هئروْدوْتۇن گۆنئی آذربایجان اراضیسیندن توْپلادیغی ایکی افسانه باره‌ده

 اۆلکر ایمان قیزی علی‌یئوا

فیلوْلوْگییا اۆزره فلسفه دوْکتوْرۇ، دوْسئنت

کؤچۆرن: عباس ائلچین

خۆلاصه

مقاله‌ده گۆنئی آذربایجان فوْلکلوْر خریطه‌سینده خۆصۇصی مؤوقئیی اوْلان افسا­نه‌لر­دن صؤحبت آچیلیر. مۆلّیف قدیم دؤورلرین ان مۆکمّل تاریخچیسی، "تاریخین آتاسی" هئروْ­دوْ­تۇن گۆنئی آذربایجاندان توْپلادیغی ایکی افسانه اۆزرینده خۆصۇصی اوْلاراق دایانیر. اوْ، افسانه‌لردن بیرینجیسی "آستیاق" افسانه‌سیدیر کی، هئروْدوْت طرفیندن ائ.أ.بئشینجی عصرده قئیده آلینمیشدیر. دیگر افسانه ایسه "توْمریس" افسانه‌سیدیر کی، اوْ دا آذربایجان فوْلکلوْرۇنا، ادبییّا­تینا و تاریخینه حصر اوْلۇنمۇش بۆتۆن کیتابلارا سالینمیشدیر. مۆلّیف بۇ ایکی افسانه‌نی دریندن تحلیل ائتمیش، الده اوْلان ماتئریاللارین اکثریتینه نظر سالماغا جهد گؤسترمیشدیر.

آچار سؤزلر: افسانه، گۆنئی آذربایجان، هئروْدوْت، آستیاق، توْمیریس

گۆنئی آذربایجان اراضیسینده قئیده آلینمیش ان اسکی افسانه عئلم عالمینده «آستیاق افسانه‌سی» آدلی افسانه‌دیر. ائ. أ. بئشینجی عصرده هئروْدوْت طرفیندن یازییا کؤچۆ­رۆلمۆش بۇ افسانه‌یه (1، ص. 24-25) گؤره، سوْنۇنجۇ میدییا حؤکمداری آستیاق یاتیب یۇخۇدا گؤرۆر کی، قیزی ماندانا‌‌نین اطرافیندا سۇ عمله گلیر. بۇ سۇ چوْخالیب شهری و بۆتۆن آسییانی باسیر. آستیاق یۇخۇدان اوْیانیب یۇخۇسۇنۇ دانیشیر. یۇخۇ یوْزانلار دئییرلر کی، ماندانادان اوْلاجاق اوْغلان اوْنۇن تاختی-تاجینی الیندن آلاجاقدیر (1، ص. 24؛ 2، ص. 31).

بۇرادا یۇخۇ یوْزمایا اینام ایله اۆزلشیریک کی، بۇ فاکت اؤلکه‌میزین اراضیسینده، عئینن دیگر قدیم شرق اؤلکه‌لرینده اوْلدۇغۇ کیمی (3، ص. 117)، بۇ اینانجین کؤکلری‌‌نین چوْخ قدیم اوْلدۇغۇندان خبر وئریر. معلۇمات اۆچۆن بیلدیرک کی، یۇخۇ ­یوْزما ایله باغلی دؤورۆمۆزه‌دک یئتیشن الیازمالارین ایلک نۆمۇنه‌سی هله ائ. أ. 1250نجی ایلده پاپیرۇس اۆزرینده میصیرده قلمه آلینمیش یۇخۇ یوْزما الیازماسیدیر (3،ص.7). اوْ، قدیم میصیرلیلرین 200-دن آرتیق یۇخۇسۇنۇ و اوْنلارین چوْخ‌سایلی یوْزۇملارینی احاطه ائدیر (4، ص. 18).

فوْلکلوْرشۆناسلیقدا یۇخۇ یوْزمالارا حصر ائدیلمیش تدقیقات اثرلرینده اوْنۇن فؤوق‌البشری‌لیک، کاهینلیک، پئیغمبرلیک و اؤنجه‌گؤرمه‌لیکله باغلیلیغی اۆزرینده دا­ها چوْخ دۇرۇلماقدادیر (5، ص. 46). «آستیاق افسانه‌سی»نده بۇ فۇنکسییانی کاهینلر یئرینه یئتیریر.

