‌نین سایینا برابر اولور. ایناما گؤره، کیمین آدینا یاندیریلان شام ان گئج سؤنرسه، عاییله‌ده ان اوزون عؤمورلو ده او شخص اولاجاق. بعضی بؤلگه‌لرده ائوده یاشایانلارین سایینا گؤره، مسجیدده ده شام یاندیریلیر.
ایل‌آخیر چرشنبه گونو اؤز ائوینده اولمایان شخص...
ایل‌آخیر چرشنبه‌ده هر بیر ائوده بایرام خونچاسی حاضیرلانار. خونچا‌نین اورتاسینا سمنی قویولار و اطرافینا موختلیف شیرنیاتلار، قوغال، شکربورا، پاخلاوا، فیندیق، قوز، اییده، عنّاب، کیشمیش، بادام، شابالید، بویانمیش یومورتالار و س. دوزولر. سوفره‌یه یئمکلرین شاهی ساییلان پلوو (بایرام آشی) گتیریرلر. بایرام گونو هر کس چالیشار کی، اؤز ائوینده اولسون و عاییله‌سی ایله بیرلیکده بایرام سوفره‌سینده اوتورسون. اینانجلارا گؤره، ایل‌آخیر چرشنبه گونو اؤز ائوینده اولمایان شخص یئددی ایل ایل‌آخیر چرشنبه‌نی ائوینده اولماز. ایل‌آخیر چرشنبه گونو نیشانلی قیزلارا، یئنی عاییله قورموش گنجلره ده بایرام خونچاسی و پای آپاریلیر. بایرام پایی موختلیف هدییه‌لر، مئیوه‌لر، شیرنیاتلار و گئییملردن عیبارت اولور.
همین گون هامی ائوده خوش سؤزلر دانیشار کی...
ایل‌آخیر چرشنبه گونو وفات ائدن عاییله عوضولری، قوهوم-اقربا دا یادا سالینیر. اونلارین مزارلاری زییارت ائدیلیر، مزار اوزرینه سمنی، گول-چیچک قویولور، روحلارینا دوعالار اوخونور. مزار زییارتلریندن سونرا ایسه وفات ائدنلرین آدینا ائوده احسان یئمگی ده بیشیریلیر. اگر قونشودا و یا قوهوملاردا وفات ائدن وارسا، اوندا همین قوهوم و قونشولارین حَیَطلرینه ده گئده‌رک، تونقال قالانار. چونکی ایل عرضینده یاسی دوشن ائو صاحیبلری بایراما هوس‌سیز حاضیرلاشار، چوخ زامان یئمک حاضیرلاماز، تونقال قالامازلار. ایل‌آخیر چرشنبه گونو اوشاقلار اوچون ده چوخ اَیلنجه‌لی کئچر. هاوا قارالاندان سونرا ائولره شال، قورشاق آتاراق "بایرام پایی" آلارلار. سوبای قیزلار "قاپی‌پوسما" آدلانان قولاق فالینا گئدرلر. قونشولارین قاپیسینا یاخینلاشیب، ائودن ائشیتدیکلری سؤزلری یوزاراق، گله‌جک حیاتلاری حاقدا موختلیف مولاحیظه‌لر ائدر، تزه ایلده اونلاری گؤزله‌ین حادیثه‌لری اوّلجه‌دن بیلمگه چالیشارلار. بونا گؤره ده هر کس همین گون هامی ائوده خوش سؤزلر دانیشار کی، قاپیدان قولاق آسانلار نا اومید گئری قاییتماسین.
