+0 بگندیم
آذربایجان ائتنوکولتورولوژی سیستئمینده خالق بایراملارینا دایر
سامیلیا خوُردامییئوا
پروفئسور،روسییا فئدئراسییاسی
قالیب ساییلوو
فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو، دوسئنت، آذربایجان
کؤچورن: عباس ائلچین
خولاصه:
مقاله‌ده معیشتیمیزده و مدنییّتیمیزده گئنیش یاییلمیش خالق بایراملاری‌نین تاریخیندن و اونون کئچیریلمه‌سیندن بحث ائدیر. اوزون ایللردن خالقین اینانجلاریندا یئر آلان بایرام و اونون آیینلری، ایجرا اولونما مئخانیزمی اؤیره‌نیلیب اوخوجولارا تقدیم اولونور. داها چوخ فولکلورشوناس ع.جعفرزادهنین یاز بایراملاری و اونلارین مراسیم سئمانتیکاسی شرح ائدیلیر.
آچار سؤزلر: خیزیر، بایرام، نووروز، آیین.
گیریش:
آذربایجان فولکلورشوناسلیغی‌نین تا‌نینمیش نوماینده‌لری آردیجیل اولاراق عئلمی ایجتیماعییته تقدیم ائتدیگی مقاله و کیتابلاریندا فولکلورون آکتوال پروبلئملرینی دریندن تحلیل ائتمیش، یاشانیلان پروسئسلره فلسفی شرحینی وئرمیشلر. شیفاهی خالق ادبییّاتینا دایر اثرلرینده میلّی فولکلورشوناسلاریمیز ائتنوسون ستراتئژی اینکیشاف پروقرامینی، میلّی ایدئیاسینی، دؤولتین و میلّتین مؤوجودلوغونون همیشه‌یاشارلیغی‌نین معناسی، اینکیشافین مقصدی و پرینسیپلری ایستیقامتینده آنالیتیک فیکیر فورمالاشدیرمیشدیر. بیر چوخ عالیملرین فولکلورشوناسلیق فعالییّتینده آذربایجا‌نین خالق صنعتی‌نین، ائله‌جه ده مراسیم و مؤوسوم نغمه‌لری‌نین، خالق بایراملاری‌نین تدقیقی ده موهوم یئر توتور. عالیملر داواملی اولاراق خالق ادبییّاتی‌نین پروبلئملرینی اؤز اثرلرینده تحلیل ائده‌رک عئلمی ایجتیماعییته یئنی-یئنی تؤحفه‌لر وئرمیش، ائتنوپسیخولوژی دوشونجه ایله باغلی یارانان ژانرلار – یوخو یوزمالار، گؤسترمه‌لر، گؤزه گؤرونمه‌لر، ائیمنمه، قاراباسما و س. حاقّیندا ماراقلی مقاله‌لری ایله عئلمی ادبییّاتی زنگینلشدیرمیشلر.
آذربایجان اوشاق فولکلورو، خالق اویونلاری، خالق ادبییّاتیندا دراماتیک اوسلوبلار و بو اوسلوبلاردان تؤره‌مه‌لر حاقّیندا عالیملرین گئنیش مولاحیظه‌لری و مقاله‌لری واردیر. میلّی فولکلورشوناسلاریمیزین یارادیجیلیغیندا مراسیم و مؤوسوم فولکلورو دا موهوم یئر توتور. بئله عالیملردن آمئا-نین موخبیر عوضوو، پروفئسور آزاد نبی‌یئوین، پروفئسور عزیزه جعفرزادهنین چیلله، خیزیر نبی، نووروز بایرامی ایله باغلی مقاله‌لری مراسیم فولکلورونون سیستئملی شکیلده اؤیره‌نیلمه‌سینه ایستیقامت و تکان وئرمیشدیر.
آزاد نبییئو، آغالار میرزه، عزیزه جعفرزاده خالقین مؤوجود اولماسینا و اینکیشاف ائتمه‌سینده اساس عامیل کیمی مدنییّتین ایره‌لیله‌مه‌سینده گئن یادداشی‌نین، عادت-عنعنه،مراسیم و بایراملارین چوخ‌چئشیدلی اولدوغونو، لاکین بسیط و ساده اولمادیغینی قئید ائده‌رک، بایرام و مراسیملری یارانما زاما‌نینا گؤره تصنیف ائتمیش و بورادا ان قدیم دؤورلرین ایبتیدایی گؤروشلری ایله باغلی عادتلر، عنعنه‌لر اولدوغو کیمی، اورتا عصرلرین ایجتیماعی-سیاسی و دینی-فلسفی باخیشلاری ایله علاقه‌دار، هابئله چاغداش دؤوروموزون یاراتدیغی عادت، عنعنه و مراسیملرین ده اولدوغونو گؤسترمیشلر. بؤیوک فولکلورشوناس عالیم آ.نبییئو گؤستریر کی، ائرکن دوشونجه‌ده مؤوسوم ایله علاقه دار مراسیم نغمه‌لری گئنیش یاییلمیشدیر. "اصلینده اونلار ایلین سون قیش آیلاریندان باشلاییب نووروزا قدرکی دؤورو احاطه ائدردی. بو باخیمدان "شوُم مراسیمی" ،"سایا مراسیمی" و اونلاری بزه‌ین نغمه‌لر دیقّتی داها چوخ جلب ائدیر. خالق آراسیندا "نووروزقاباغی نغمه‌لر" آدی ایله تا‌نینان نغمه‌لر اوچ یئره آیریلیردی – "چیلله نغمه‌لری" ،"چرشنبه‌لر" و "خیدیر نبی" نغمه‌لری (5).
