"بختی" گتیرن «موللا نصرالدینچی»

 قرنفیل دونیامین قیزی

BDU -نون فلسفه دوکتورو

"کئچن ایلدن بری تیفلیسسده نشر اولونان "موللا نصرالدین" آدلی موسلمان یوموریست ژورنالی اؤز اوخوجولاری آراسیندا گئتدیکجه داها آرتیق ماراق جلب ائدیر. آز زاماندا نشر ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، رئداکتورو ایستعدادلی میرزه جلیل محمدقولوزاده اولان بو ژورنال یالنیز روسییادا دئییل، حتّی ایراندا و دیگر موسلمان اؤلکه‌لرینده ده اؤزونه گئنیش اوخوجو کوتله‌سی قازانمیشدی".

"Zakavkazye" قزئتی، 30 یانوار 1907، ن-24

     تدقیقاتچیلارین فیکرینجه موللانصرالدینچیلر آراسیندا نیسبتن "بختی گتیرن" علی نظمی اولموشدور. چونکی باشقا موللانصرالدینچیلره نیسبتن علی نظمی هله ساغلیغیندا اثرلری‌‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سی‌‌نین نشرینه نایل اولموش، عؤ.ف.نئعمانزاده کیمی تئز-تئز سورگونلر، حبسلره معروض قالمامیش، ع.غمگوسار کیمی فاجیعه‌لی حیات یاشامامیش و س. آما تأسوفلر کی، اونون دا حیاتی قلم، مسلک یولداشلاری اولان موللانصرالدینچیلر کیمی احتییاج ایچینده کئچمیش، اوشاقلیغیندان عؤمرونون سونونا کیمی بو احتییاج اونو ترک ائتمه‌میشدی.

     ع.نظمی 1878-جی ایلده گنجه‌‌‌نین سراب کندینده کاسیب بیر عاییله‌ده دونیایا گلیب. عاییله‌‌نین ایلک اوغول اؤولادی دونیایا گلمک موناسیبتیله آتاسی محمد کیشی یئگانه دؤولتی اولان باغینی ساتاراق مشه‌ده زیارته سفر ائدیر و بو سفرله ده عاییله داها دا موفلیسله‌شیر. علی‌‌نین 11 یاشی یئنیجه تامام اولاندا آتاسی رحمته گئدیر و ائله همین گوندن آلتی باش عاییله‌‌نین آغیرلیغی اونون اوزرینه دوشور. موللاخانادا درسدن سونرا علی مئشه‌دن اودون شله‌سی ییخیب ساتماقلا عاییله‌نی دولاندیرماق اوچون آناسینا کؤمک ائدیر.

      1898-جی ایلده بوخارایا گئدن علی، اورادا یاخین قوهوملاریندان بیری‌‌نین دوکا‌‌نیندا کؤمکچی کیمی ایشله‌یه‌رک عاییله‌سینیه بیر پارچا چؤرک قازانمیشدی. دوکانا تئز-تئز بیر یهودی موهندیس گلیرمیش. علی ایله سؤزو توتان بو موهندیس علی‌یه اوخوماق اوچون ماراقلی کیتابلار، قزئتلر گتیره‌رک اونو عئلمه هوسلندیریر. ع. نظمی‌‌نین گونو-گوزارانی چوخ آغیر کئچسه ده اوندا ادبیاتا ماراق اویانیر و آغیر گوزارا‌‌نینی نظمه چکه‌رک، آرا-سیرا شعرلر یازماغا باشلاییر.

