آری (ژورنال)

ویکی پئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا

"آری" (ژورنال) — ۱۹۱۰-۱۹۱۱-جی ایللرده چاپ اولونموش ایجتیماعی، سییاسی و ساتیریک ژورنال.

تاریخی:

«مرات»دان سونرا "آری" ژورنالی فعّالییته باشلادی. ژورنالین ایلک نؤمره‌سی ۱۹۱۰-جو ایل دئکابر آیی‌نین ۱۸-ده چیخمیشدیر. رئداکتورو داداش بونیادزاده، ناشیری علی‌مممد علیئو ایدی. ژورنالین باشلیغی آلتیندا یازیلیردی:

ایتّیحاد، اوخووّت، ایسلامییت. 

کل نیت (ژورنال)

ویکی پئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا

"کل نیت" — هفته‌ده ایکی دفعه نشر اولونان ساتیریک ژورنال.[ ۱]

حاقّیندا

"کل نیت" ژورنالی‌نین ایلک نؤمره‌سی ۱۹۱۲-جی ایل مای آیی‌نین ۲۴-ده باکی‌دا نشر ائدیلمیشدیر. ژورنالین مودیری حاجی ایبراهیم قاسیموو، ایمتیاز صاحبی ایسه سید حسین صادق ایدی. ژورنال اوروجوو قارداشلاری مطبعه‌سی و "کاسپی" تیپولیتوقرافدا چاپ اولونموشدور. مضحکه مجموعه‌سی ایدی. ۸ صحیفه‌لی، شکیل‌لی، ساتیرا و کاریکاتورا ژورنالی اولوب. "کل‌نیت" ۱۹۱۲-جی ایلده ۳۱ نؤمره چیخمیش، ۱۹۱۳-جو ایلین فئورال آییندا ایسه باغلانمیش‌دیر.[۱][۲]

جلیل محمدقولوزاده و آنا دیلی 

    جلیل محمدقولوزاده چوخ‌ساحه‌لی یارادیجیلیغی ایله آذربایجان مدنییتی و ایجتیماعی فیکیر تاریخینده ابدی‌یاشارلیق قازانمیش شخصییّتلردن بیریدیر و فیکریمیزجه،صنعتکارین بو ابدی‌یاشارلیغین تأمیناتچیسی، نوواتورلوغون ان باریز نومونه‌سی کیمی مئیدانا چیخان یارادیجیلیغیندا - ایستر ادبی، ایسترسه ده ایجتیماعی فعالییّتینده مدنییت تاریخیمیزده بیر چوخ ایلکلره ایمضا آتماسیدیر. آذربایجاندا ایلک موزه‌نین- دییارشوناسلیق موزه‌سی‌نین آچیلماسی، آذربایجان ادبییّاتیندا تنقیدی-رئالیست نثرین و ایلک ساتیریک مطبوع اورقانین اساسی‌نین قویولماسی، میلّی دراماتورگییامیزدا تراژی‌کومئدییانین، ایلک آللئقوریک منظوم درامین یارادیلماسی و س. یئنیلیکلر بو بؤیوک صنعتکارین آدی ایله باغلیدیر.  
و زامانین اوجالیغیندان ادیبین ادبی-ایجتیماعی فعالییّتینه نظر یئتیردیکده بیر داها امین اولورسان کی، بو چوخ‌شاخه‌لی فعّالییّتین آرخاسیندا وطن سئوگیسی، خالقینا، اونون دیلینه بؤیوک محبت دایانیر.  