عزیزه جعفرزاده "خیدیر نبی" بایرامی حاقّینداکی مقاله‌سینده بایرامین ریتوال اساسلاری و مراسیم فورماسیندان بحث ائده‌رک یازیر: "چوخ-چوخ اوزاق کئچمیشلرده خیزیر نبی بایرامی کئچیریلرمیش آذربایجانیمیزدا، کیچیک چیلله‌‌نین قورتاردیغی سون 3 گونده. یعنی 25-28 فئورال گونلرینده کئچیریلر و بیر نؤوع نووروزا حاضیرلیق خاراکتئری داشیییرمیش. بو بایرامین اؤزونه‌مخصوص عادتلری، اویونلاری، یئمکلری اولوب. اوّلجه بیلمک لازیمدیر کی، آخی بو خیزیر نبی، خیزیر ایلیاس، خیدیر نبی، خیدیر-اللز آدلاندیریلان افسانه‌وی شخصییت کیمدیر، اونون حاقّیندا نه بیلیریک؟ بیرینجی روایته گؤره خیزیرین اصل آدی ایلیاس اولموش، یاشیللیق معناسینا گلن "خیزیر" سؤزو اونون لقبیدیر، چونکی هارا قدم باسسا او یئرلر گؤیرر، یاشیل دونا بورونرمیش. بو بایرام تاخیلین یئردن بیرجه بوغوم باش گؤستردیگی واختا تصادوف ائدیر. "نبی" ایسه پئیغمبر معناسینی داشیییر، اونون افسانه‌وی 124 مین پئیغمبردن بیری اولدوغونا ایشاره‌دیر. روایته گؤره خیزیر نبی حیات، دیریلیک، سو گتیریر چؤللره. خیلاصکار ارندیر"(6).
بوتون خالقلارین اؤزونه‌مخصوص بایراملاری واردیر. معنوی مدنییّتیمیزین آیریلماز حیصه‌سی اولان میلّی بایراملاریمیز خالقیمیزین حیاتیندا موهوم یئر توتور. تدقیقاتلار گؤستریر کی، معیشتیمیزده مؤوجود اولان موعاصیر بایراملارین بیر چوخونون باشلانغیجی ائرامیزدان اوّلکی مین‌ایللیکلره گئدیب چیخیر.
آدی گؤستریلن مقاله‌ده مؤلیف "خیزیر نبی" و یا "خیدیر ایلیاس" بایرامی‌نین تاریخی باره‌ده بیلگی وئریر. قدیم تاریخه مالیک اولان و ائل آراسیندا گئنیش یاییلمیش بایراملاردان بیری ده "خیزیر نبی" و یا "خیدیر ایلیاس" مراسیمدیر. بو بایرام بیربیریندن آز فرقلنن و دئمک اولار کی، آذربایجا‌نین بوتون بؤلگه‌لرینده کئچیریلیر. خیزیر نبی (شیرواندا بئله آدلانیر، دیگر بؤلگه‌لرده خیدیر نبی، خیدیر ایلیاس کیمی آدلانیر) طبیعتین اویانماسی اوچون قییوم ائدیلیب. او، طبیعتین اویانماسی، بیتکیلرین جوجرمه‌سی، سولارین تمیزلنمه‌سی و س. بو کیمی طبیعی پروسئسلرله موشاییعت ائدیلیر. فولکلور متنلرینده ده خیزیر نبی سویون و یئلین هامیسی کیمی تقدیم اولونور.
ایسلام دینینده ده خیزیر حاقّیندا خئیلی متنلر وار. بیر سیرا روایتلرده خیزیرین اؤلومسوزلوگوندن سؤز آچیلیر، اونون قییامته قدر قالاجاغی سؤیله‌نیر. خالق آراسیندا دا بو اینانج گئنیش یاییلیب. "هر گئجه‌نی قدیر بیل، هر گله‌نی خیدیر بیل" سؤزو ده بونو ثوبوت ائدیر. سیراوی دیندارلار اینانیر کی، خیزیر جیرجیندیر گئییمده قوجا بیریسی اولاراق آداملارا راست گلیر، اونلاری سیناییر، اونا حؤرمتله اصل دینداردان طلب اولوندوغو شکیلده یاناشان اینسانلار خئییر تاپیر، قوجا و یولچو سانیب دیقّتسیز یاناشانلار ایسه ایتکییه اوغراییرلار. اونا گؤره هر کسه دیقّتله یاناشماق زرورتینی ایفاده ائدیر بو سؤز. خیدیرین حیاتدا اولمادیغینی دوشوننلر ده وار. اونلار قورانداکی موعیّن آیه‌لره ایستینادن بئله دئییرلر. مثلاً، آل عمران سوره‌سینده نئچه پئیغمبرلرین گلیب-گئتدیگی دئییلیر و بورادا قالماق مسله‌سینه یئر یوخدور: "آنجاق بیر رسولدور محمد. اوندان اؤنجه ده گلدی، گئتدی ائلچیلر" (آل عمران 144). بوندان باشقا، هر بیر جا‌نین اؤلومو داداجاغی ایله باغلی آیه‌لردن ده بو نتیجه‌نی چیخارانلار وار: "هر جان داداجاق اؤلومو. بیر سیناغا چکریک سیزی شرله، خئییرله. و آخیر دؤنرسینیز بیزیم درگاهیمیزا" (انبییا 35)؛ "هر بیر جان داداجاقدیر اؤلومو. بیزیم درگاهیمیزا آخیر دؤنه‌جکسینیز". (عنکبوت 57).
