جلیل محمدقولوزاده و آنا دیلی 

    جلیل محمدقولوزاده چوخ‌ساحه‌لی یارادیجیلیغی ایله آذربایجان مدنییتی و ایجتیماعی فیکیر تاریخینده ابدی‌یاشارلیق قازانمیش شخصییّتلردن بیریدیر و فیکریمیزجه،صنعتکارین بو ابدی‌یاشارلیغین تأمیناتچیسی، نوواتورلوغون ان باریز نومونه‌سی کیمی مئیدانا چیخان یارادیجیلیغیندا - ایستر ادبی، ایسترسه ده ایجتیماعی فعالییّتینده مدنییت تاریخیمیزده بیر چوخ ایلکلره ایمضا آتماسیدیر. آذربایجاندا ایلک موزه‌نین- دییارشوناسلیق موزه‌سی‌نین آچیلماسی، آذربایجان ادبییّاتیندا تنقیدی-رئالیست نثرین و ایلک ساتیریک مطبوع اورقانین اساسی‌نین قویولماسی، میلّی دراماتورگییامیزدا تراژی‌کومئدییانین، ایلک آللئقوریک منظوم درامین یارادیلماسی و س. یئنیلیکلر بو بؤیوک صنعتکارین آدی ایله باغلیدیر.  
و زامانین اوجالیغیندان ادیبین ادبی-ایجتیماعی فعالییّتینه نظر یئتیردیکده بیر داها امین اولورسان کی، بو چوخ‌شاخه‌لی فعّالییّتین آرخاسیندا وطن سئوگیسی، خالقینا، اونون دیلینه بؤیوک محبت دایانیر.  
بیلدیگیمیز کیمی، درین موشاهیده قابیلییتینه مالیک اولان ادیب اثرلری‌نین، مقاله‌لری‌نین مؤوضوسونو موعاصیری اولدوغو جمعییتین حیاتیندان گؤتوروردو. و مؤوضودا تظاهورونو تاپان پروبلئملری، جمعییتی ناراحات ائدن ان واجیب مسله‌لری هامی‌نین باشا دوشه‌جگی جانلی و آنلاشیقلی بیر دیلده قلمه آلیردی. چونکی ادیبین اصل وطنداشلیق آمالی‌نین آرخاسیندا خالقی معاریفلندیرمک میسسییاسی دوروردو. باشقا سؤزله دئسک، او، قلمینی خالقین قورتولوش و سعادتی اوچون، عاوام خالقی غفلت یوخوسوندان اویاتماق اوچون سفربر ائتمیشدی.  
قئید ائتمک لازیمدیر کی، ادیب یارادیجیلیغی‌نین بوتون ساحه‌لرینده آنا دیلی مسله‌سینه خوصوصی دیقّت آییرمیشدیر. نثر و دراماتورژی یارادیجیلیغیندا صنعتکار ادبی دیلی خالقا یاخینلاشدیرمیش، ادبی دیلی خالق دیلی اساسیندا اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. گؤرکملی عالیم میر جلال بو باره‌ده بئله یازیر: "جلیل محمدقولوزاده جسارتله دانیشیق دیلینی، جانلی دیلی، آذربایجانلیلارین شیرین، الوان، آهنگدار، مزه‌لی، سلیس، سربست دانیشیغینی یازییا، کیتابا، حتّی بدیعی اثره گتیرمیشدیر." 
قئید ائدک کی، اون دوققوزنجو عصرین 2. یاریسیندا آنا دیلیمیزین صافلیغی اوغروندا م.ف.آخوندزاده و ح.ب.زردابی طرفیندن آپاریلان موباریزه‌نی ییرمینجی عصرین اوّللرینده جلیل محمدقولوزاده و ناشیری اولدوغو "موللا نصرالدین" ژورنالی داوام ائتدیریردی. و صنعتکارین عؤمرونون سونونادک داوام ائتدیردیگی خالقین سعادتی، آزادلیغی و ترققّیسی نامینه آپاردیغی موجادیله‌نین اساسینی آنا دیلینین صافلیغی، تمیزلیگی اوغروندا موباریزه تشکیل ائدیردی.  
صنعتکارین ادبی-بدیعی یارادیجیلیغیندا ادبی دیلین صافلیغینا گؤستردیگی ساییق موناسیبت پوبلیسیستیک اثرلرینده دانیشیق دیلینه ده عونوانلانیردی. اونون ناشیری اولدوغو "موللا نصرالدین" ژورنالیندا چاپ اولونان "دیل" ،"الیفبا" ،"درس کیتابلاریمیز" ،"آنا دیلی" و بو قبیلدن اولان بیر سیرا مقاله‌لری محض آنا دیلی پروبلئمینه حصر اولونموشدور.  