      ایلک مطبوع اثری "شرقی-روس"دا چاپ اولونان علی نظمی‌‌نین ایلک یارادیجیلیغی حاقیندا تدقیقاتچلارین فیکری بئله‌دیر کی؛ "اونون 1901-جی ایدن باشلایاراق شعرلر یازدیغی و حتّی بوندان بیر نئچه ایل اول اورتا آسیا دان اؤز دوستلارینا و مکتب یولداشلارینا منظوم مکتوبلار گؤندردیگی معلومدور". بو حاقدا شاعیر اؤزو ده سونرالار خاطیره‌لرینده یازیردی کی: "من، قوربتده موتاثیر اولدوقجا وطنده‌کی مکتب آرکاداشلاریما مکتوب یازاراق و بعضاً ده تاثوراتیمی اونلارا داها کسکین آنلاتماق اوچون غزله اوخشار، وزنی و قافییه‌سی پوزوق شعرلر یازیردیم".

      علی نظمی عاییله‌سینی دولاندیرماق اوچون بوخارا و سمرقنده گئده‌رک تیجارتله مشغول اولوردو. بئله سفرلردن بیری ده 1904-جو ایلده تیفلیسسه اولدو. لاکین بورادا او یالنیز تیجارتله ماراقلانمادی. هم ده یئنیجه چاپ اولونان "شرقی-روس"-ون رئداکسییاسینا گلیر و م.شاهتاختینسکیله تانیش اولور. بو تانیشلیقدان سونارا قزئتده آرا-سیرا شعر و مقاله‌لری ایله چاپ اولونور. نؤوبتی گلیشلریندن بیرینده ائله همین رئداکسییادا میرزه جلیل و عؤ.ف.نئعمانزاده ایله تانیشلیغی سونرالار مؤحکم دوستلوغا جئوریلیر . او، "موللا نصرالدین"ده ایلک دفعه1906-جی ایلده "الی د‌گنکلی" ایمضاسی ایله کیچیک بیر مکتوبلا (بعضی تدقیقاتچلار بونو فئلیئتون دا آدلاندیریدلار) باشلاییر. ع.نظمی‌‌نین ژورنالا گلیشینی میرزه جلیل سونرالار خاطیره‌لرینده بئله یازیردی: "او واخت بیز مجموعه‌میزین 12-جی نؤمره‌سینده "قولی-بییابانی" سرلؤوحه‌لی بیر مقاله ایله وارلیلاریمیزا طنه‌لی بیر خطاب درج ائتدیک. تا کی، اوندان بیر نئچه واخت سونرا صابیرین "طمعه‌ییناهار"ای بیزیم سسیمیزه سس وئردی. بورادا مشه‌دی سیژیمقولو کئفسیز ده مئیدانا چیخدی و "پناه آللاها"- دئییب، صابیرین " طمعه‌ییناهار "اینا جاواب اولاراق "چایدا چاپان قارداشیم، آغلاما، آغلاری گؤر" مطلع‌لی شعرینی گؤندردی".

لاکین، ع.نظمی "موللا نصرالدین"ده ایلک اولاراق بیر نئچه موللانصرالدینچیدن فرقلی اولاراق نه شعر، نه ده فئلئیوتون ایله چیخیش ائدیب. اونون ایلک چیخیشلاری مکتوبلاری اولوب. بئله‌لیکله ژورناللا یاخینلیق ائدن گنج اونون مقصدینی، مرامینی داها یاخیندان باشا دوشمه‌یه باشلاییر و سونرالار نیین کی، ژورنالین دایمی یازارینا چئوریلیر، حتّی میرزه جلیل اونو داهی صابیرله موقاییسه ائده‌رک دئییردی: "موللا نصرالدین"ه یاراشان شیوه‌‌‌نین مزه‌لیلیگی و دوزلولوغوندا، مهارت و لطافتده صابیره یاووق گلن و اونا عوض اولان -بیرینجی مشهدی سیژیمقولو کئفسیز اولوبدو".