خیدیر ایلیاس بایرامی‌نین تصادوف ائتدیگی گونلر حاقّیندا تدقیقاتچیلار آراسیندا موختلیف فیکیرلر واردیر. اونلاردان بعضیلری بو بایرامین بؤیوک چیلله‌دن دؤرد و کیچیک چیلله‌دن اوچ گون اولماقلا یئددی گون داوام ائتدیگینی بیلدیریر. فولکلورچو اهلیمان آخوندوو ایسه همین مراسیمین کیچیک چیلله‌‌نین اونونجو گونونده قئید ائدیلدیگینی گؤستریر. فولکلورشوناس عالیم بهلول عابدوللا‌نین فیکرینجه، کیچیک چیلله‌‌نین "خیدیر نبی" آدلانان بیرینجی اون‌گونلوگو فصلین ان سرت، چووغونلو، دوندوروجو چاغی ساییلیر. خیدیر نبی‌نین شرفینه ایجرا اولونان آیینلر خیدیرین یاشیللیق، سو حامیسی ساییلان خیزیرلا علاقه سینی گؤستریر (9). دیگر بیر تدقیقاتچی، پروفئسور محرم قاسیملی "خیدیر نبی" بایرامی‌نین هر ایل قیش یاری اولاندا بؤیوک چیلله ایله کیچیک چیلله آراسیندا کئچیریلدیگینی بیلدیریر (10). پروفئسور، آذربایجا‌نین خالق یازیچیسی عزیزه جعفرزاده "خیدیر ایلیاس" مراسیمی‌نین کیچیک چیلله‌‌نین قورتاردیغی سون اوچ گونده – تخمیناً فئورالین 25-28-ای آراسیندا کئچیریلدیگینی گؤستریر (3).
مؤلیفین فیکرینجه خیزیر نبی سوسوز ائولره سو، اونسوز ائولره اون وئرردی. گلدییی قاپییا خئییر-برکت گتیرردی. یوللاردا آزانلارا یول گؤستریر، دریادا گمیسی گیردابا دوشنلرین گمیسینی باتماقدان قورتاریر. "آنام خیزیر ایلیاس حاقّیندا بیر نئچه روایت دانیشاردی، اؤزو ده ائله دانیشیردی کی، سانکی بو حادیثه لرین ایشتیراکچیسی اولوب. دئیردی کی، خیزیر نبی، خیزیر ایلیاس بوتون دارا دوشنلرین ایمدادینا چاتیر. دوغوم واختی زاهی چوخ عذاب چکرسه، اوزو نورلو بیر آغ‌بیرچک اللرینی گؤیه قالدیریب بو "اوْوسوُنو" اوخویار:
خیزیر نبی، خیزیر ایلیاس،
بنده‌نی، بنده‌دن خیلاص (2).
آنام دئیردی کی، خیزیر نبی آج-سوسوز ائولره یاردیم ائدر (2).
خیزیر نبی حاقّیندا باشقا روایتده دئییلیر.
بیر کیشی ده خیزیری چوخ آرزولاییرمیش. بیر گون بوستاندا بئلله یئر شوملایارکن خیزیر اونون گؤزونه گؤرونور: "کیشی، منی نئینیردین؟". "سن کیمسن؟" "من خیزیرام". کیشی‌نین باختی چؤنن گون ایمیش، اینانمیر، دئییر: "اشی، قوی ایشیمیزی گؤرک، خیزیرا باخ!". خیزیر، یئنه تأکیدله خیزیر اولدوغونو سؤیله‌ییر: "کیشی، بیر دیلک دیله، گؤر خیزیرام، یا یوخ". اوندا کیشی آیری سؤز تاپمیر، ایستئهزا ایله، آجیقلا دئییر: "هه، اگر خیزیرسان، قوی بو بئلیم دؤنوب کورک اولسون" ،سؤز اونون آغزیندان چیخان کیمی، کیشی‌نین الینده‌کی دمیر آغیزلی بئل، دؤنوب تاختا کوره‌یه چئوریلیر. او هارا، بو هارا. کیشی وای دئییب باشینی قالدیراندا خیزیر آرتیق گؤزدن ایتمیشدی. سیز ده راست گله‌نه، تانیمادیغینیز آداما شوبهه ایله یاناشمایین، اوّل دوشونون، سونرا دانیشین.
عزیزه جعفرزادهنین وئردیگی متندن ده گؤروندوگو کیمی، سیراوی اینسانلار اینانیر کی، خیزیر جیرجیندیر گئییمینده قوجا قییافه‌سینده بیریسی اولاراق آداملارا راست گلیر، اونلاری سیناییر، اونا حؤرمتله اصل موسلماندان طلب اولوندوغو شکیلده یاناشان اینسانلار خئییر تاپیر، قوجا و یولچو سانیب دیقّتسیز یاناشانلار ایسه ایتکییه اوغراییرلار. اونا گؤره ده هامییا دیقّتله یانباشماق ضرورتینی موسلمان اخلاقی ائحتیوا ائدیر. "هر گئجه‌نی قدر بیل، هر گله‌نی خیزیر بیل" مثلی ده بو متنلر داخیلینده یارانمیشدیر.