افسانه‌ده داها سوْنرا دئییلیر کی، اوْ واختکی قانۇنا گؤره شاه یالنیز میدییا­لیلاردان اوْلمالی ایدی. بۇنا گؤره آستیاق قیزی ماندانانی کوْمبیس آدلی فاغیر بیر ایرانلی‌یا اره وئریر. بیر قدر کئچندن سوْنرا آستیاق ایکینجی دفعه یۇخۇدا گؤرۆر کی، ماندانا‌‌نین سینه‌سینده اۆزۆم تَنَگی آغاجی گؤیردی و بۆیۆیۆب بۆتۆن آسییانی تۇتدۇ. یۇخۇ یوْزانلار بۇ یۇخۇنۇ دا اوّلکی کیمی یوْزدۇلار. آستیاق حامیله قیزینی سا­رایا گتیریب نظارت آلتیندا ساخلاییر. بیر مۆدّت کئچندن سوْنرا ماندانا‌‌نین بیر اوْغلۇ اوْلۇر. آستیاق اۇشاغی هارپاق آدلی قوْهۇمۇنا وئریب اؤلدۆرمه‌سینی امر ائدیر. هار­پا­غین اۇشاغی ؤلدۆرمگه الی گلمیر و اۇشاغی بیر چوْبانا وئریر کی، اوْنۇ اؤلدۆرسۆن. تصادۆفن همین چوْبا‌‌نین آروادی‌‌نین دا اوْغلۇ اوْلۇر، لاکین اۇشاق اؤلۆ دوْغۇلۇر. ار-آرواد ماندانا‌‌نین اوْغلۇنۇ اؤزلرینه گؤتۆرۆر، اؤلۆ اۇشاغی ایسه هارپاغین آداملارینا گؤستریب دفن ائدیرلر. بۇ حادیثه‌دن اوْن ایل کئچندن سوْنرا چوْبا‌‌نین اوْغلۇ اۇشاقلارلا اوْیناییر­میش. اوْیۇنا گؤره اوْنۇ شاه سئچیرلر. اوْبا‌‌نین (ماندانا‌‌نین) اوْغلۇ اوْیۇن واختی آر­تئم­باراس آدلی بیر میدییا زادگا‌‌نی‌نین اوْغلۇنۇ امری یئرینه یئتیرمه‌دیگی اۆچۆن «شاه» کیمی دؤیدۆرۆر. دؤیۆلن اوْغلان ائوه گلیب حادیثه‌نی آتاسینا دانیشیر. زادگان بۇنۇ اؤزۆ اۆچۆن تحقیر حساب ائدیر. اوْغلۇنۇ دا گؤتۆرۆب آستیاقین یا‌‌نینا شیکایته گلیر. آستیاق غضبله‌نیب چوْبانی و اوْنۇن اوْغلۇنۇ حۆضۇرۇنا چاغیرتدیریب دانیشدیریر. اۇشاغین چوْخ سربست و جسارتلی دانیشیغی آستیاقی شۆبهه‌لندیریر. اوْ، اۇشاقدا اؤزۆنه بنزر علامتلر گؤرۆر. بیر طرفدن ده اۇشاغین یاشی نوه‌سی‌‌نین (ماندانا‌‌نین اوْغلۇنۇن) یاشینا اۇیغۇن گلیر. احوالاتی چوْباندان سوْرۇشۇر. چوْبان قوْرخاراق هر شئیی آچیب دانیشیر (2، ص. 31).

بۇندان سوْنراکی حیصه داها ماراقلیدیر: ««…هارپاق بۇ سؤزلری ائشیدیب حؤکمدارین آیاقلارینا دۆشۆر. اوْ، اؤزۆنۆن گۆناهکار اوْلماسینا باخمایاراق، هر شئی اۇغۇرلا اؤتۆشدۆگۆ، بئله شاد حادیثه‌یه گؤره حتّی ضییافته دعوت ائدیلدیگی اۆچۆن یۆکسک خوْشبختلیک قانادیندا اۇچۇر. هارپاق سوْنرا تله‌سیک ائوه گئدیر و اوْغلۇنۇ درحال آستیاقین سارایینا گؤندریر (یئگانه اوْغلۇنۇن 13-ه یاخین یاشی اوْلاردی). اوْنا بۇیۇ­رۇر کی، حؤکمدارین بۆتۆن امرلرینی یئرینه یئتیرسین. اؤزۆ ده بۆتۆن باش وئرمیش حادیثه‌نی بؤیۆک سئوینجله آروادینا دانیشیر. بۇ آرادا هارپاقین اوْغلۇ (سارایا) آستیاقین حۆضۇرۇنا گلن کیمی اوْ، اوْغلانی اؤلدۆرمگی، بد‌‌نینی تیکه-تیکه دوْغراماغی امر ائدیر. حؤکمدار اۇشاغین اتی‌‌نین بیر قیسمینی قیزارتماغی، بیر قیسمینی ده بیشیرمگی و بۇ یاخشی حاضیرلانمیش خؤرگی دمده ساخلاماغی امر ائدیر. ضییافت باشلاناندا دعوت اوْلۇنمۇش آداملار سیراسیندا هارپاق دا گلیر. آستیاقین و قوْناقلارین سۆفره‌سینه قوْ­یۇن اتی، آرپاقین قاباغینا ایسه اؤز وْغلۇنۇن بۆتۆن اتینی قوْیۇرلار (اۇشاغین باشی، اللری و آیاقلاری قاپاغی اؤرتۆلۆ سبته قوْیۇلمۇشدۇ). گؤرۆنۆر، هارپاقین دوْیدۇغۇنۇ حیسّ ائدن آستیاق اوْندان خؤرگی خوْشلاییب-خوْشلامادیغینی سوْرۇشۇر. آرپاق جاواب وئریر کی، خؤرک اوْنا بؤیۆک لذّت وئردی. اوْندا خۆصۇصی تاپشیریق آلمیش خیدمتچیلر اۇشاغین باشی، اللری و آیاقلاری قوْیۇلمۇش آغزی اؤرتۆلۆ سبتی گتیریب هارپاقا امر ائدیرلر کی، سبتی آچسین و ایچینده‌کیلردن نه ایسته‌سه گؤتۆرسۆن. هارپاق امره بوْیۇن، اَییر و سبتین قاپاغینی قالدیراندا اوْغلۇنۇن جنازه‌سی‌‌نین قالیقلارینی گؤرۆر. آمما گؤردۆکلری هارپاقی چاشدیرمیر؛ اوْ، اؤزۆنۆ ایتیرمیر. بۇ واخت آستیاق اوْندان سوْرۇشۇر کی، هانسی قۇش اتیندن، یئدیگینی بیلیرمی؟ هارپاق جاواب وئریر کی، بلی، بیلیر، هم ده حؤکمدار هر نه ایش گؤرسه، اوْنۇن اۆچۆن یاخشی اوْلمالیدیر. بۇ سؤزلری دئییر، اوْغلۇنۇن اتیندن قالان تیکه‌لری ده ییغیب ائوه قاییدیر. بلکه ده، اوْغلۇنۇن جسدیندن نه قا­لیبسا، اوْنلاری توْپلاییب توْرپاغا تاپشیرماق ایسته‌ییرمیش» (1، ص. 24-25).