سیزی دئییب گلمیشم

سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! او کسلری  دئییب گلمیشم کی، منیم صؤحبتیمی خوشلاماییب، بعضی بهانه‌لرله مندن قاچیب گئدیرلر، مثلا، فالا باخدیرماغا، ایت بوغوشدورماغا، درویش ناغیلینا قولاق آسماغا، حامامدا یاتماغا و غئیری بو نؤوع واجیب عمللره. چونکی حُکمالار بویوروبلار: “سؤزونو او کسلره دئ کی، سنه قولاق وئرمیرلر”. ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! زمانی کی، مندن بیر گولمه‌لی سؤز ائشیدیب، آغزینیزی گؤیه آچیب و گؤزلرینیزی یوموب، او قدر “خا-خا!..” ائدیب گولدونوز کی، آز قالدی باغیرساقلارینیز ییرتیلسین و دسمال عوضینه اتکلرینیزله اوز-گؤزونوزو سیلیب، “لعنت شیطانا!” دئدینیز، او واخت ائله گومان ائتمه‌یین کی، موللا نصر‌الدینه گولورسونوز. ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! اگر بیلمک ایسته‌سه‌نیز کی، کیمین اوستونه گولورسونوز، او واخت قویونوز قاباغینیزا آینانی و دقتله باخینیز جامالینیزا. سؤزومو تامام ائتدیم، آنجاق بیرجه عوذروم وار: منی گرک باغیشلایاسینیز، ائی منیم تورک* قارداشلاریم کی، من سیزله تورکون آچیق آنا دیلی ایله دانیشیرام. من اونو بیلیرم کی، تورک دیلی دانیشماق عئیبدیر و شخصین عئلمی‌نین آزلیغینا دلالت ائدیر. آمما هردن‌بیر کئچمیش گونلری یاد ائتمک لازیمدیر: سالینیز یادینیزا او گونلری کی، آنانیز سیزی بئشیکده ییرغالایا- ییرغالایا سیزه تورک دیلینده لای-لای دئییردی و سیز قولاق آغریسی سببینه ساکیت اولموردونوز. آخیری بیچاره آنانیز سیزه دئییردی:

–بالا، آغلاما، خورتدان گلر، سنی آپارار! – و سیز دخی جانینیزین قورخوسوندان سسینیزی کسیب، آغلاماقدان ساکیت اولوردونوز.

هردن‌بیر آنا دیلینی دانیشماقدا کئچمیشده‌کی گؤزل گونلری یاد ائتمه‌یین نه عیبی وار؟!

موللا نصر‌الدین

“موللا نصر‌الدین” ژورنالی، 7 آپرئل 1906،

کؤچورن: عباس ائلچین

اوزئییر حاجی بیگلی‌نین، «او اولماسین، بو اولسون» موسیقیلی کومئدییاسی
جمیله حسنووا

     اوزئییر حاجی بیگلی میثیلسیز بسته‌کار و بؤیوک دراماتورق اولموشدور. اونون یاراتدیغی «ار و آرواد» (1909)، «او اولماسین، بو اولسون» (1910)، «آرشین مال آلان» (1913) کومئدییالاری آذربایجان مدنییت خزینه‌سینده میرزه فتعلی آخوندوو و جلیل محمدقولوزاده‌‌نین کلاسیک کومئدییالاری ایله بیر جرگه‌ده دورور. لاکین اوزئییر حاجی بیگلی‌نین کومئدییالاری‌نین ان عومده جهتی اوندان عیبارتدیر کی، صنعتکار توکنمز یارادیجیلیق قودرتی سایه‌سینده دراماتورگییانی موسیقی ایله قوووشدورماغا نایل اولموش و میلّی موسیقیلی کومئدییا ژانری‌نین اساسینی قویموشدور.
     اوزئییر حاجی بیگلی‌نین موسیقیلی کومئدییالاریندا اوبرازلارین موسیقی واسیطه‌سیله سجییه‌لندیریلمه‌سی، اونلارین موسیقی پورترئتلری‌نین یارادیلماسی، بیر سیرا دیالوقلارین موسیقی‌یه سالینماسی، خورلاردان، رقصلردن ایستیفاده اولونماسی، دراماتیک و لیریک صحنه‌لرده موسیقی‌نین گئنیش یئر توتماسی موهوم خوصوصییتلردیر. عئینی زاماندا، اوزئییر حاجی بیگلی‌نین کومئدییالاری‌نین ادبی متنی آیریلیقدا دا صحنه‌ده عئینی تاثیر گوجونه مالیکدیر. خوصوصیله «او اولماسین، بو اولسون» کومئدییاسی اوزئییر حاجی بیگلی دراماتورگییاسی‌نین ان پارلاق اؤرنگیدیر. 

کومیک ژانرین اؤزللیکلری

بیلال آلارلی

کؤچورن:عباس ائلچین

(صؤحبت لطیفه ژانریندان گئدیر)