یهودیلیکده‌کی ائلیجاه، خریستیانلیقداکی ساینت گئورگی (جرجیس) اینانجی‌نین خالق کولتورونون فورمالاشماسیندا رولو اولدوغو دوشونولور.
تصووّف اهلی خیزیری پئیغمبر یوخ، اؤولییا ساییر. دئییرلر کی، خیزیر مورشید، موسا پئیغمبر ایسه اونون موریدی اولوب. اینسانلارا آغ ساققاللی، نورانی اوزلو، اوزون بویلو، بعضاً ایسه اوستوباشی کیرلی، خسته کیمی گؤزه گؤرونور. بوندان باشقا خیزیرین دنیزده باتانلارین ایمدادینا یئتدیگی فیکری ده وار. "گمییه نییه مینیرم کی، خیدیر اللزی ده نییه چاغیریرام" مثلی ده بورادان یارانیب. "کیتابی دده قورقود"دا دا خیزیر "بوز آتلی خیزیر" آدلاندیریلیر و چتینه دوشن اینسانلارین ایمدادینا یئتن کیمی گؤستریلیر. "دیرسه خا‌نین اوغلو بوغاجین بویو"-ندا گؤستریلیر کی، خیزیر یارالی بوغاجا یاردیمچی اولور، شفا یولونو گؤستریر: "اوغلان یئنه دئدی: آنا، آغلاما، قورخما، بو یارادان منه اؤلوم یوخدور. بوز آتلی خیزیر یانیما گلدی، اوچ دفعه یارامی سیغادی. "بو یارادان سنه اؤلوم یوخدور. داغ چیچگی ایله آنا سودو سنه درماندیر" – دئدی". ایلیاس و خیزیرین اؤلومسوزلوگو باره‌ده "مثنوی"ده دانیشیلیر: "ایلیاس و خیزیر کیمی دونیا دوردوقجا دور، یئر اوزو لوطفونله گؤی اوزونه دؤنسون" (مثنوی، 6جی جیلد، میصراع 188). بئله فیکیر ده وار کی، خیزیر قورودا، ایلیاس ایسه دنیزده چتین وضعییتده قالانلارا یاردیم ائدیر.
باکیدان دوه‌چییه گئدن یولون سولوندا خیزیر زینده داغی وار. افسانه‌یه گؤره خیزیر بورادا غئیب اولوب، اؤلوب باسدیریلماییب هااا! محض غئیب اولوب؛ اودور کی، خیزیر توربه‌سی، خیزیرین مزاری و س. دئییلمیر. باشقا ارنلرین قبیرلری، پیرلرین مزاری کیمی دئییل، اونو محض "خیزیر زینده" ،یعنی دیری، یاشایان خیزیر آدلاندیریرلار. بو داغداکی موقدّس یئرین اطراف کندلرینده یاشایانلار "خیزیر زینده" پیرییله باغلی موختلیف افسانه‌لر یارادیبلار. دانیشیرلار کی، گویا بونلار اوچ قارداش ایمیش، (بعضی روایتلرده حتّی دؤرد قارداش کیمی؛ بعضیلرینه گؤره آلتی قارداشدیر: خیزیر، ایلیاس و نبی آدیندا. بو اوچ قارداش چوخ توخ‌گؤز، خئییرخاه، هامییا ال اوزادان ایگیدلرمیش. اونلارین پاک اورگینی ایمتاحانا چکمک اوچون اونلارا دنیزدن خلبیرله سو داشیتدیریب، همین داغین تپه‌سینه قالدیرماغی طلب ائتمیشلر. قارداشلار بو ایمتاحاندان چیخیب. بیری خزره، بیری گؤیه چکیلیب، خیزیر ایسه همین داغدا غئیب اولوب، اورادا یاشاییر، زینده‌دیر – حیاتدادیر. اولدوغو یئرده قویو وار. او قویو شفا بولاغیدیر. دیلک اوچون گلنلر اورادان کئچمه‌لیدیر، کیمین اورگی تمیز، عملی پاکسا کئچه بیلیر، پاک اولمایانلار قویویا دوشور، هلاک اولور. اؤولادی اولمایانلار "خیزیر زینده"یه خوصوصی نییّتله گلیرلر. قوربان کسیر، نذیر پایلاییرلار (2(.
عزیزه خانیم متندن چیخیش ائده‌رک مؤولا‌نین دا بو گؤروشلری بؤلوشدوگونو گؤستریر: "جانلییا اوز توتان نبی خیزیر کیمی آبی-حیات قایناغیندان ایچر (مثنوی. 7. جیلد، 127 ص.).