بۇ سۆژئت «کیتابی-دده قوْرقۇد» داستا‌‌نی‌نین «سالۇر قازان خا‌‌نین ائوی‌‌نین یاغمالانماسی» بوْیۇنداداکی بیر سۆژئتی خاطیرلادیر:

«بۇ یاندا شؤکلۆ ملیک کئیفی کؤک، کافیرلرله یئییب-ایچیب اوْتۇرمۇشدۇ. دئدی:

"بَیلر، بیلیرسیزمی، قازانا نئجه حئییف وۇرماق لازیمدیر؟ بوْیۇ اۇزۇن بۇرلا خاتۇنۇنۇ گتیردک، باده پایلاسین!".

بوْیۇ اۇزۇن بۇرلا بۇنۇ ائشیتدی، اۆرگینه-جا‌‌نینا اوْد دۆشدۆ. قیرخ اینجه

بئل­لی قیزین ایچینه گیریب، مصلحت وئردی، دئدی: "قازان بَیین خاتۇنۇ هانسینیزدیر؟"-

دئیه هانسینیزا یاپیشارلارسا، قیرخ یئردن سس وئررسیز".

شؤکلۆ ملیکدن آدام گلدی: "قازان بَیین خاتۇنۇ هانسینیزدیر؟" دئیه سوْ­رۇشدۇ. قیرخ یئردن سس گلدی. هانسیدیر، بیلمه‌دیلر. کافیره خبر وئردیلر: "بیرینه یاپیشدیق، قیرخ یئردن آواز گلدی. بیلمه‌دیک، هانسیدیر" ،- دئدیلر.

کافیر دئدی: "اده، گئدین قازا‌‌نین اوْغلۇ اۇرۇزۇ دارتیب چنگلدن آسین. آغ اتیندن قییما-قییما چکین؛ قارا قوْوۇرما بیشیریب، قیرخ بَی قیزینا آپارین. هر کیم یئدی، اوْ دئییل، هر کیم یئمه‌دی، اوْدۇر. گؤتۆرۆن-گلین، شراب پایلاسین!".

بوْیۇ اۇزۇن بۇرلا خاتۇن اوْغلۇنۇن یا‌‌نینا گلدی. چاغیریب اوْغلۇنۇ سؤیله‌ییر،

گؤرک، خانیم، نه سؤیله‌ییر:

اوْغۇل، اوْغۇل، آی وْغۇل! بیلیرسنمی، نه‌لر اوْلدۇ؟

سؤیلشدیلر خیسین-خیسین،

دۇیدۇم ایشینی کافیرین.

قیزیل تاغلی اۇجا ائویمین دیرَگی اوْغۇل!

قازا بنزر قیز-گلینیمین چیچگی اوْغۇل!

اوْغۇل، اوْغۇل، آی اوْغۇل!

دوْققۇز آی دار قارنیمدا

اوْن آی دئینده دۆنیایا گتیردیگیم اوْغۇل!

بلَگینی بئشیکده بله‌دیگیم اوْغۇل!

کافیرلر فیکیرلرینی دَییشیبلر؛ دئییبلر کی، قازان اوْغلۇ اۇرۇزۇ حبسدن چیخا­ریب، اؤرکنله بوْغازیندان آسین. ایکی کۆرگیندن چنگله سانجین، قییما-قییما آغ اتیندن چکین. قارا قوْوۇرما ائدیب، قیرخ بَی قیزینا آپارین. هر کیم یئدی، اوْ دئییل. هر کیم یئمه‌دی، اوْ قازا‌‌نین خاتۇنۇدۇر؛ چکین-گتیرین، دؤشگیمیزه سالاق، شراب پایلاتدیراق! "سنین اتیندن، آی اوْغۇل، یئییممی؟ یوْخسا اییرنج دینلی کافیرین دؤشگینه گیریممی؟ آغان قازا‌‌نین نامۇسۇنۇ تاپداییممی؟ نئیله‌ییم، آی اوْغۇل؟!" - دئدی.

اۇرۇز دئییر: "آغزین قۇرۇسۇن، آنا! دیلین چۆرۆسۆن، آنا! "آنا حاقّی - تانری حاقّی" - دئییلمه‌سه‌یدی، قالخیب یئریمدن دۇراردیم، یاخاندان بوْغازیندان تۇ­تار­دیم. قابا دیزیمین آلتینا سالاردیم. آغ اۆزۆنۆ قارا یئره چیرپاردیم. آغزیندان-اۆزۆندن قان شوْرۇلدایاردی. جان شیرینلیگینی سنه گؤسترردیم. بۇ نه سؤزدۆر؟ ساقین، خانیم آنا! منیم اۆزریمه گلمه‌یه‌سن! منیم اۆچۆن آغلامایاسان! قوْی منی، خانیم آنا، چنگله سانجسینلار! قوْی اتیمدن چکسینلر؛ قارا قوْوۇرما ائدیب، قیرخ بَی قیزی‌‌نین اؤنۆنه آپارسینلار. اوْنلار بیر یئینده، سن ایکی دفعه یئ. کافیرلر دۇیماسینلار، سنی تانیماسینلار. تکی مۇردار دینلی کافیرین دؤشگینه دۆشمه‌یه‌سن. اوْنلارا شراب پایلاییب، آتام قازا‌‌نین نامۇسۇنۇ سیندیرمایاسان. ساقین!" (6، ص. 194-195).