      ائله بیر خالق یوخدور کی، اونون گولوش سبتی بوش اولسون. ان گئری قالمیش خالقلارین، حتّی ایبتیدای تصّوورلرله یاشایان قبیله‌لرین و اینکیشاف ائتمیش مدنی خالقلارین اؤزونه مخصوص گولوشو، تبسّومو واردیر. فولکلورون ژانر آغاجیندا گولوش اؤز توتومو ایله فرقله‌نیر. بئله گومان اولونور کی، میفولوژی آنلاییش کیمی گولوش بوللوقلا، فیراوانلیقلا، یئنیلیکله باغلیدیر. هر بیر دؤوره مخصوص گولوشون داخیلینده هم داغیدیجی، هم ده یارادیجی باشلانغیج مؤوجوددور. بونا گؤره ده سوسیولوقلار بئله حساب ائدیرلر کی، بشرییّت ان فاجیعه‌لی و اوزونتولو کئچمیشیندن گوله-گوله آیریلیر کی، بو دا گله‌جکده بئله حاللارین باش وئرمه‌سینه قارشی دوشونولموش ان یاخشی "بدیعی" سیلاحدیر. خالق یارادیجیلیغی‌نین گئنیش یاییلمیش کومیک نؤوعلری بو مقصدله یارادیلمیش، اینکیشاف ائده‌رک چوخ‌ژانرلی بیر ساحه‌یه چئوریلمیشدیر. نظری باخیمدان گولوش ایکی یئره بؤلونور: جیدی گولوش و تنقیدی گولوش. جیدی گولوش سئوینجدن، غلبه‌دن، فرحدن، طنطنه و مووفّقیتدن دوغور، آیری-آیری فردلرین، کوللئکتیولرین، خالقلارین، عومومی‌لیکده بشرییّیتین اوغورلارینی شن بیر اووقاتلا تصویر ائدیر. تنقیدی گولوشون اساسیندا آیدین ایدئال، مسلک، ایجتیماعی-سیاسی معنا دورور، اوندا یونگول اَیلنجه‌دن، ریشخنددن، لاغلاغیدان، هیریلتیدان چوخ جیدی فیکیر و مضمون اولور.

آذربایجانچیلیق موللانصرالدینچیلرین فردی یارادیجیلیق کونتئکستینده:

محمدسعید اوردوبادی

آللاهوئردی محمدلی ؛ فیلولوگییا عئلملری نامیزه‌دی

کؤچورن: عباس ائلچین

       "موللا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌لری سیراسیندا محمد سعید اوردوبادی‌نین آدی حؤرمتله و ایفتیخارلا چکیلیر. "موللا نصرالدین" ژورنالی اونون یارادیجیلیغیندا و گله‌جک طالعیینده موهوم رول اوینامیشدیر. محمد سعید اوردوبادی ژورنالین فعال مؤلیفلریندن بیری اولموش، پوبلیسیست یازیلاری، ساتیریک شئعیرلری و ترجومه‌لری ایله بو ژورنالدا چیخیش ائتمیشدیر. ماراقلیدیر کی، 1906-جی ایلده "موللا نصرالدین"این "غئیرت" مطبعه‌سینده اونون "غفلت" آدلی 32 صحیفه لیک ایلک شئعیرلر کیتابی نشر اولونموشدور. همین کیتابا موقددیمه‌سینده گؤرکملی شاعیر و پوبلیسیست عؤمر فایق نعئمانزاده یازمیشدیر: "بو گونکو حالیمیزدا جاماعاتی اوخوماغا هوسلندیرمگین ان گؤدک یولو، بیزجه، آچیق دیل ایله یازیلان کیچیک-کیچییک فایدالی کیتابلاردیر... "غفلت" نشری-ساواد قصدیله چیخاردیغیمیز اثرلرین بیرینجیسیدیر". محمد سعید اوردوبادی‌نین بو کیتابیندا خالقین معاریفلنمه‌سی مسله‌سی قویولور. او، بوتون منفی حاللارین تقصیرینی میلّتین مؤوهومات گیردابینا دوشمه‌سینده، موطیع‌لیگینده گؤروردو. خالقین دوشدوگو بو آغیر وضعیتدن چیخیش یولونو ایسه آنجاق معاریفچیلیکده آختاریردی. بیر ایل سونرا 1907-جی ایلده محمد سعید اوردوبادی‌نین "وطن و حورّییت" آدلی یئنی شئعیرلر کیتابی چاپ اولونور. بو کیتاب ایدئیا و مضمون باخیمیندان "غفلت"دن فرقلنمه‌سه‌ده، شئعیرلرده آزادلیق، موباریزه روحو دویولوردو، موعاصیرلیک آب-هاواسی حیس اولونوردو. بو شئعیرلردن دوغان نتیجه بئله‌دیر: خالقین خوشبختلیگین، وطنین موستقیل‌لیگینه یالنیز بیرلشمکله، بیرگه‌ سعی گؤسترمکله، آزادلیق الده ائتمکله نایل اولماق اولار. بونون اوچون ایسه اولجه عئلم، معاریفه یییه‌لنمک لازیمدیر. "وطنیمیزه بیر نئچه سؤز" آدلی شئعیرینده مؤلیف یازیردی:

غنیلر کرمسیزدی، میلّت-فقیر،

یورولدوق جفالاردان، اولدوق یئسیر.