     میرزه جلیلین بو فیکرینی سونرالار ادبیاتشوناس عالیم میر جلال تصدیق ائده‌رک یازیردی کی: "ایمضا آتماسا صابیر ایله علی نظمی‌‌نین شعرلرینی بیری-بیریندن آییرماق چوخ چتیندیر". دیگر تدقیقاتچلارین فیکرینجه ده م.ع.صابیرین وفاتیندان سونارا ایستر "موللا نصرالدین"ده ایسترسه ده "مزه‌لی" ،"طوطی" ،"زنبور" ،"بابایی-امیر" و س کیمی ساتیریک ژورناللاردا اساسن "شمشیرک" ،"شمشیر" ،"سیژیمقولو". "کئفسیز" ،"مشهدی سیژیمقولو" ،"سرسری" ،"شاللاخ" ایمضالاری ایله ان یاخشی شعرلری یازان علی نظمی اولموشدور. بونلارلا یاناشی علی نظمی "معلیمات" ،"ترقّی" ،"یئنی ایرشاد" ،"گونش" ،"قارداش کؤمگی" کیمی قزئت و ژورناللارلا دا امکداشلیق ائتمیشدیر. بو مطبوع اورقانلارینداکی چیخیشی بیر داها ثوبوت ائدیر کی، ع.نظمی تکجه ساتیریک شعرلر دئییل، عئینی زاماندا نثرله ده ماراقلانمیش، پوبلیسیستیک مقاله‌لر و فئلیئتونلار دا یازمیشدیر.

      1914-جو ایلده علی نظمی "مزه‌لی" ساتیریک ژورنالی‌‌نین رئداکتورو هاشیم بَی وزیروودان بیر مکتوب آلیر. رئداکتور اونو ژورناللا امکداشلیق ائتمه‌یه دعوت ائدیردی. علی نظمی بو دعوتی قبول ائده‌رک "مزه‌لی" ایله ده امکداشلیغا باشلاییر. بوراداکی ایلک "پول" آدلی ساتیراسی ایجتیماعییت آراسیندا بؤیوک رغبتله قارشیلانیر. بونو هاشیم بی ده قییمتلندیره‌رک شاعیری 20 مانات پوللا موکافاتلاندیریر. تدقیقاتچی عالیم فیریدون حوسئینووون یازدیغینا گؤره "بو، اون ایلدن بری قزئت و ژورناللاردا یوزلرله اثری چاپ اولونان شاعیرین آلدیغی بیرینجی زحمت حاقی اولور".

      "موللا نصرالدین" باشدا اولماقلا اونون تاثیری ایله چیخان ساتیریک ژورناللاری گؤزدن کئجیررکن بئله بیر ماراقلی فاکتلا راستلاشدیم کی،صابیر ادبی مکتبی، اساسن ده 1906-1916-جی ایللر آراسینداکی اون ایل مودتینده ان یوکسک مرحله‌سینی یاشاییردی و بو مکتبین ان ایستعدادلی داوامچیلاری یئتیشمکده ایدی. صابیر کیمی نهنگ بیر صنعتکارلا اونسیتده اولماق، اوندان اؤیرنمک، بهره‌لنمک بو مکتبین داوامچلاری‌‌نین طالئع قیسمتینه دوشن بیر خؤشبختلیک ایدی کی، علی نظمییه ده قیسمت اولموشدو.

      ژورنالین و اؤزونون یارادیجلیغی‌‌نین ان محصولدار دؤورونده یعنی 1916-جی ایلده ع.نظمی گنجه شهرینه کؤچور. تدقیقاتچی عالیم غولام محمدلی‌‌نین یازدیغینا گؤره 1916-جی ایلده میرزه جلیل علی نظمی‌یه مکتوب یازاراق اونو تیفلیسسه دعوت ائدیر. ع.نظمی ایسه یئددی باشدان عیبارت بیر عاییله ایله تیفلیسسده دولانا بیلمه‌یه‌جگینی نظره آلاراق گئتمیر و میرزه جلیلدن عوذر ایسته‌ییر.