مۆقاییسه‌یه چکدیگیمیز ایکی سۆژئتدن بئله گؤرۆنۆر کی، قدیمده دۆشمنی اؤز اؤولادی‌‌نین اتی‌‌نین کاباب ائدیله‌رک، اوْنا یئدیردیلمه‌سی کیمی جزا نؤوعۆ اوْلمۇشدۇر. بۇ فاکتی الده اساس تۇتان ب. تۇنجای قافقاز اوْغۇزلاری‌‌نین گئرچکدن ده میدییالیلاران واریثلری اوْلدۇغۇنۇ، عئینی ادبی دۆشۆنجه سیستئملرینی پایلاشدیغینی بیلدیریر و بۇنۇ تصدیقله‌ین باشقا دوْلایی بیر میثال دا گتیریر. اوْ، بیر چوْخ منبعلره ایستیناد ائده‌رک (7، 1997، ص. 77-78؛ 8، 116، 144-145) قدیم تۆرک ایداره‌چیلیک سیستئمی باره‌ده گئنیش معلۇمات وئریر، ساغ-سوْل بؤلگۆسۆنۆن اۆزرینه گلیر (9) و «اوْغۇزنامه»دن آشا­غیداکی سیتاتی تقدیم ائدیر:

«اوْغۇز یۇردۇنا دؤنمه‌سی شرفینه توْی اۆچۆن دوْخسان مین قوْچ و دوْققۇز یۆز دایچا کسیلمسینی امر ائتدی و بؤیۆک بیر توْی دۆزلتدی و قیزیل ائو (آلاچیق) قۇر­دۇردۇ. بۇ توْی عرفه‌سینده، اؤزۆ ایله بیرلیکده فاتئحلیک سفرلرینه آپاردیغی و اوْنۇنلا برابر ساغ-سالامات اساس یۇردا دؤنمۆش اوْلان آلتی اوْغلۇ بیر گۆن اوْوا گئتدیلر. تصادۆفن قیزیل بیر یای و اۆچ قیزیل اوْخ تاپدیلار. اؤز ایستگینه گؤره اوْنلارین آراسیندا برابر بؤلمه‌سی اۆچۆن، بۇنلاری آتالاری‌‌نین حۆضۇرۇنا گتیردیلر. آتالاری اوْغۇز یایی اۆچ یئره پارچالاییب داها بؤیۆک اۆچ اوْغلۇنا، اۆچ اوْخۇ دا اۆچ کیچیک اوْغلۇنا وئردی. بئله قرار وئردی: اؤزلرینه یای وئردیگیم اۆچ اوْغلۇمۇن سوْیۇندان تؤریه‌جک قبیله‌لر "بوْزۇق آدلاناجاقلار. اۆنکی بۇنلارا یایی پایلاماق اۆچۆن اوْنۇ مۆطلق پارچالا­ماق لازیم ایدی. "بوْزۇق" سؤزۆنۆن ده معناسی "پارچالام آق،پوْزم آق" دئمکدیر.

اؤزلرینه اوْخ وئردیگیم دیگراۆچ وْغلۇمۇن سوْیۇندان تؤریه‌جک قبیله‌لرین آیا­ماسی "اۇچۇق اوْلسۇن. بۇ "اۇچۇق" ،یعنی "اۆچ دنه " اوْخ دئمکدیر. بۇیۇردۇ کی، بۇندان سوْنرا اوْغۇللاریندان کیم گلیرسه برابرجه (تماجامیشی) چالیشمیشلار: "بیز هامیمیز بیر سوْیدانیق" - دئییب اوْردۇدا دا اؤز یئرلرینی و رۆتبه‌لرینی بیلسینلر.

بۇنلار دا بئله قرارلاشدیردیلار: "یای وئردیکلری‌‌نین یئری داها اۆستۆن اوْلسۇن و اوْردۇدا ساغ قوْلۇ تشکیل ائتسینلر. اؤزلرینه اوْخ وئردیکلری‌‌نین یئری آشاغی اوْلۇب سوْل قوْلۇ تشکیل ائتسینلر. زیرا یای پادشاه کیمی حؤکم ائدر؛ اوْخ ایسه اوْنا تابئع اوْلان بیر ائلچیدیر. اوْنلارین یۇردۇنۇ دا بۇنا اۇیغۇن شکیلده آییریب تعیین ائتدی. بۇ توْیدا ها­می‌‌نین قارشیسیندا سؤزۆنۆ بۇ شکیلده تاماملاییب بۇیۇردۇ: "من اؤلدۆکدن سوْنرا یئریم، تاختیم و یۇردۇم، اگر گۆن اوْ زامان ساغ اوْلارسا، اوْنۇندۇر" (10، ص. 51-52).

اوْغۇزنامه‌لرده‌کی حاکیمییت موْدئلینی تحلیل ائدن س. ریضاسوْی اوْغۇز ریتۇال-میفوْ­لوْژی دۆنیا موْدئلی‌‌نین تصویر کوْدلارینی و کوْسموْقوْنیک استرۇکتۇر واحیدلرینی آشاغیداکی کیمی برپا ائدیر:

نوْمیناتیو کوْد:بۇزۇقلار ------------- اۇچۇقلار

ساکرال کوْد: یای ------------------------ اوْخ

رئلیئف کوْدۇ:گۆن‌چیخان ---------------- گۆن‌باتان

اۆفۆقی مکان کوْدۇ: ساغ ---------------- سوْل

شاقۇلی مکان کوْدۇ: یۇخاری ----------- آشاغی

سییاسی استرۇکتۇر کوْدۇ: حؤکمدار--------- نؤکر

ایجتیماعی-ایئرارخیک کوْد: تابئع ائدن ------ تابئع وْلان

زامان کوْدۇ:اوّلینجیلر ------------ سوْنراکیلار (11، ص. 87).

بۇ بؤلگۆده صؤحبت ساغین سوْل، گۆن‌دوْغا‌‌نین گۆن‌باتان اۆزرینده حاکیمییتیندن گئدیر.

