+0 بگندیم
ملا نصرالدینچی‌لرین تنقیدی یازی‌لاری
علویه طاهرقیزی
محمد امین رسول‌زاده "ملا نصرالدین" درگیسی حاقیندا دؤوری مطبوعاتدا یازیردی:
"حوریتین، حورّاندیش‌لیگین معبدی، شوبهه‌سیز کی، خورفاتین، اباطیل‌لیگین بوتخانه‌سی یئرینده تیکیلمه‌لی ایدی. بونا گؤره بیرینجیسی‌نین تیکیلمه‌سی ایکینجی‌نین ییخیلماسینا باغلی ایدی. بو وظیفه‌یی کیم گؤره‌جکدی؟ "تلخک" ملا نصرالدین؟ تخریب وظیفه‌سینی "ملا نصرالدین" کامالی-مووفّقیتله گؤرویوردو. او یاخیجی، ییخیجی ایستهزاسینی کؤهنه‌لیگی تمثیل ائدن نرسه و کیمسه‌لردن اسیرگه‌مییوردو. ان قووّتلی هوجومونو گؤزوباغلی تعصوبه، فیکیر و تصوّورده‌کی اسارت و تحمّول‌سوزلیگه تؤوجیه ائدییوردو. اؤلو فیکیرلر، اؤلگون معیشت‌لر اونون دیری خنده‌لرینه معروض قالاراق اینتیباه قهقهه‌لری دوغورویوردو. او آغلاناجاق حال‌لارا گولویوردو. گولدوره‌رک آغلادییوردو. او، حتّی آغلاماغا دا گولویوردو. چونکی آغلایا-آغلایا یامان گونلره قالدیغیمیزی یاخشیجا درک ائتمیشدی. ایران تاثیری ایله آذربایجان تورکلری‌نین حیاتی-معنویه‌سی هامان ایل بویو آغلاماقدان عیبارت اولوب قالمیشدیر. "چوخ گولن چوخ آغلایار" - دئیرلر. فقط، "چوخ آغلایان چوخ گولر" دئییلسه ده، دوغرو چیخار".
میرزه جلیل، درگی حاقیندا تواضعکارجاسینا بئله دئییردی: "ملا نصرالدین" منیم عزیز یولداش‌لاریمین اثرلری‌نین مجموعه‌سی‌دیر کی، من ده اونلارین آغساققالی‌یام". 1921-جی ایل "ملا نصرالدین" درگیسینده درج اولونان "میلّت" آدلی مقاله‌سینده میرزه جلیل بئله وطنپرورلرین فیکرینی عومومی‌لشدیره‌رک اورک آغریسی ایله خالقی‌نین یاتمیش سیاسی شوعورونا طبیل چالیر، دونیا خالق‌لاری‌نین ایستیقلال موباریزه‌سینده درس آلاراق میلّتینی اؤزونه بیر گون آغلاماغا چاغیریردی: "او یئرده کی، لوغت کیتابیندا گرک یازی‌لاردا " میلّت " ، اورادا " میلّت " عوضینه یازیلیب "شخصی" ، او یئرده کی، سؤز دوشونجه، گرک میلّت سؤزو دانیشیلا اورادا "اشخاص" لفظی ایستعمال اولونور... فیرنگیستان میلّت‌پرست‌لیگی سایه‌سینده یئر اوزونده چوخ-چوخ میلّت‌لر تربیه اولوندو، میلّتچی‌لیک و آزادی‌خواه‌لیق بایراغی جمعی مملکت‌لره سیرایت ائله‌دی: اونلارین سایه‌سینده بیز ده یونگولواری حرکته گلدیک". گؤروندوگو کیمی، غئیرت یانغی‌سیندان سوزولوب، عاغیل سوزگجیندن کئچن دردلرین، پروبلم‌لرین یولو بؤیوک ایدئولوق طرفیندن اوستالیقلا گؤستریلیردی. "هر شئیدن اول میلّتین جهالت گیردابیندان چیخماسی اوچون بوتون اؤلکه‌ده معاریف ایشی یوکسک سویّه‌ده اینکیشاف ائتدیریلمه‌لی‌دیر. "معاریف" جهالت و عاوام‌لیغین اوزرینه اؤز ضیاسینی برقرار ائدرسه، قیسا بیر زاماندا بوتون میلّت بونون خئیرینی گؤرر..." میلّتین سیویل اینکیشافی اونون تحصیل و معاریف ایشینی دوزگون و یوکسک سویّه‌ده قورماسیندان آسیلی‌دیر.