"بختی" گتیرن «موللا نصرالدینچی»

 قرنفیل دونیامین قیزی

BDU -نون فلسفه دوکتورو

"کئچن ایلدن بری تیفلیسسده نشر اولونان "موللا نصرالدین" آدلی موسلمان یوموریست ژورنالی اؤز اوخوجولاری آراسیندا گئتدیکجه داها آرتیق ماراق جلب ائدیر. آز زاماندا نشر ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، رئداکتورو ایستعدادلی میرزه جلیل محمدقولوزاده اولان بو ژورنال یالنیز روسییادا دئییل، حتّی ایراندا و دیگر موسلمان اؤلکه‌لرینده ده اؤزونه گئنیش اوخوجو کوتله‌سی قازانمیشدی".

"Zakavkazye" قزئتی، 30 یانوار 1907، ن-24

     تدقیقاتچیلارین فیکرینجه موللانصرالدینچیلر آراسیندا نیسبتن "بختی گتیرن" علی نظمی اولموشدور. چونکی باشقا موللانصرالدینچیلره نیسبتن علی نظمی هله ساغلیغیندا اثرلری‌‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سی‌‌نین نشرینه نایل اولموش، عؤ.ف.نئعمانزاده کیمی تئز-تئز سورگونلر، حبسلره معروض قالمامیش، ع.غمگوسار کیمی فاجیعه‌لی حیات یاشامامیش و س. آما تأسوفلر کی، اونون دا حیاتی قلم، مسلک یولداشلاری اولان موللانصرالدینچیلر کیمی احتییاج ایچینده کئچمیش، اوشاقلیغیندان عؤمرونون سونونا کیمی بو احتییاج اونو ترک ائتمه‌میشدی.

میلّی ایستیقلال ادبیاتین سرکرده‌سی؛ جلیل محمدقولوزاده 

 ترتیب ائدن : گولنار عبدوللایئوا

رئداکتور :گ.محمدووا

       گؤرکملی یازیچی، بؤیوک ایجتیماعی خادیم جلیل محمدقولوزاده (1869-1932) آذربایجان ادبیاتیندا کیچیک حئکایه‌‌نین بؤیوک اوستادی، تنقیدی-رئالیست نثرین داهی یارادیجیسی کیمی گئنیش شؤهرت قازانمیشدیر. محض اونون یارادیجیلیغی سایه‌سینده کیچیک آدام بؤیوک ادبیاتین اساس قهرما‌نینا چئوریلمیشدیر. میرزه جلیل آذربایجان دراماتورگییاسی تاریخینده تراژی‌کومئدییا مرحله‌سینی یاراتمیشدیر. اونون کومئدییالاری خاراکتئرینه گؤره فاجیعه‌یه یاخیندیر. جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین بانیسیدیر. مشهور «اؤلولر» اثری آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین زیروه‌سینی تشکیل ائدیر. آذربایجاندا منظوم فاجیعه‌لرین بانیسی اولان حوسئین جاویدین «اؤلولر»ین هر تبسّومونده آجی بیر فریاد قوپار» - سؤزلرینده داهییانه شکیلده یازیلمیش بو اثرین تراژی‌کومیک خاراکتئری بؤیوک مهارتله ایفاده اولونموشدور. اوریژینال بدیعی نثری، دراماتورگییاسی و پوبلیسیستیکاسی ایله جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تنقیدی رئالیزم جریا‌نی‌نین اساسینی قویموشدور. تیپیک شراییطده تیپیک خاراکتئرلرین جانلاندیریلماسینی طلب ائدن، فاناتیزم و جهالته آغیر ضربه‌لر ووران، جمعیتین دییشیلمه‌سی ضرورتینی مئیدانا قویان تنقیدی رئالیزم ادبیاتی اؤلکه‌میزده میلّی شوعورون اویانیشینا و دیرچه‌لیشینه بیر اوردودان چوخ خیدمت گؤسترمیشدیر.