یۇخاریدا تقدیم ائدیلن سۆژئتدن گؤرۆندۆگۆ کیمی، تۆرکلرده یای حاکیمییتی، اوْخ ایسه تابئعچیلیگی سیمووْلیزه ائدیرمیش. ب. تۇنجای یازیر کی، عیراقین سۆلئیما­نییه یاخینلیقلاریندا بۇلۇنان، میدییالیلارا عایید اوْلان بیر بارئلیئفده بۇ بؤلگۆنۆن ایزلرینی گؤرمکده‌ییک (9).

تدقیقاتچی‌‌نین حاقّیندا سؤز آچدیغی بارئلیئفده ایکی نفر تصویر ائدیلیب. «اوْنلارین بیری‌‌نین الینده یای، دیگری‌‌نین الینده اوْخ‌قابی واردیر. ایشین ان ماراقلی طرفی ایسه بۇدۇر کی، اوْنلارین باشی اۆزرینده آی دیسکی ایچریسینده اوْتۇران تانری، باشقا سؤزله آی تئنقری تصویر ائدیلمیشدیر.

بۇ تصویرلری بیزه تقدیم ائدن اصلن گۆنئی آذربایجاندان اوْلان منصۇر رهبری‌دیر. اوْنۇن بیلدیردیگینه گؤره همین تصویرین قرافیک صۇرتی م. ای. دیا­کوْنوْ­وۇن «میدییا تاریخی» کیتابیندا وئریلمیش، فقط عالیم بیله‌رکدن شکلی تحریف ائده‌رک، اوْخ‌قابینی دا یای کیمی گؤسترمیش، آی تئنقری‌‌نین ایسه شکلینی وئرمگی لازیم بیلمه‌میشدیر» (9).

ب.تۇنجایین سؤزلرینه گؤره، میدییا بارئلیئفینده «اوْغوزنامه» ده‌کی استرۇکتۇردان فرقلنن بیر اینجه دئتال وار. بۇرادا حاکیمییتین تمثیلچیسی، یعنی الینده یای تۇتمۇش شخص سوْلدا یوْخ، ساغدا، تابئع اوْلان، یعنی الینده اوْخ‌قابی تۇتان شخص ایسه اوْغۇزلارداکی‌‌نین عکسینه اوْلاراق سوْلدا دئییل، ساغدا تصویر ائدیلیب (9). تدقیقاتچی بئله بیر سۇال وئریر: نییه؟ آخی، حاکیمییت ساغدا تابئع اوْلانلار سوْلدا اوْلمالیدیر.

اوْ، حاقلی اوْلاراق گؤستریر کی، میدییا بارئلیئفینده‌کی استرۇکتۇر فرقینی آنلاماق اۆچۆن هئروْدوْتا مۆراجیت ائتمک لازیمدیر و اوْندان داها بیر سیتات گتیریر. و ایشین ماراقلی طرفی بۇدۇر کی، اوْ، سیتاتی صیرف تاریخی بیر فاکت کیمی گتیریر. حالبۇکی گتیریلن سۆژئتی افسانه کیمی ده گؤزدن کئچیرمک اوْلار و لازیمدیر. فیکریمیزجه، شرطی اوْلاراق «دئیوْک و فرَؤرته حاقّیندا افسانه» کیمی تقدیم ائده بیله‌جگیمیز بۇ افسانه ده فوْلکلوْرشۆناسلاریمیز اۆچۆن ماراقلی اوْلمالیدیر. آما ندنسه «آستیاق افسانه‌سی»نی آذربایجان فوْلکلوْرۇ نۆمۇنه‌سی کیمی گؤزدن کئچیرمگی لازیم بیلن فوْلکلوْر­شۆ­ناسلاریمیز اوْنۇ گؤزآلتی ائتمیشلر.

تاریخ و فوْلکلوْرۇن، داها دقیق دئسک، روایت و افسانه‌لرین چۇغلاشماسینا «تاریخین آتاسی» آدلاندیریلان هئروْدوْتۇن تاریخ کیتابیندا دا راست گلیریک. اوْنۇن 9 کیتابدان عیبارت "تاریخ" اثرینده یۇنان-ایران مۆحاریبه‌لریندن، هابئله قدیم دۆنیا‌‌نین بیر سیرا دؤولتلری‌‌نین، اوْ جۆمله‌دن شرق اؤلکه‌لری‌‌نین تاریخیندن، جوْغرافی مؤوقئییندن، یئرلی خالقلاریندان، اوْنلارین عادت-عنعنه‌لریندن اطرافلی بحث اوْلۇنۇر. اثر آذربایجا‌‌نین قدیم تاریخینی و فوْلکلوْرۇنۇ اؤیرنمک باخیمیندان دا قیمتلی مأخذدیر. میدییا تاریخی، هابئله ایسکیتلر (اسکیفلر)، آذربایجان اراضیسینده یاشامیش قدیم قبیله و طایفالار حاقّیندا معلۇماتلار سوْن درجه دَیرلی علمی اهمییته مالیکدیر. «هئروْدوْتۇن "تاریخ"اینی آچان هر کس بیرینجی کیتابین ایلک سطرینده ایکی آد گؤرۆر: "حالیکارناسلی هئروْدوْت..." سوْنرا بۆتۆن "تاریخ" بوْیۇ گاه اۇزاق کئچمیشین اوْ واختا قدر قالان آبیده‌لرینی اؤیرنن، کئچمیشلر حاقّیندا بیرینجی، ایکینجی، حتّی اۆچۆنجۆ دیلدن اوْلایلار، اساطیر، افسانه، روایت، داستان و مۆد­ریک سؤزلر ائشیدن؛ گاه دا زامانا حادیثه‌لری‌‌نین ایشتیراکچیلاری ایله گؤرۆشه‌رک اوْنلارین فیکرینی و خاطیره‌سینی دینله‌ین مۆلّیفین هر شئیه آچیق-آشکار، بیرباشلی، غرضسیز و عدالتلی رأیینی سانکی "ائشیدیریک". ایلک سطیرده نیشان وئریلن مۆلّیفین و اوْنۇن دوْغۇلدۇغۇ شهرین آدینا قالاندا بۇ، وْ واختین دبیندن گلیر» (13، ص. 1).