تصادوفی دئییلدیر کی، او، هله "موللا نصرالدین" ژورنالینین بیر ساییندان باشلایاراق: "سیزی دئییب، گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! من سیزین ایله تورکون آچیق آنا دیلی ایله دانیشیرام. من اونو بیلیرم کی، تورک دیلی دانیشماق عئییبدیر و شخصین عئلمی‌نین آزلیغینا دلالت ائدیر. آما هردنبیر کئچمیش گونلری یاد ائتمک لازیمدیر: سالینیز یادینیزا او گونلری کی، آنانیز سیزی بئشیکده ییرغالایا-ییرغالایا سیزه تورک دیلینده لای-لای دئییردی... هردنبیر آنا دیلینی دانیشماقلا کئچمیشده‌کی گؤزل گونلری یاد ائتمگین نه عئیبی وار؟!"-دئیه او، یازیچی-پوبلیسیست کیمی اؤز مرامینی و مطبوع اورقان اولاراق ژورنالین مرامینی آچیق بیان ائدیردی. 
سونرالار، "موللا نصرالدین" ژورنالینین 1917-جی ایل 27 نویابر 24-جو ساییندا چاپ اولونان و تدقیقاتچیلار طرفیندن جلیل محمدقولوزاده‌نین آذربایجانچیلیق کونسئپسییاسینین بیاننامه‌سی آدلاندیریلان "آذربایجان" مقاله‌سینده دیلیمیزین نئجه آدلاندیریلماسی حاقّیندا مؤوجود اولان دولاشیق فیکیرلره قارشی کونکرئت مؤوقئعیینی آچیق نوماییش ائتدیریر: 
- منیم آنام کیمدیر؟ 
اؤز-اؤزومه جاواب وئریرم کی: 
- منیم آنام رحمتلیک زؤهره بانو باجی ایدی. 
- دیلیم نه دیلیدیر؟ 
- آذربایجان دیلیدیر.  
- یعنی وطنیم هارادیر؟ 
- آذربایجان ویلایتیدیر. 
دئمک، چونکی دیلیمین آدی تورک-آذربایجان دیلیدیر، بئله معلوم اولور کی، وطنیم ده آذربایجان ویلایتیدیر." 
معلومدور کی، دیله قارشی محبّتین یارانماسیندا، دیله یاخشی یییه‌لنمکده مکتبین، همچنین درسلیکلرین، کیتابلارین دا رولو بؤیوکدور. بئله کی، واختیله اولوخانلی، باش نوراشئن، نئهرم کندلرینده موعلیملیک ائدن،یئتیشن گنج نسله آذربایجان دیلینی تدریس ائدن میرزه جلیلین موعاصیری اولدوغو دؤورده مکتبلرده تدریس اولونان و شاگیردلرین دیلی اؤیرنمک اوچون ایستیناد ائتدیکلری درس وسایتلرینین دیلی ده دیقّتدن کناردا قالا بیلمزدی. معاریف کومیسسارلیغیندا مؤوجود اولان نشریات شؤعبه‌سی‌نین ایذنی ایله چاپ اولونان، مکتبلرده اوخونان "اوچونجو ایل" آدلی کیتاب حاقّیندا "موللا نصرالدین" ژورنالیندا درج اولونان "درس کیتابلاریمیز" مقاله‌سینده او، راضیلاشمادیغی بعضی مقاملاردان سیتات گتیره‌رک درسلیگین دیلی حاقّیندا تنقیدی فیکیرلرینی اوخوجولارلا بؤلوشور: 
"کیتاب کیتابدیر؛ کیتابین کی، بوینوزو اولماز. نه ایراد؟ نه تنقید؟ آما من بیلمیرم، من هامیدان عاغیللییام، یا هامی مندن عاغیللیدیر.  
سؤزوم بوراسیندادیر کی، من بو گون بؤیوک اوغلومون الینده کیتابی گؤروب آلدیم، باخدیم، آخیرا کیمی ده گؤز گزدیردیم و مجبور اولدوم کیتابین آخیرلاریندا بیر نئچه ورقی جیریب توللایام کنارا." داها سونرا صنعتکار سیتاتلاری وئریر و ورقلری نه اوچون جیردیغینی آجیقلاییر. سوندا بو نتیجه‌یه گلیر کی، "آمان گونودور، نه دیل اولور-اولسون، - قوی مجوس دیلی اولسون، - آنجاق اوخویوب قانمالی اولسون." 
دیلیمیزی کؤهنه آنلاشیلماز کلمه‌لردن، میلّی روحوموزا یاد اولان سؤزلردن، ترکیبلردن، جومله‌لردن، وارواریزملردن تمیزلنمه‌سینه خیدمت باخیمیندان یازیلمیش "الیفبا" و "آنا دیلی" مقاله‌لری خوصوصییله دیقّته‌لاییقدیر. صنعتکار "موللا نصرالدین" ژورنالینین 1913-جو ایل 13 یانوار تاریخلی 1-جی ساییندا چاپ اولونان "الیفبا" آدلی مقاله‌سینده اؤز تنقیدی فیکیرلرینی آنا دیلینه خور باخان،بو دیلده دانیشماغی اؤزونه سیغیشدیرمایان ادابازلارا عونوانلایاراق یازیر: "... بولقارلار اؤز دیللرینی بیلمه‌دیگیندن خجالت چکنده، بیزلر ده اؤز دیلیمیزده دانیشماقدان اوتانیریق. و بالاجا اوغلوموز 4 یاشا چاتان کیمی آپاریب قویوروق روس ائوینه کی، تربییه آلسین. 