خیزیر گونلرینده "سمنی حالواسی" دا بیشیرردیلر. بونا بعضی یئرلرده "ادوالی حالوا" ،بعضی یئرلرده "ایصفاهان حالواسی" و سایره ده دئییرلر. بو حالوا قیشدا ضعیفله‌میش اورقانیزمه قووّت وئرن بیر معجون ایدی. کیشیلر اوچون خوصوصی ادوییه‌لی، قوزلو نؤوعو حاضیرلاناردی. همین سمنی ریشه‌لریندن آلینمیش نیشاستالی شیره‌ده برک خمیر یوغرولور، ایری تییانلارا آرا-سیرا یاغ وورماقلا چئوریلردی. اوزون بئل ساپی اوزونلوغوندا آغاجین اوجونا ارسینه بنزر، آما "قالاق" آدلاندیریلان مؤحکم دمیر اوجلوق باغلانار و بو "ارسین-قالاقلا" قولو گوجلو جاوانلار اوزون مودّت همین خمیری چئویرردی، چئویردیکجه آلتینا یاغ آتیلاردی کی، یانماسین، نینکی توند میخگی اولدوقدا، بیشمیش حسابلاناردی. قوز لپه‌لری، بال (بعضی یئرلرده بکمز-دوشاب) و بول ادویا تؤکولردی: دارچین، زنجفیل، ایستی اوت، قولونجان، بادیان، هیل، میخک، موستاق جئویزی و سایر. بوتون بونلار یاخشیجا قاریشدیریلدیقدان سونرا اوددان گؤتورولر و ایستییکن اللره یاغ وورولوب یا یاستی قوغال و یا دا کوفته شکلینده سالاردی. اوستونه قوز لپه‌سی یاپیشدیریلاردی. اوندان سوزولن یاغا یاشلی کیشیلر هوسله چؤرک باتیریب یئیر و یا قاشیقلا ایچردیلر.
خیزیر-اللز حاقّیندا خالقیمیزین موختلیف زونالاریندا موختلیف روایتلر، افسانه‌لر سؤیله‌نیر، کیچیک بیر مقاله‌ده هامیسینی توپلاماق مومکون دئییل. هر یئرده اونون موختلیف چئشیدلی یئمکلری، اویونلاری، آیینلری واردیر. البتّه، بونلار توپلانمالی، خالقا چاتدیرمالیدیر.
خیزیر-اللز بایرامی خالقیمیزین ان اولو، ان قدیم بایراملاریندان بیریدیر. او خالقین قیشدان، قار-چووغوندان، بوراندان، چیلله‌دن چیخیب یازا قوووشماق عشقیله باغلیدیر. نووروز بایرامی‌نین ائکیز قارداشی، اونون باشلانغیجیدیر. خیزیر-ایلیاسدان سونرا درحال چرشنبه‌لر گلیر. نووروزا حاضیرلیق باشلانیر. نوما خیزیر-اللز هله قیشین تامامیله قورتارمادیغی، سویوق چیلله گونلرینی بزه‌ین اؤزگه گوندور. بوتون خالقلارین بیر چوخ بایرامی وار. اولا بیلمزدی کی، بیزیم بیرجه، بوتون یاخین شرقله موشترک نووروزدان باشقا هئچ بیر میلّی بایرامیمیز اولماسین. دونیا اؤز کئچمیشینه، اؤز اسکی "من"-ینه قاییدان واختدا، بیز ده قدیم عادت و عنعنه‌لریمیز ایچریسیندن، قدیم بایراملاریمی ایچریسیندن یاخشی نه وارسا، هامیسینی آراییب، تاپیب خالقیمیزا قایتارمالی‌ییق (2).
خیدیر ایلیاس، خیدیر نبی و یا خیدیر زینده (بونلارین 3-نون بیر شخص اولماسینی ایدیعا ائدنلر وار) آدلاری تکجه خالق دوشونجه‌سینده دئییل، موقدّس سماوی کیتابلاردا دا چکیلیر.
ایلیاس پئیغمبر قوراندا آدی چکیلن ائلچیلردن بیریدیر. اونون حاقّیندا اطرافلی دانیشیلمیر. آدی باشقا پئیغمبرلرله بیر یئرده چکیلیر، عملی صالئحلردن اولدوغو، دوغرو یولا یؤنلدیگی وورغولانیر. معلوم اولور کی، او دا ایسرایل اوغوللارینا گؤندریلن پئیغمبرلردندیر.
بیبلییادا ایلیاس پئیغمبر حاقّیندا خئیلی معلومات وار. دئییلیر کی، ایلیاس (ایلییا) ایسرایله آلاوین حؤکمدارلیغی زامانی پئیغمبر اولاراق گؤندریلیب. آهاو اؤزونه‌قدرکی ایسرایل حؤکمدارلاری‌نین ان گوناهکاری ایمیش. اونون ایزئوئل آدیندا بوتپرست بیر آروادی وارمیش. او، ایسته‌ییرمیش کی، اینسانلار آللاها یوخ، بعل بوتونه سیتاییش ائتسین. آهاو و ایزئوئل ایلیاس پئیغمبره نیفرت ائدیرمیشلر. چونکی او، اینسانلارین قلبینده آللاه دؤنمک آرزوسو اویادیرمیش. همین واختدا خالق یولونو آزیر، بوتلره اوز توتور و نتیجه‌ده ایلیاسین دوعاسینا اساساً آللاه خالقی جزالاندیریر. "اوچ ایل یاریم عرضینده ایسرایل تورپاغیندا یاغیش اولمادی. قورخونج قوراقلیق اولدو. ربّ ایلیاسا بویوردو کی، خلوت بیر یئرده، چایین کناریندا آهاودان گیزلنسین. آللاه قوزغونلارا امر ائتدی کی، هر سحر و هر آخشام پئیغمبره چؤرک و ات گتیرسینلر. چایین سویوندان ایسه پئیغمبر سوسوزلوغونو یاتیریردی" (عهدی عتیق، 3؛ حؤکمدارلار، 17:16). عهدی عتیقده ایلیاسین مؤعجیزه‌سیندن ده دانیشیلیر. ایلیاسین ایچدیگی سو قورویور و آللاه اونا سیدوْن یاخینلیغینداکی سارئفات شهرینه گئتمگی، اورادا بیر دول قادینین ائوینه دوشمگی مصلحت گؤرور: "دول قادین اوغلو ایله یاشاییردی و چوخ کاسیب ایدی. اونون سونونجو اوْووُج اوندان و تولوقداکی آزاجیق یاغدان باشقا هئچ نیی یوخ ایدی. قادین بونو ایلیاسا دئینده او، قادینا بئله جاواب وئردی: "قورخما، تورپاغا یاغیش وئرن گونه قدر... کوپده‌کی اون توکنمز، تولوقداکی یاغ اسکیلمز". سونرا دول آروادین اوشاغی اؤلور و ایلیاس پئیغمبر دوعا ائله‌ییر و آللاه اونو دیریلدیر (3 حؤکمدارلار 17:724).