ماراقلیدیر کی، آذربایجان ادبیاتشۆناسلاری هئروْدوْتۇن آستیاق و توْ­میریس حاقّیندا یازدیقلاری‌‌نین آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتی‌‌نین نۆمۇنه‌لری کیمی گؤزدن کئچیریرلر. مثلا ی. بابایئو یازیر کی، «میدییا و آلبانییادا زنگین بیر ادبییّاتین وارلیغینی اونۇن بیزه گلیب چاتان … «تومریس» و «آستیاق» افسانه‌لری، جاوانشیرین اؤلۆمۆنه داوداغین یازدیغی مرثیه و س. کیمی آز سایلی نۆمۇنه‌لری ده تصدیق ائدیر» (14، س. 11).

فوْلکلوْرشۆناس واقیف ولییئو ده اوْنلاری محض افسانه کیمی گؤزدن کئچیره‌رک، "آستیاق" افسانه‌سی‌‌نین "توْمریس" افسانه‌سی ایله مۆقاییسه‌لی تحلیلینی وئرمیشدیر (15، ص. 280- 284). س. ذۆلفۆقارلی دا آستیاقلا باغلی سۆژئتی افسانه کیمی دیرلندیره‌رک اوْنۇ «آذربایجان دیلی» درسلیگینه داخیل ائتمیشدیر (16، ص. 31-32).

ر.قافارلی ایسه هر ایکی سۆژئتی روایت کیمی دیرلندیره‌رک یازیر: «ایلک «تاریخ» (هئروْدوْت) کیتابینا دۆشن «آستیاق» و «توْمریس» روایتلری ایله بیر سیرا میف سیستئملری‌‌نین (خۆصۇصیله طالع میفی) عؤمرۆ اۇزادیلیر. روْما میفوْلوْگییاسیندا ایلکین دؤو­لتچیلیک گؤرۆشلری عکس اوْلۇنۇر کی، بۇنۇ مدنی حیاتین باشلانغیجی حساب ائدیرلر. روْمۇل و رئم روْمانی دۆشمن هۆجۇملاریندان و داخیلی خیانتکارلاردان قوْ­رۇماق اۆچۆن خۆصۇصی ایجرا مئخانیزمی اوْلان یئنی بیرلیک یارادیرلار. آستیاقین اۇلۇ با­باسی دئییوْکۇن میدییا دؤولتی قۇرماسی حاقّیندا هئروْدوْتۇن وئردیگی معلۇماتلار گؤستریر کی، آذربایجان میفوْلوْژی تصوّۆرۆنده دؤولتین داها مۆکمّل موْدئلی قۇرۇلمۇشدۇر» (17، ص. 12).

"توْمریس" و "آستیاق" افسانه‌لری آیریجا مؤوضۇ کیمی «ائرکن اوْرتا عصرلر آذر­بایجان ادبییاتی»، «یئددی-اونجو یۆزایللیکلرده آذربایجان ادبییاتی»، «خطیب تبریزی آذربایجاندا ادبیاتشۆناسلیغین بانیسی کیمی»، «اون ایکیجی یۆز ایللیکده آذر­بایجان ادبییاتی: خاقانی، مهستی و ب.»، «نیظامی گنجوی، یارادیجیلیغی»، «نیظامی و خالق قایناقلاری» کیمی مؤوضۇلارلا یاناشی آذربایجان اۇنیوئر­سیتئتی‌‌نین آذربایجان فیلوْلوْگییاسی و ژۇرنالیستیکا کافئدراسی طرفیندن تدریس پلا‌‌نینا داخیل ائدیلمیشدیر (18).

ماراقلیدیر کی، آذربایجان تاریخچیلری هم آستیاقین، هم ده توْمیریسین رئال تاریخی شخصییتلر اوْلدۇغۇنۇ تثبیت ائتمیش و اوْنلارین آدلارینی «آذربایجان کیتابلارین»دا ابدیلشدیرمیشلر. بۇرادا ر.قافاروْوۇن آشاغیداکی فیکری ایله راضیلاشماماق مۆمکۆن دئییلدیر: «آریستوْتئل هئروْدوْتۇ تاریخچی دئییل، میفوْلوْق کیمی تقدیم ائدیردی. قدیم یۇنانلارین قناعتینده میف دۆنیا تاریخی‌‌نین باشلانغیجینی اؤزۆنده عکس ائتدیرن ان دوْلغۇن منبع ساییلیردی. بۇ گۆنه‌دک تاریخچیلر تروْیا مۆحاریبه‌سی حاقّیندا حقیقتلری اؤیرنمک اۆچۆن آنتیک میفلره (یئگانه مؤعتبر منبع کیمی) مۆراجیعت ائدیرلر. سوْنرالار دنیزین درینلیکلرینده آپاریلان آرخئوْلوْژی آختاریشلارین نتیجه‌سین­ده میفلرده گؤستریلن شهر، سارای و قالالارین قالیقلاری اۆزه چیخدی، میفوْلوْژی تصویرلرین چوْخۇنۇن گئرچکلیگی تصدیقلندی» (17، س. 14).