       1920-21-جی ایللرده گنجه‌ده موعلیملر کورسوندا اوخویماقلا یاناشی موعلیملیک ائدن ع.نظمی آرا-سیرا مطبوعاتدا دا چاپ اولونوردو. 1922-جی ایلده "موللا نصرالدین"این باکیدا چاپ اولونان دؤردونجو سایینداکی کیجیک بیر ائلان اونون دیقتینی جلب ائدیر. "کئفسیزه. نئچه ایل آیری دوشندن سونرا یادا سالیریق یولداشیمیز و ایکینجی صابیریمیز کئفسیزی (مشهدی سیژیمقولونو). هارادا اولدوغونو بیلمه‌دیگیمیز اوچون اوندان بیر خبر توتا بیلمه‌دیک. اومیدواریق کی، تئز وقتده اؤز لطافتلی شعرلری ایله مجموعه‌میزی زینتلندیره‌جکدیر".

       بئله‌لیکله یئنیدن ع.نظمی‌‌نین ایمضاسی "موللا نصرالدین"ده تئز-تئز گؤرونمه‌یه باشلاییر. بو زامان گنجه‌ده یاشایان علی نظمی هم ده "یئنی گنجه "قزئتینده چالیشیردی. 1926-جی ایلده قزئت باغلانیر. ایشسیز قالان ع.نظمی اوز توتور باکی‌یا. بورادا بیر نئچه قزئت و ژورناللارلا امکداشلیق ائدن ع.نظمی یئنیدن اونون اوچون چوخ دوغما اولان "موللا نصرالدین"ه قاییدیر و ژورنال باغلانانا قدر بورادا کاتیبلیک ائدیر. ع.نظمی یئنیدن "موللا نصرالدین"ه قاییتدیقدان سونرا "اینقیلاب و مدنیت" ژورنالیندا چاپ ائتدیردیگی "بو گونکو ادبیاتیمیز حاقیندا" ایلک مقاله‌سینی ده اؤزونه اوستاد ساندیغی میرزه جلیل یارادیجلیغینا حصر ائدیر. 1927-جی ایلده ع.نظمی "سیژیمقولونامه" آدلی "آذرنشر"ده چاپ ائتدیردیگی اثرینی ده اوستادی‌‌نین خئییر-دوعاسی ایله (اثره میرزه جلیل موقددیمه یازیب)وخوجولاری‌‌نین ایختییارینا وئریر.

     سووئت دؤورونده "کومونیست" ،"یئنی یول" ،"کندلی قزئتی" مطبوع اورقانلاریندا چالیشان شاعیر بیر نئچه کیتابلارینی دا چاپ ائتدیره بیلیر. عؤمرونون سون ایللرینده ایسه "موللا نصرالدین" ژورنالی‌‌نین نشری تاریخی ایله باغلی اؤز حیاتی و موعاصیرلیری حاقیندا ماراقلی معلوماتلار وئرن ایری حجیملی خاطیره‌لرینی یازیر. "کئچمیش گونلر" آدلی بو منظوم خاطیره "20. عصر آذربایجان ادبیاتی و مطبوعاتی تاریخی‌‌نین بعضی مسله‌لرینی اؤیرنمک اوچون ده قییمتلی منبعلردن بیریدیر".

      عؤمرونون سونونا کیمی قلمی یئره قویمایان علی نظمی‌‌نین 1946-جی ایل یانوارین 1-ده "کومونیست" قزئتینده "آرادان چیخانلارین بازاری" آدلی بئین الخالق مؤوضودا بیر ساتیراسی چاپ اولونور. سحری گون یانوارین 2-ده غفلتن وفات ائدیر. مسلک و آمال دوستلاری اولان موللانصرالدینچیلر کیمی او دا آذربایجان مطبوعاتی، ادبیاتی تاریخینده سیلینمز بیر ایز قویوب گئتمکله همیشه‌یاشار زیروه‌یه اوجالدی.

 قایناق:کاسپی.آز

کؤچورن: عباس ائلچین