عهدی عتیقه گؤره، ایلیاس پئیغمبر آللاهین امری ایله بعل بوتونه سیتاییش ائدن آهاولا موباریزه آپاریر و اونون یانلیشینی ثوبوت ائدیر: "بیر گون ربّ ایلیاسا بویوردو کی، حؤکمدار آهاوین یا‌نینا گئتسین و بعل ایله آشغوْرئت آدلی بوتلرین پئیغمبرلرینی، ائله‌جه ده بوتون خالقی کارمئل داغینا ییغماغی خواهیش ائتسین. حؤکمدار آهاو هامینی داغا ییغاندا ایلیاس اونلارا بو سؤزله موراجیعت ائتدی: "داها نه زامان کیمی ایکی طرف آراسیندا دالغالاناجاقسینیز؟ اگر ربّ آللاهدیرسا، اونون آردینجا گئدین، یوخ، اگر بعل آللاهدیرسا، اونا تابئع اولون". سونرا نقل اولونور کی، ربّین پئیغمبرلریندن ایلیاس تک ایمیش، بعلین ایسه دؤرد یوز اللی پئیغمبری وارمیش. ایلیاس پئیغمبر تکلیف ائدیر کی، طرفلرین هره‌سینه بیر اؤکوز وئرسینلر. اونلار اؤکوزو کسیب اودونون اوستونه قویسونلار. اود وورماسینلار. هر کس اؤز آللاهینی چاغیرسین. اودلا جاواب وئرن اصل آللاهدیر. بعلین طرفدارلاری "ائی بعل، بیزی ائشیت" دئییب عاغیللارینی ایتیرنه قدر باغیریرلار. آما اود یانمیر. سونرا ایلیاس پئیغمبر قوربانگاه تیکیر، اورایا اودون قویور. اؤکوزو کسیب اودونون اوستونه قویور. قوربانگاهین اطرافینی سو ایله دولدورورلار. ایلیاس پئیغمبر دوعایا باشلاییر. گؤیدن اود دوشوب قوربانلیغی، اودونو و داشلاری یاندیریر. بونو گؤرجک هامی دیز اوسته چؤکوب دئییر: "ربّ آللاهدیر". (3 حؤکمدارلار، 18:1839). ایلیاس پئیغمبردن اینجیلده ده سؤز آچیلیر: "آتالارین اورکلرینی اوشاقلارا، ایطاعتسیزلری صالئحلرین حیکمتینه دؤندرمک و ربّه حاضیرلانمیش بیر خالق تشکیل ائتمک اوزره ایلیاسین روحو و قودرتی ایله ربّین اؤنونده یئرییه‌جکدیر" (لوکا 1:17).
"کیتابی دده قورقود" داستا‌نینین "دیرسه خان اوغلو بوغاج خان بویو"-ندا دیرسه خا‌نین اؤز اوغلو بوغاجی یارالاییب قازلیق داغیندا قویوب گئتدیگی صحنه‌سینده اوخویوروق: "اوغلان اورادا ییخیلاندا بوز آتلی خیزیر اوغلا‌نین یا‌نیندا حاضیر اولدو. اوچ دفعه یاراسینی الی ایله سیغاللاییب: "اوغلان، قورخما، سنه بو یارادان اؤلوم یوخدور. داغ چیچگی ایله آنا‌نین سودو سنین یارانا ملهمدیر" (4) – دئییب یوخ اولدو".
"انعام" سوره‌سینده ایلیاس پئیغمبرین آدی دیگر پئیغمبرلرله یاناشی چکیلیر، اونون دوغرو یولا یؤنلدیلدیگی دئییلیر: "درجه‌لرله اوجالدیریق ایسته‌دیگیمیز کیمسه‌نی. شوبهه‌سیز، مودریکدیر ربّین، هر شئیی بیلندیر او. ایسحاقی و یعقوبو دا باغیشلادیق بیز اونا، دوغرو یولا یؤنلتدیک هر بیرینی. داها اؤنجه نوحو و اونون سویوندان اولان داوودو، سولئیما‌نی، اَیوبو، یوسوفو، موسانی و هارونو یؤنلتمیشدیک دوغرو یولا. بئله‌جه وئریریک یاخشیلارین موکافاتینی. زکرییا، یحیا، عیسا و ایلیاسی ده یؤنلتدیک دوغرو یولا. اونلاردان هر بیری عملی صالئحلردن ایدی. ایسماعیل، الیَسَع، یونوس و لوطو دا یؤنلتدیک دوغرو یولا. اونلاردان هر بیری عملی صالئحلردن ایدی. ایسماعیل، الیَسَع، یونوس و لوطو دا یؤنلدیک دوغرو یولا، عالملردن اوستون توتدووق هر بیرینی" (انعام 83-86).