ب.تۇنجایین رئال تاریخی فاکت کیمی گؤزدن کئچیردیگی «دئیوْک و فرَؤرته حاقّیندا افسانه»‌‌نین بیرینجی حیصه سی بئله‌دیر:

«102. دئیوْکۇن فرَؤرته آدلی اوْغلۇ واردی. دئیوْک 53 ایللیک حؤکمرانلیقدان سوْنرا وفات ائدیر، حؤکمدارلیق ایرثن فرَؤرته‌یه کئچیر. فرَؤرته حاکیمییتی اله آلیب میدییالیلارا حؤکمدارلیق ائتمکله کیفایتلنمه‌یه‌رک، فارسلارین اۆستۆنه مۆحاریبه‌یه گئدیر. اوْنۇن ایلک هۆجۇمۇنا فارسلار معرۇض قالیرلار و میدییالیلارا ایلک دفعه اوْنلار تابئع اوْلۇرلار. فرَؤرته بۇ ایکی، اؤزۆ ده قۆدرتلی خالقا حاکیم کسیله‌رک، سوْنرا آسییا خالقلارینی دالبادال اؤزۆنه تابئع ائتمگه باشلاییر. نهایت، اوْ، آسسۇرلارین اۆزرینه یۆرۆش ائدیر. (محض همین آسسۇرلارا کی، اوْنلار ‌‌نینه صاحیب اوْلۇب، اوّللر بۆتۆن آسییایا آغالیق ائدیردیلر، ایندی ایسه مۆتتفیقلری‌‌نین قوْپۇب آیریلماسیندان سوْنرا تک قالمیشدیلار، آما بۇنۇنلا بئله، اؤز ائولرینده هله ده کیفایت قدر گۆجلۆ ایدیلر). فرَؤرته اؤزۆ 22 ایللیک حؤکمرانلیقدان سوْنرا بۇ یۆرۆشده هلاک اوْلۇر و اوْردۇسۇنۇن دا بؤیۆک حیصه‌سی محو ائدیلیر.

103. فرََؤرته‌‌‌نین اؤلۆمۆندن سوْنرا حؤکمرانلیق اوْنۇن اوْغلۇنا، دئیوْکۇن نوه‌سی کیاکسارا کئچیر. دانیشیلانلارا گؤره بۇ کیاکسار اؤز سلفلریندن داها حربچی اوْلمۇشدۇر. آسییا اوْردۇسۇنۇ ایلک دفعه سیلاح نؤوعلرینه گؤره عسگری حیصه‌لره اوْ بؤلمۆش، هر حیصه‌یه-نیزه‌چیلر، کامانچیلارا و سۆواریلره سربست حرکت ائتمک امری وئرمیشدیر. اوْ واختا قدر بۆتۆن اوْردۇ اینتیظامسیزجاسینا قاریشیق اوْلمۇشدۇر. بۇ همین کیاکساردیر کی، لیدییالیلارلا وۇرۇشاندا گۆندۆز غفلتن گئجه‌یه دؤنمۆشدۆ. کیاکسار قالیسین اوْ طرفی بوْیۇ بۆتۆن آسییانی اؤز حاکیمییتینه بیرلشدیریر…» (1، بیر، ص. 102-103).

بۇ معلۇماتی الده اساس تۇتان ب. تۇنجای یازیر کی، میدییالیلار بۆتۆن آسییانی اؤز حاکیمیتی آلتینا آلمیشدیلار. میدییا ایسه آسییا‌‌نین غربینده، باشقا سؤزله، سوْلۇندا یئرلشیردی. اوْدۇر کی، بارئلیئفده حاکیمیتین تمثیلچیسی‌‌نین ساغدا دئییل، سوْلدا تصویر ائدیلمه‌سی طبیعیدیر. فیکریمیزجه، وضعییتین دَییشمه‌سی بؤیۆک آسییانی اؤتۆکئندن ایداره ائتمگه باشلایان گؤی‌تۆرک خاقانلیغی دؤورۆندن سوْنرا باش وئرمیشدیر. «اوْغۇزنامه»لر ده همین دؤوردن سوْنرا قلمه آلیندیغی اۆچۆن اوْرادا سوْنراکی موْدئلی گؤرمکده‌ییک (9).

تدقیقاتچی‌‌نین فیکرینجه، میدییالیلارلا اوْغۇزلاری یاخینلاشدیران باشقا بیر جهت ایسه میدییالیلاردا دا عئینن اوْغۇزلار و دیگر تۆرکلرده اوْلدۇغۇ کیمی حؤکدارین خالق طرفیندن سئچیلمه‌سی مسله‌سیدیر. هئروْدوْت ایلک میدییا حؤکمداری‌‌نین سئچیلمه‌سینی عئینی افسانه‌‌‌نین ایکینجی حیصه سینده بئله تصویر ائدیر:

«96. …میدییادا فرََؤرته‌‌‌نین اوْغلۇ دئیوْک دئییلن مۆدریک آدام یاشاییرمیش. همین بۇ دئیوْک حؤکمدار اوْلماق هو‌سینه دۆشۆر و اؤز آرزۇسۇنۇ باخ بئله حیاتا کئچیریر: وْ واخت لیدییالیلار کندلرده یاشاییرلارمیش. دئیوْک اؤزۆنۆن (دوْغما) کندینده هله اوّللر ده حؤرمت قازانیبمیش، سوْنرا ایسه محکمه ایشلرینه باخا­راق داها سعیله حاق-عدالت گؤزله‌ییرمیش. بۆتۆن میدییادا بؤیۆک قانۇنسۇزلۇق حؤکم سۆرسه بئله، دئیوْک اَیریلیگین دۆزلۆگه همیشه دۆشمن اوْلدۇغۇنۇ بیله-بیله یئنه عدالتلی حرکت ائدیرمیش. همکندلیلری اوْنۇن بۇ قابیلییتینی گؤرۆب اوْنۇ اؤزلرینه محکمه حاکیمی سئچمیشلر. دئیوْک ایسه حؤکمدارلیغا چاتماق نییّتی ایله محض بۇ جۆر تمیز و حاقپرست حاکیم اوْلمۇشدۇر. بۇنۇنلا دا اؤز همکند­لیلری‌‌نین کیفایت قدر تقدیرینی قازانمیش، حتّی (اوّللر عدالتسیزلیک قۇربانی اوْلمۇش) باشقا کند ساکینلری ده دئیوْکۇن یئگانه عدالتلی حاکیم اوْلدۇغۇنۇ ائشیدیب، اؤز چکیشمه‌لرینی حلّ ائتمک اۆچۆن اوْنۇن یا‌‌نینا گلیرمیشلر و بئله - بئله، آخیردا آنجاق اوْنا اعتیبار گؤسترمگه باشلامیشلار.…» (1، بیر، ص. 96-98).