"ملا نصرالدین" وار اولدوقجا علم اوغروندا موباریزه آپاردی. 1930-جو ایلده "ملا نصرالدین" درگیسینده میرزه جلیل یازیردی: "منی بیر قیسیم اوشاق‌لارین فیکری آلمیشدیر. او دا ساققاللی اوشاق‌لاردیر. من ساققالی اوشاق‌لار او شخص‌لره دئییرم کی، 30-40 یاشا چاتیبلار آدلارینی یازماغا عاجیزدیلر. خولاصه، بو بی‌ساواد یولداش‌لار اؤزلرینی گولونج بیر حالتده بوراخیرلار. من قوجا ملا نصرالدین عمی‌نین نصیحتینی ائشیتسه‌لر جیدی، بو ساعات، بو دقیقه و بو ثانیه‌‌نین ایچینده ال‌لرینه کیتاب، قلم آلیب بالاجا اوشاق‌لار کیمی ساواد اخذ ائله‌مگه باشلایارلار... بئله‌‌لیکله، اونلار هم مملکته خیدمت ائله‌مگه قابیل اولارلار، هم اؤزلرینی گولونج حالتدن چیخارارلار". "ملا نصرالدین"-ین ضیالی و غئیری-ضیالی‌یا دا، کیچیک صنعت و پئشه صاحیب‌لرینه ده، ائودار قادینا دا آرزولادیغی بیرینجی نصیحت ایلک نؤوبه‌ده عاغیل و ایدراکی غئیرتله بیرلشدیرمک، بیگانه‌لیکدن اوزاق دورماق تؤوصیه‌سی‌دیر. چوخ قیسا و ییغجام فیکیرلری کاریکاتورالاریندا "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین موختلیف ایدئیالی مسله‌لره هیجانلی موناسیبتی ده محض میلّی تعصوب‌کش‌لیک و میلّی غئیرت حیسی آشیلاییردی. "قاراباغ و زنگه‌زور آغالاری" ، "سخاوتلی آغالار" و یا "ووُرونوز پئیسریندن، قوْووُنوز بو ایتی حَیطدن، آخماق یالاندان دئییر آجام" ، "میلّتی بیچاره‌نین دردینی چکمکدن اریییب چؤپه دؤندوم آی آللاه!" رِپلیکالی اثرلری درین معنا و تحلیل یوکونه مالیک تاریخی اثرلر ایدی. میرزه جلیلین 20. عصرین اوّل‌لرینده توخوندوغو عوموم-میلّی پروبلم‌لر آذربایجان خالقی‌نین طالعینه مسئول اولان رهبرلرین اونوتقان‌لیغی سببیندن سونرالار دا دفعه‌لرله تکرار اولونموشدور. "ملا نصرالدین"ده تصویر اولونان بیر رسمده تورپاغی آلینان، ائویندن، یوردوندان دیدرگین دوشموش جاوان قادین ایکی کؤرپه‌سی ایله سوفره باشیندا یئییب-ایچن، باشقا میلّتین قادینی ایله أیله‌نن هارین کیشی‌لره ال چالیب دیله‌نیر." کیشی" بیر الی ایله میلّتین دیلنن دیدرگینینه بی‌ادب ایشاره گؤستریر، او بیری ایله بیرگه أیلندیکلری قادینا یوزلوک اوزادیر". بئلجه، "ملا نصرالدین" دئییردی کی، میلّی دردلرین اوستونده لاقئیدلیک، بیگانه‌لیک أَیله‌شنده فاجیعه باش وئریر، اودوزان ایسه خالق و وطن اولور. درگی‌نین اطرافیندا بیر ضیالی اوردوسو توپلانمیشدی. بورادا یئرلی ضیالی‌لارلا یاناشی اجنبی ضیالی‌لارین دا زحمتینی قئید ائتمک لازیمدیر. مثلا، اوسکار شمرلینقین و یا ایوسیف پوتترین آذربایجان مطبوعاتی و معاریفینه خیدمت‌لرینی هئچ بیر دَیر اؤلچوسو ایله اؤلچمک اولماز. ادبی علاقه‌لرین شخصی دوست‌لوق زمینینده یوکسک شکیلده اینکیشاف ائتمه‌سیندن ایدی کی، اوسکار چوخ واخت "ملا نصرالدین" اوچون کاریکاتورالاری پولسوز و یا نیسیه چکردی. 1926-جی ایلده یازدیغی "خاطیراتیم" آدلی مِمواریندا میرزه جلیل شمرلینق حاقیندا سؤیله‌ییردی: "بیزیم بیرینجی ایشیمیز و وظیفه‌میز گؤزوموزون قاباغیندا درین یوخودا اولان ایسلام میلّتی (آذربایجانلی‌لار) ایدی. و بیرینجی نؤوبه‌ده عزیز و نادیر ووجود اولان شمرلینق نقّاشیمیزدان ایلتیماس ائتدیک کی، بیزیم بختی قارا شرقین یاتمیش میلّتی‌نین غفلت یوخوسونون اؤز اوستادانه فیرچاسی ایله تصویر ائتسین و عیسوی تاریخی‌نین 1906-جی ایلده آوریل آیی‌نین 7-دن صحنه‌یی اینتیشارا قویولان بیرینجی "ملا نصرالدین"ین باش صحیفه‌سینده شیرین یوخودا یاتان میلّت‌لرین تصویری همین تصویردیر کی، وارلیغی بیزیم اوچون ان قیمتلی اولان شمرلینق نقّاشیمیز اؤز مهارتلی قلمی ایله اونون همین تاریخده یاراتدی".