"انبییا" سوره‌سینده ده ایلیاس پئیغمبرین آد باشقا پئیغمبرلرله بیرلیکده چکیلیر: "ایسماعیل، ایدریسی، ذا الکفلی ده یادا سال. هر بیری صبر یییه‌سییدی. رحمتیمیزین آغوشونا آلدیق اونلاری، یاخشیلاردان ایدیلر" (انبییا 85-86).
"صافات" سوره‌سینده موسا پئیغمبر و اونون قارداشی هارون پئیغمبردن بحث ائدیلندن سونرا ایلیاس پئیغمبر حاقّیندا بونلار دئییلیر: "ایلیاس دا گؤندریلمیش ائلچیلردندی. بیر زامانلار اؤز قؤومونه دئمیشدی: "آللاهدان چکینمزمیسینیز؟ یارادانلارین یارادا‌نینی قویوب بعل بوتونه‌می تاپینیرسینیز؟ آللاه سیزین ده ربّینیزدیر، اؤنجه گلیب-گئتمیش آتالارینیزین دا".
خیزیر نبی بایرامی‌نین نه واختدان بری کئچیریلدیگی تام معلوم اولماسا دا، اونون تورک خالقلاری آراسیندا گئنیش یاییلدیغینا شوبهه یوخدور. خیزیر نبی بایرامی یوخاریدا دئدیگیمیز کیمی نووروز بایرامیندان اوّل کئچیریلیر. اصلینده ایسه بوتون نووروز بایرامی عرفه‌سی چرشنبه‌لرله بیرلیکده خیزیر پئیغمبرین آدی ایله باغلیدیر. خیزیرین یازین گلیشی، دؤرد عونصور – سو، اود، تورپاق، هاوا ایله باغلیلیغینا اینانان خالق اونو او قدر ایلاهیلشدیرمیشدیر کی، حیاتین باشلانغیجی کیمی گؤتورولن عونصورلری محض اونون آدی ایله باغلاییر.
قوراندا ایلیاس پئیغمبردن آز بحث ائدیلدیگیندن اونون حاقّیندا ایسرایلییاتدان گلمه چوخلو روایتلر یاییلیب. بو روایتلرده دئییلیر کی، ایلیاس پئیغمبر اولاراق گؤندریلنده ایسرایللیلر اون مئتر هوندورلوگونده بعل آدلی بوته سیتاییش ائدیرمیشلر. ایلیاس پئیغمبر اونلاری آللاه عذابلاری ایله قورخوداراق بو یانلیشدان اوزاق اولماغا چاغیریر. آما آداملار اونو دینله‌میرلر. اؤزونو ایسه اوزاقلاشدیریرلار. نتیجه‌ده آللاهین غضبینه گلیرلر. یاغیشلار کسیلیر، برکت آرادان قالخیر، حئیوانلار قیریلیر. بو زامان ایلیاس پئیغمبر ایسه گیزلیجه تبلیغله مشغول اولورموش. کیم اونا ایمان ائدیرسه، ائوینده بوللوق و برکت وارمیش. نهایت، بعلبئک حؤکمدارلاری سهولرینی آنلاییب ایلیاس پئیغمبره اوز توتورلار، اون ایمان ائدیرلر. خاهیش ائدیرلر کی، آللاها دوعا ائله‌سین و بو موصیبت آرادان قالخسین. ایلیاس پئیغمبرین دوعاسی قبول اولونور. بول محصول، برکت برپا اولونور. آما اونلارین حاق یولوندا ثباتلاری چوخ سورمور. یئنیدن دوغرو یولدان اوزاقلاشیرلار.
بئله قناعتلر ده گئنیش یاییلیب کی، پئیغمبرلردن دؤردو ایندی ده یاشاییر. بونلارین ایکیسی یئر اوزونده‌دیر: ایلیاس و خیزیر. ایکیسی ده گؤیده‌دیر: عیسا پئیغمبر و ایدریس. ایلیاس و خیزیرین اؤلومسوزلوگو باره‌ده "مثنوی"ده دانیشیلیر: "ایلیاس و خیزیر کیمی دونیا دوردوقجا دور، یئر اوزو لوطفونله گؤی اوزونه دؤنسون" (مثنوی، 6جی جیلد، میصراع 188). بئله فیکیر ده وار کی، خیزیر قورودا، ایلیاس ایسه دنیزده چتین وضعییتده قالانلارا یاردیم ائدیر.
خیزیرلا ایلیاس پئیغمبرین هر ایکیسی‌نین دیری اولماسی و یئر اوزونده اولماسی قناعتی اونلارین بیربیری ایله علاقه ده اولماسی و یا بیر شخص اولماسی قناعتلرینی ده اورتایا چیخاریب. بعضی یئرلرده خیدیر-اللز دئدیکده عئینی شخص نظرده توتولور. ایسلام دونیاسی‌نین بیر سیرا یئرلرینده خیزیر-ایلیاس تکیه‌سی، خیزیر- ایلیاس کندی و س. بو گون ده وار.