بلی، بو 4 یاشیندا اوغلوموز گرک 10 ایلین عرضینده گیمنازییانی قورتارینجا بیر کلمه تورک سؤزو دانیشماسین. موسکوادا دارولفونوندا دا کی، دوعانین برکتیندن موسلمان-زاد صؤحبتی گئتدی ایشینه. آخیردا جاوان اوغلوموز قورتاریب گیردی قوللوغا و اؤزو کیمی تربییه تاپمیش موسلمان قیزی، یا روس قیزی آلدی و اینشاللاه بونلارین یئنه 4 یاشیندا اوشاقلای اولدو و بو اوشاغی دا لازیمدیر موسلمان دانیشیغیندان اوزاقلاشدیرماق کی، گیمنازییادا عئلملری یاخشی اوخویا بیلسین. 
آللاه آتانا رحمت ائله‌سین،بس تا هانی تورک دیلی ؟  
قارداش ظارافات دئییل کی، دیلیمیزدن اییره‌نیریک وسسالام!"  
باشقا بیر مقاله‌ده، هردمخیال ایمضاسی ایله "موللا نصرالدین " ژورنالینین 1907-جی ایل تاریخلی نؤمره‌سی‌نین 4-جو ساییندا گئدن "آنا دیلی" مقاله‌سینده ده عئینی میلّتین ایکی نوماینده‌سی آراسیندا گئدن دیالوق دیلیمیزه قارشی بیگانه‌لیگین آجی تأسوفو کیمی سسله‌نیر: " هردن منیم خیالیما بئله بیر شئی گلیر : 
من اونیوئرسیتئت،یعنی دارولفونوندان تزه قورتاریب وطنیمیزه گلن گونو شهریمیزین قاضیسی آخوند موللا سبزعلی گلدی بیزیم ائوه منیم گؤروشومه. ائویمیزده هئچ کس یوخ ایدی، آنامدان ساوایی. بو عؤورت ده چیخدی او بیری اوتاغا و قاضی ایله بیز باشلادیق صؤحبتی. دئمگینن یازیق آنام دا قاپی‌نین دالیندا دوروب قولاق آسیردی. 
قاضی ایچری گیرن کیمی من قاباغا یئریدیم و دئدیم : سالام ملئیک.جناب قاضی منه جاواب وئردی : آی اسسلامو علئیکوم،ای خوداحافیز،احوالی-شریف، عناصیری لطیف،ماشاللاه،ماشاللاه، اخوی‌زاده نئچه مودّتدی مونتظیری-ووجودی-زی‌جودونوز و موشتاقی-دیدارینیز ایدیم، اینشاللاه ذاتی-عالینیزین مزاجی-موبارکلری سالیمدیر. 
من بیر شئی باشا دوشمه‌ییب دئدیم : دا. 
جناب قاضی بیر قدر باخدی منیم اوزومه و گئنه باشلادی: اخوی‌زاده،تحصیلی-فونونوزو انجاما یئتیریبسینیز،یا دوباره تکمیلی-نؤقصان اوچون دارولعئلمه عودت ائتمه‌لیسینیز؟  
من گئنه بیر شئی باشا دوشمه‌ییب دئدیم کی، جناب آخوند،یاخچی پانیمات ائله‌میرم کی، نه عرض ائدیرسینیز. 
آخوند سوروشدو : نئجه؟ 
من دئدیم : چتوْ؟ 
صؤحبتیمیز ائله بو جور قورتاردی و آخوند باشماقلارینی گئیینیب چیخدی گئتدی.آنام گیردی ایچری و منه دئدی : بالام موللاینان نه دیل دانیشیردینیز کی، من هئچ باشا دوشمه‌دیم. 
دئدیم: آنا، موللاینان بیز آنا دیلی دانیشیردیق. 
آنام باشینی سالدی آشاغی و بیر قدر فیکره گئدیب دئدی : یازیق آنا دیلی !" 
سون اولاراق قئید ائدک کی، جلیل محمدقولوزاده‌نین ادبی-پوبلیسیستیک فعّالییّتی ایله دیلیمیز بو "یازیقلیق" مرحله‌سیندن قورتولدو، تمیزلندی، دورولدو. بو گون ده دیلیمیزین وارلیغینا، گؤزللیگینه، سلیسلیگینه گؤره، دیلیمیزی سئودیگیمیزه گؤره موعلیم، یازیچی، دراماتورق، پوبلیسیست، ناشیر میرزه جلیله بورجلویوق.  
قایناق: عدالت.-2015.-26 مای.-ص.5. 

کؤچورن: عباس ائلچین