میرزه جلیل موختلیف مدنیت‌لرین و مفکوره‌وی جریان‌لارین قوووشدوغو بیر زاماندا بوتون ضیالی نسله اؤرنک اولاراق موحافیظه‌کارلیق و نوواتورلوق کئیفیت‌لری‌نین اینکیشاف ائتدیرمگین مدنی ایرثه، ایجتیماعی ترقّی‌یه داهیانه یاناشماغین، آذربایجان دیلینه بؤیوک سئوگی‌نین، دیلین اینکیشافینا بؤیوک خیدمتی‌نین هامی اوچون موقدس نومونه‌سینی موعین‌لشدیرمیشدیر. او، اؤزونون 1908-جی ایلده یازدیغی "دیل" مقاله سینده قئید ائدیردی کی، "جناب ملا نصرالدین" من بیلیرم کی، شخص گرک اؤز دیلینده دانیشسین و اؤز دیلینده یازسین. آما من موسلمان حوروفاتی ایله یازی-پوزو ائله‌مگی دخیل بیلمرّه ترگیتدیم و بونا ایقناع ائلمه‌ییب ائولادیما دا نصیحت ائده‌جگم کی، موسلمان دیلی اوچون تزه بیر حورافات ایجاد اولونمایینجا موسلمانجا بیر کلمه سؤز ده یازیلماسین". آرشیو سندلرینه گؤره موعین اولونوب کی، درگی‌نین 1907-جی ایلده باغلانماسینا سبب هئچ ده جلیل محمدقولوزاده‌نین زاقافقازیا شیخ الاایسلامی پیشناماززاده‌یه قادین آزادلیغی باره‌ده یازدیغی و روحانی‌لری و موسلمان فاناتیک‌لرینی هیدّت‌لندیرمیش اولان ایکی آچیق مکتوبو دئییل، عوثمانلی دؤولتی‌نین تیفلیسده کی باش کونسولو فیضی بیگین حرکت‌لری اولموشدور. ایش بوراسیندادیر کی، فیضی بیگ "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین سولطان حؤکومتی باره ده کاریکاتورلاری‌نین یئرلشدیریلمیش اولدوغو 4 سایینی گؤتوروب، 1907-جی ایلین مارسیندا شخصاً قافقاز سرداری یانیندا روسیه خاریجی ایشلر ناظیری تمثیلچیسی اولان مأمورون قبولونا گلمیشدیر. کونسول خواهیش ائدیر: سردارا (نامِستنیک) معروضه ائدیلسین کی، "عوثمانلی و روسیه آراسیندا دوست‌لوق موناسیبت‌لری سببینجه درگی‌یه بو سایاق کاریکاتورلاری درج ائتمه‌سینی یاساقلاماق باره ده وساطت قالدیریر. مووافیق معروضه‌نی آلان نامِستنیک تیفلیسین مووقّتی ژنرال-قوبرناتورونا گرکن تدبیرلری گؤرمگی تاپشیریر. او دا اؤز نؤوبه‌سینده جلیل محمدقولوزاده‌نی یانینا چاغیراراق سولطانین کاریکاتورلاری‌نین درجینی دایاندیرماغی تکلیف ائدیر. لاکین کاریکاتورلار درج ائدیلمکده ایدی، بو سببدن عوثمانلی مأمورلاری درگینی سرحددن اؤلکه‌یه بوراخمیرلار. ائله حال‌لار اولوب کی، ایران مجلیسی‌نین بوتؤو بیر ایجلاسی "ملا نصرالدین" درگیسینده درج ائدیلن ماتریال‌لارا حصر اولونموشدور. روسیه‌نین تهران سفیری‌نین پتربورقا تلیقه‌لرینده بو باره ده سؤز گئدیر. میرزه جلیلین خانیمی حمیده خانیم جاوانشیر خاطیره‌لرینده یازیردی: " میرزه جلیل همیشه دئیردی کی، اوشاق‌لاری یاخشی یئدیزدیرمک لازیمدیر، یوخسا خستله‌نیب اؤلرلر. آما بونا مادّی ایمکان چاتمیردی. اونا گؤره ده، هیجان‌لانیر، عصب کئچیریردی. گئدیب کؤمک ایستمگه ده راضی دئییلدی. دوشونوردو کی، اونو لازیمینجا قییمت‌لندیرمیرلر. بیز