"موللا نصرالدین"دن داها یاشلی ساتیریک قزئت

 ناشیری پولیس اولان "شبنامه"

 علوییه طاهیرقیزی

     "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلک ساتیریک مطبوع اورقانی اولدوغو معلومدور. لاکین تاریخی منبعلردن معلوم اولور کی، اون دوققوز عصرین 90-جی ایللرینده ایکی‌یه بؤلونموش آذربایجانین جنوبوندا، تبریز شهرینده 1892-جی ایلدن باشلایاراق "شبنامه" آدلی کیچیک فورماتلی مطبوع نومونه‌لری گؤرونمه‌یه باشلاییب. صحیفه‌لرینده خالقی ناراحات ائدن سوسیال پروبلئملره توخونولور، مؤوجود قورولوشداکی چاتیشمازلیقلاری تنقید ائدن کسکین یازیلار حاضیرلانیردی. گیزلی اوصوللا چاپ ائدیلن "شبنامه" عادتن گئجه‌لر قاپی و دیوارلارا یاپیشدیریلاردی. سحر آچیلاندا آرتیق اهالی‌نین گور اولدوغو بازار، مکتب و مدرسه‌لرده یاییلیر، الدن-اله گزیردی. گئجه‌لر یاییلدیغی اوچون ده آدی "گئجه ورقه‌لری" معناسینی داشیییردی. او دؤورده دؤولت قزئتلری چوخ زامان ماراقسیز و جان‌سیخیجی اولدوغوندان چتینلیکله ساتیلیر، اهالی‌نین موعین بیر قیسمینه مجبوری فورمادا پایلانیردی. بئله "داریخدیریجی" روزنامه‌لر خالق آراسیندا روزنامه-زورنامه آدینی قازانمیشدی. بئله قزئتلرین بیرینی واختیله م.ف.آخوندوو "ایران" قزئتی‌نین مونشیسینه..." مقاله‌سینده کسکین تنقید ائتمیشدی. لاکین پولسوز یاییلان، پروبلئملری بامزه، دوزلو یازیلارلا تقدیم ائدن و گولمه‌لی شکیللرله بول اولان ورقه‌لری ساده اینسانلار بؤیوک هوسله اوخویوردولار. ساوادلی کسیمین بارماقلا ساییلدیغی او دؤورده بو قزئته ماراق او قدر چوخ ایدی کی، بعضاً محلّه-محلّه گزیب اونو اوخوتدورماق اوچون یازی-پوزونو بیلن آدام سوراقلاییردیلار.

صابیر بیزه نه لری دئییردی؟! 

   عاکیف  علی  ؛ یازیچی-پوبلیسیست، فلسفه دوکتورو 

            سون دؤورلرین ایجتیماعی-سیاسی اولایلاری، موختلیف قروپ و قوووه لرین ضیدیتلی فعالیتی، بعضاً آز قالا قارشی دورما حددینه جن گرگینلشن مقاملار حاقیندا دوشوندوکده بیر سیرا اوبیئکتیو و سوبیئکتیو فاکتورلارلا یاناشی تاریخی آنالوقلار دا یادا دوشور. یادا دوشور کی، هله اؤتن عصرین اوللرینده ده عئینی موتیولی حادیثه لر جریان ائتمیش، میللی اؤزونودرک پروسئسلری نین آغیر ایره لی له یشی باره ده او دؤورکو کلاسسیکلر ده یازیلار یازمیش، خالقی قارشی دورمادان چکیندیرمه یه چالیشمیش، میللی باریشیغا سسله میشلر. اوزون زامان ایچینده اؤز  " آکتواللیغینی "  ساخلامیش بئله تبددولاتلار و چکیشمه لر باره سینده کسکین یازیلار یازان ادیبلردن بیری ده داهی میرزه علی اکبر  صابیر اولموشدور. بو یازیلار آراسیندا اونون تاریخی-پوبلیسیستیک سبکیده قلمه آلدیغی «فخرییه» ائپوپئیاسی خوصوصی دیقته لاییقدیر. 

موللانصرالدین مکتبی

عیسی حبیب بیلی

 آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین چوخ عصرلیک تاریخینده مطبوعات اساسیندا ایکی مؤحتشم مکتب یارانمیشدیر:  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ادبی مکتبلری. اولا،  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ژورناللاری هره سی اؤز ایستیقامتینده آذربایجان میللی-دئموکراتیک مطبوعاتین زیروه لری ایدی. اؤتن بیر عصردن آرتیق دؤور عرضینده هله لیک ساتیریک-دئموکراتیک مطبوعاتین اینکیشافی ساحه سینده  " موللانصرالدین" دن، رومانتیک ایستیقامتده ایسه  " فیوضات " دان اوجا زیروه فتح ائدیلمه میشدیر.  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین قوشا قانادلاری، مؤحتشم یاناشی زیروه لریدیر.