"دیرگیم قیزیل اولسون" عوضینه "اریم قیزیل اولسون" دئییر
اینانجلارا گؤره، ایل‌آخیر چرشنبه گئجه‌سی ایل تحویل اولاندا سولار دایانار، آتلار کؤوشک چالار، آغاجلار بیر آنلیغا باشلارینی یئره اَیر. همین آنی کیم گؤروب نییّت توتسا، نییّتی حاصیل اولار.روایته گؤره، بیر قادین ایل‌آخیر چرشنبه گئجه‌سی سو گتیرمگه گئدیرمیش. بیردن باخیر کی، سو دایانیب. تئز-تله‌سیک نییّت ائدیر. آما تلسدیگیندن "دیره‌گیم قیزیل اولسون" عوضینه "اریم قیزیل اولسون" دئییر. ائوه قاییداندا باخیر کی، اری قیزیل اولوب. بو سیرری هامیدان گیزله‌دیر و بیر سونراکی ایل‌آخیر چرشنبه‌نی گؤزله‌مگه باشلاییر. آما بیر ایل مودّتینده اوشاقلاری ساخلاماق اوچون مجبور اولوب، اری‌نین چئچله بارماغینی کسیر و اوشاقلاری‌نین یئمگینه، گئییمینه خرجله‌ییر. بیر ایل تامام اولور و قادین گئدیب سویون کناریندا گؤزله‌ییر. ایل تحویل اولوب، سو دایاناندا اری‌نین اوّلکی وضعییته قاییتماسی اوچون نییت ائدیر."
ایل‌آخیر چرشنبه اینانجلاری
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده اوشاغا بئشیک دوزلدرلر.
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده گون چیخمامیش سو اوستوندن هوپپانارلار.
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده تونقال یاندیرارلار.
• ایلین آخیر چرشنبه گئجه‌سینی اؤز ائوینده قئید ائتمه‌لیسن. عکس حالدا، ایل‌آخیر چرشنبه‌نی یئددی ایل دالبادال باشقا یئرده قارشیلایاجاقسان.
• ایل‌آخیر چرشنبه آخشامی دوزلو کؤکه یئییب یاتیر، سو ایچمیرلر. گئجه یوخودا ایچمگه کیمسه سو وئریرسه، او، یوخو گؤره‌‌نین قیسمتیدیر.
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده قورخانلارین باشیندان سو تؤکوب، قورخونو آلارلار.
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده ائودن پول، قونشویا الک وئرمزلر.
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده گونو شامی یاریمچیق سؤندورمزلر.
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده گئجه‌سی اورگینده نییّت توتوب یاتیرلار. گئجه یاریسی یوخودان دورور و شام یاندیریرلار. ایناما گؤره، شامی گؤتوروب گوزگویه یاخینلاشان زامان اینسان گله‌جک قیسمتینی گؤرور.
• ایل‌آخیر چرشنبه‌ده وفات ائتمیش یاخین آداملارین آدلارینی سادالایاراق، "فیلانکسلرین آدینا قازان آسدیم" دئییب، قازانا ات، دویو و س. تؤکه‌رک، یئمک حاضیرلایارلار.
تورپاقلا باغلی آتالار سؤزلری
• تورپاق دئیر: اؤلدور منی، دیریلدیم سنی!
• تورپاق دئیر: سن منه تر وئر، من سنه زر وئریم!
• تورپاغا اَییلن نامرده اَییلمز.
• تورپاقلا اللَشن خوشبختلیکله قارشیلاشار.
• تورپاقدا ایتکی اولماز، کؤتوکسوز بیتکی اولماز.
• تورپاق اکینچی‌نین زحمتی ایله زینتلنر.
• تورپاغا وار وئرسن، او دا سنه بار وئرر.
• سولار حرکتلیدیر، تورپاق برکتلیدیر.
• تورپاغی اوووجلایان-قیزیل اوووجلار.
• تورپاغا واختلی-واختیندا سو وئر، بهره‌سینی گؤر.
• تورپاقلا اوینایان آج قالماز.
• تورپاقدان پای اولماز.
سوفرنیزین روزی-برکتلی، آرزو-نییّتلرینیزین چین اولماسی، دیلگیله، ایل‌آخیر چرشنبنیز موبارک اولسون!
کؤچورن: عباس ائلچین