هئچ اودون دا آلا بیلمیردیک. بیر دسامبر آخشامی قار قاریشیق گوجلو خزری اسیردی. میرزه جلیل اوغلان‌لاری‌نین اوتاغینا گیردی و اورادان چیخارکن: "چوخ سویوقدور، بو سویوقدا باشلارینا بیر شئی گیرمز، گرک سوبانی قالایاق" - دئدی. اؤز اوتاغینا گئدیب اشکافی آچدی، ال‌یازمالارینی چیخارتدی. اونلاری بیر-بیر گؤزدن کئچیریب یئره آتیردی. من ناراحات اولدوم، سوروشدوم کی، نه ائتمک ایسته‌ییرسن؟ دئدی سوبانی قالاماق ایسته‌ییرم. خواهیش ائتدیم کی، ال‌یازمالارینی یاندیرماسین، گرک اولا بیلرلر. اوندانسا تاختا بیر شئی آختاراق. جاواب وئردی کی، یاندیرمالی نه مومکونسه هامیسینی یاندیرمیشیق. من اورک آغریسی ایله اونون الی ایله یازدیغی صحیفه‌لری قالاق-قالاق ییغیب سوبایا قویماسینا و کیبریت چکمه‌سینه باخیردیم. حیسّ ائدیردیم کی، بو، چوخ بؤیوک ایتکی‌دیر. آما مانع اولا بیلمیردیم، او، چوخ عصبی ایدی. نهایت، سوبانین آغزینی باغلادی، یئنیدن اوغلان‌لاری‌نین اوتاغینا گئتدی و قاییدیب: "سوبا ایستی‌دیر" - دئدی. او، ممنون ایدی و آرخایین ییخیلیب یاتدی".
میرزه جلیل "ملا نصرالدین"ی باشلایاندا نینکی 10-15، حتّی 100 ایل سونرانی آیدینجا گؤروردو. بؤیوک اوستادین یازدیقلاری بلکه 500 ایل سونرا دا دونیایا گله‌جک میلّتیمیزین اؤولادلاری اوچون آکتوال اولاجاق. بو حقیقتاً ده بئله دیر و واختیله "ملا نصرالدین"ین ووروشدوغو نؤقصان‌لارین ایچریسینده خالق بو گون ده بوغولور. میرزه جلیلی و "ملا نصرالدین"ی بو گون یاشادان ندیر؟ دئدیکلری‌نین، یازدیقلاری‌نین بیر عصر سونرا دا آکتوال اولماسی! اوستاد ائله بیر کؤکلو مسله‌دن یاپیشیب کی، خالقین نادان‌لیقدان اینسان‌لیغا، یالاندان حقیقته، قورخودان جسارته، ناقیص‌لیکدن کامیل‌لیگه، عدالت‌سیزلیکدن عدالته، حقارتدن لیاقته، پیسلیکدن یاخشی‌لیغا گئدیب چاتاجاغی گونه قدر دئدیکلری‌نین اونا گرک اولاجاغینی دوشونوب. بو، خالقین روحاً ایچریدن دَییشمه‌سی مسله‌سی‌دیر. اونون بؤیوکلوگونون ده باشلیجا جهتی بوندان عیبارتدیر. دئمه‌لی، میرزه جلیلین، م.ع.صابرین، عومومیتله، ملا نصرالدینچی‌لرین واختیله یازدیقلاری اونا گؤره آکتوالدیر کی، میلّتیمیزین ایچینده کؤکلو دَییشمه باش وئرمه‌ییب: یوز ایل قاباق نئجه ایدیسه، ایندی ده ائله‌دیر. یوز ایل اؤنجه اولدوغو کیمی، ایندی ده عاغیللی سؤز ائشیتمه‌ییب ایت بوغوشدورماغا، خوروز دؤیوشدورمگه، فال آچدیرماغا، مین جور معناسیز و آخماق ایش دالینجا گئدن‌لرین سایی عاقیل‌لرین، میلّت اوچون گرکلی آدام‌لارین ساییندان چوخدور. بو گونو گؤرن میرزه جلیل دئییردی: " ائی منیم یوز ایل سونرا دونیادا یاشایاجاق میلّتیم! اگر بیر گون هارادانسا "ملا نصرالدین"ین سارالمیش و جیریلمیش ورق‌لری الینه کئچسه، اوندا منیم میلّتی ناحاقدان تنقید ائتدیگیمی فیکیرلشمه".
کؤچورن: عباس ائلچین