خالقین خیزیر پئیغمبره اولان اینامی او حدّه مالیکدیر کی،بو آد اینسانلارین آند یئرینه چئوریلمیشدیر. "خیزیر ایلیاس حاقّی" ،"خیزیرا آند اولسون" ،"خیدیر زیندی بابایا آند اولسون" و بو سپکیلی دیگر آندلار خالقین محبت و اینامیندان دوغموشدرور. بعضی آلقیشلار دا محض خیزیر پئیغمبرین آدی ایله باغلیدیر. مثلاً، "خیدیرین دیلگی اوستونده اولسون" ،"خیدیر نبی کؤمگین اولسون" ،"خیدیر نبی هایینا یئتسین" ،"خیدیر نبی کؤمک الینی اوستوندن اکسیک ائلمه‌سین" ،"خیزیر کؤمگینه یئتسین" ،"خیزیر سنی داردان قورتارسین" ،"خیزیر سنی یولدا قویماسین" ،"خیزیرا راست گله‌سن" ،"خیزیر پایینی وئرسین" ،"خیدیر زینده دیلگینی قبول ائتسین" ،"خیدیر زینده دیلگینی خئییره یازسین" ،"خیدیر زینده‌یه آپاردیغین قوربان سنین آرزونو وئرسین" (14).
داندی اونو سویداشلاری. جهنّملیک اولاجاقدی هامیسی، آللاها صادیق قالان بنده‌لردن ساوایی. یاخشی بیر آد قویوب گئتدی گله‌جک نسیللره. سالام اولسون ایلیاسا. یاخشیلاری موکافاتلاندیردیق بئله‌جه" (صافات 123-131). بعضی حدیث عالیملری ایلیاس و ایدریس پئیغمبرین عئینی شخص اولماسی قناعتینده‌دیر. بو باره‌ده بوخاری حدیثلرینده یازیر. محی‌الدین ابن عربی ده بئله دوشونوب: "ایلیاس نوحدان اوّل نبی اولان ایدریس علئیه السلامدیر. و آللاه ایدریسی اوجا مکانا یوکسلتدی. ایدریس گؤیلرین قلبینده، یعنی گونشده اولوردو.سونرا بعلبئک شهرینه گؤندریلدی. "بعل" بیر بوتون، "بئک" ایسه حؤکمدارین آدییدی. بعل بوتون بو یئرین حؤکمدارینا مخصوص ایدی. و ایدریس اولان ایلیاس حاجت معناسینا گلن لوبنان آدلی داغین یاریلماسی ایله اوددان بیر آت گؤردو. آتی میننده شهوت اوندان اوزاقلاشدی..." (م.عربی، "فصوص الحکم ایلیاس سؤزوده‌کی حیکمتی-ناسییه).
آذربایجان فولکلوروندا خیزیرلا باغلی کولتلار دا سایجا اوستونلوک تشکیل ائدیر. عئینی زاماندا همین کولتلاری چوخ‌شاخه‌لی ده آدلاندیرماق اولار. مثلاً، "توت آغاجینی قورومامیش کسمک گوناهدیر". دئییلنه گؤره بو آغاجی خیزیر پئیغمبر ائحسانلیق اوچون اکیب (10). یاخود "خیزیر گئجه‌سی" پئیغمبر هانسی قاپیدان اؤز بوغدا پایینی آپارارسا، همین ایل او ائوین روزیسی آرتار، برکتی اولار.
واختیله اؤلکه‌میزین بیر چوخ بؤلگه‌لرینده خیزیر بایرامی کئچیریلمیشدیر. ایندی ایسه بو بایرام محدود چرچیوه‌ده، چوخ دا گئنیش اولمایان، محلّی فورمادا کئچیریلیر. بعضی منبعلر و تدقیقات اثرلرینده ایسه بو بایرامین آیین و مراسیملرله ایجرا اولوندوغونو گؤروروک.
ادبییّات
1. ع.جعفرزاده. مقاله‌لری، باکی، 2001.
2.ع.جعفرزاده. خیزیر نبی بایرامی // فولکلورشوناسلیق مسله‌لری. باکی، 1991 // ص.32
3.ع.جعفرزاده. اونودولموش عزیز گونلریمیزدن. آذربایجان ژورنالی، 2001، ن 19، ص.162.
4.کیتابی دده قورقود، یازیچی، 1988 ص.137.
5. ا.نبییئو. آذربایجان خالق ادبییّاتی. 1. حیصه . باکی، 2009، ص. 130.
6. Известие Азербайджанского археологического комитета. Баку, 1926 с.19.
7. توی و هالای ماهنیلاری (ترتیبچی ب.شاهسویلو). باکی: گنجلیک، 1990، ص.11
8. آذربایجان فولکلورو آنتولوگییاسی. ایکی کیتاب (توپلایانی ه.آخوندوو). باکی، آذربایجان ائا نشریاتی، 1968، ص.11
9. بهلول عابدوللایئو. حاقّین سسی. آذربایجان دؤولت نشریاتی. باکی، 1989، ص. 111.
10. ائل گوزگولری، ائلات سؤیلمه‌لری. (توپلایان و ترتیبچی محرم قاسیملی). آذربایجان دؤولت نشریاتی. باکی، 1993، ص. 40.
11. آذربایجان مئا تاریخ اینستیتوتونون عئلمی آرخیوی. ف.بیر.ج.ای. قوولوق №128، 1935.
12. گلینین جئهیز کیتابی (مولّیف و ترتیبچی اکرم اَیلیسلی). باکی، یازیچی، 1994، ص. 133
13. قالیب ساییلوو. شیرواندا نووروز بایرامی. آذربایجاندا نووروز. باکی، 2012، ص. 98.
14. www.folklor.az
کؤچورن: عباس ائلچین