بئله‌لیکله، هئروْدوْتۇن گۆنئی آذربایجاندان توْپلادیغی ایکی افسانه ایله اۆز-اۆزه‌ییک. اوْنلاردان بیرینجیسی عئلم عالمینه چوْخدان معلۇم اوْلسا دا، ایکینجیسی بۇگۆنه قدر نامعلۇم قالیر و فیکریمیزجه، فوْلکلوْرشۆناسلاریمیز ایکینجی افسانه‌یه ده خۆصۇصی دیقّت یئتیرمه‌لیدیرلر. بئله‌لیکله، «دئیوْک و فرَؤرته حاقّیندا افسانه» هئروْدوْتۇن توْپلادیغی «آستیاق افسانه‌سی» و «توْمیریس» افسانه‌سی ایله یاناشی آذر­بایجان شیفاهی خالق ادبیاتی‌‌نین ائ.أ. بئشنجی عصرده یازییا کؤچۆرۆلمۆش 3 نۆمۇن­سیندن بیری کیمی گؤزدن کئچیریلمه‌لیدیر.

معلۇم اوْلدۇغۇ کیمی، فوْلکلوْرۇمۇزدا بۇ و یا دیگر شهر، کند و س. یا­شاییش یئری‌‌نین سالینماسی ایله باغلی چوْخ سایدا افسانه و روایت مؤوجۇددۇر. سؤزۆ­گئدن سۆژئتی ده بۇ قبیلدن اوْلان سۆژئتلر سیراسینا داخیل ائتمک و آکباتان (بۇ­گۆن­کۆ همدان) شهری‌‌نین گئنئزیسی ایله باغلی افسانه کیمی گؤزدن کئچیرمک مۆمکۆندۆر.

قایناقچا:

1. Herodot. Tarix (Doqquz kitabda). Birinci hissə. Bakı, 1998, (http://www.kitabxana.net/files/books/file/ 1331842212.pdf).
2. Zülfüqarlı S. Azərbaycan dili. Ali məktəbin rus bölmələri üçün dərslik. Bakı, «İqtisad Universiteti» nəşriyyatı, 2009. 610 səh.
3. Всемирная энциклопедия сновидений. Нальчик, 1997, 496 с.
4. Nəbiyev A. Folklor yaradıcılığında fasiləsiz transfer və yuxu paradiqmaları, Bakı, 2011, 341 səh.
5. Психология. М., 1993, 327 с.
6. Kitabi-Dədə Qorqud. Öndər nəşriyyatı, Bakı, 2004. 376 s.
7. Ergin M. Dede Korkut Kitabı, c.I. Ankara, 1997.
8. Bayat F. Türk dövlətçilik ənənəsi və idarəetmə ritualları // Folklor və dövlətçilik düşüncəsi. I kitab. Bakı, Elm və təhsil, 2016, s. 47-65.
9. Tuncay B. «Dədə Qorqud» eposunda gizlənən tarix (https://bextiyartuncay.wordpress.com/2016/08/02/d%C9%99d%C9%99-qorqud-eposunda-gizl%C9%99n%C9%99n-tarix/).
10.  Rəşidəddin. Oğuznamə. Anadolu türkcəsindən Azərbaycan dilinə çevirən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və biblioqrafiyanm tərtibçisi İsmixan Osmanlı. “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” NPB, Bakı, 2003, 108 səh.
11.  Rzasoy S. Əcdad kultu və Oğuz dövlətçilik ənənəsi // Folklor və dövlətçilik düşüncəsi. I kitab. Bakı, Elm və təhsil, 2016, s. 66-108.
12.  Бартольд В. В. Сочинения. М., 1968, Т. 5, 757 с.
13.  Xəlilov P. Herodot və biz // Herodot. Tarix (Doqquz kitabda). Birinci hissə. Bakı, 1998, s. 1-7 (http://www.kitabxana.net/files/books/file/ 1331842212.pdf).
14.  Babayеv Y. Ana dilli Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü və еpik şеirin inkişafı (XIII-XIV əsrlər). Mоnоqrafiya. Bakı, ADPU, 2008, 128 səh.
15.  Vəliyеv V. Azərbaycan sоvеt pоеmalarında əfsanə mövzusu. Bakı: ADU, 1969, 40 s.
16. Zülfüqarlı (Hüseynova) S. Аzərbaycan dili. Ali məktəblərin rus bölmələri üçün dərslik. Bakı, «İqtisad Universiteti» nəşriyyatı, 2009. 610 s.
17. Qafarov R. O. Azərbaycan türklərinin mifologiyası (qaynaqları, təsnifatı, obrazları, genezisi, evolyusiyası və poetikası). Filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı. 2010. 60 s.
18. Azərbaycan Universiteti. Azərbaycan filologiyası və jurnalistika kafedrası tərəfindən tədris olunan fənlərin təsviri (http://au.edu.az/uploads/files/Az%20fil%20ve%20jur%20kaf%20(fenlerin%20tesviri).pdf).