میلّی ایستیقلال ادبیاتین سرکرده‌سی؛ جلیل محمدقولوزاده 

 ترتیب ائدن : گولنار عبدوللایئوا

رئداکتور :گ.محمدووا

       گؤرکملی یازیچی، بؤیوک ایجتیماعی خادیم جلیل محمدقولوزاده (1869-1932) آذربایجان ادبیاتیندا کیچیک حئکایه‌‌نین بؤیوک اوستادی، تنقیدی-رئالیست نثرین داهی یارادیجیسی کیمی گئنیش شؤهرت قازانمیشدیر. محض اونون یارادیجیلیغی سایه‌سینده کیچیک آدام بؤیوک ادبیاتین اساس قهرما‌نینا چئوریلمیشدیر. میرزه جلیل آذربایجان دراماتورگییاسی تاریخینده تراژی‌کومئدییا مرحله‌سینی یاراتمیشدیر. اونون کومئدییالاری خاراکتئرینه گؤره فاجیعه‌یه یاخیندیر. جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین بانیسیدیر. مشهور «اؤلولر» اثری آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین زیروه‌سینی تشکیل ائدیر. آذربایجاندا منظوم فاجیعه‌لرین بانیسی اولان حوسئین جاویدین «اؤلولر»ین هر تبسّومونده آجی بیر فریاد قوپار» - سؤزلرینده داهییانه شکیلده یازیلمیش بو اثرین تراژی‌کومیک خاراکتئری بؤیوک مهارتله ایفاده اولونموشدور. اوریژینال بدیعی نثری، دراماتورگییاسی و پوبلیسیستیکاسی ایله جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تنقیدی رئالیزم جریا‌نی‌نین اساسینی قویموشدور. تیپیک شراییطده تیپیک خاراکتئرلرین جانلاندیریلماسینی طلب ائدن، فاناتیزم و جهالته آغیر ضربه‌لر ووران، جمعیتین دییشیلمه‌سی ضرورتینی مئیدانا قویان تنقیدی رئالیزم ادبیاتی اؤلکه‌میزده میلّی شوعورون اویانیشینا و دیرچه‌لیشینه بیر اوردودان چوخ خیدمت گؤسترمیشدیر.

     جلیل محمدقولوزاده‌نین رئداکتورلوغو ایله نشر ائدیلن مشهور «موللا نصرالدین» ژورنالی آذربایجان تنقیدی رئالیزم ادبیاتی‌نین ایدئیا-صنعت جبهه خاناسیدیر. موباریز ایدئیالارینا و قطعیتلی مؤوقئعیینه گؤره «موللا نصرالدین» ژورنالی آذربایجان خالقی‌نین ایستیقلال کیتابینا چئوریلمیشدیر. اؤز اطرافیندا میرزه علی اکبرصابیر، محمد سعید اوردوبادی، عبدالرحیم‌ بَی حاقوئردی‌یئو، علی نظمی، علیقولو غمکوسار، میرزه‌لی مؤجوز شبوستری... کیمی گؤرکملی صنعتکارلاری بیرلشدیرن «موللا نصرالدین» ژورنالی آذربایجان موللانصرالدینچیلری‌نین باش قرارگاهی فونکسییاسینی یئرینه یئتیرمیشدیر. جلیل محمدقولوزاده‌‌نین فورمالاشدیردیغی موللانصرالدینچیلیک تعلیمی «موللا نصرالدین» ژورنالی‌نین و اونون اطرافیندا بیرلشن ادیبلرین ستراتئژییا و تاکتیکاسینی اؤزونده جمعلشدیریر. «موللا نصرالدین» ژورنالی موللانصرالدینچی یازیچی و شاعیرلرین اثرلری‌نین چوخ جیلدلیک کولّییاتیدیر. جلیل محمدقولوزاده «موللا نصرالدین» ادبی مکتبی‌نین بانیسیدیر. «موللا نصرالدین» عئینی زاماندا هم ده ساتیریک پوبلیسیستیکا مکتبیدیر. بؤیوک ادیب آذربایجان موللانصرالدینچیلری‌نین آغ‌ساققالیدیر. هله 1924-جو ایلده جلیل محمدقولوزاده طرفیندن دئییلمیش آشاغیداکی سؤزلر بو گونون ده اعتیرافی کیمی سسله‌نیر: "موللا نصرالدین» - تک بیر نفر مؤلیفین اثری دئییل. «موللا نصرالدین» بیر نئچه منیم عزیز یولداشلاریمین قلملری‌نین اثری‌نین مجموعه‌سیدیر کی، من ده اونلارین-آنجاق آغ‌ساققال یولداشییام».

     جلیل محمدقولوزاده 20. عصرین اولّلری آذربایجان ادبیاتی، مطبوعاتی و ایجتیماعی فیکری‌نین آغ‌ساققالیدیر. فیکریمیزجه، بؤیوک موعاصیرلیک و میلّی‌لیک ایمکانلارینا مالیک اولان زنگین یارادیجیلیغی ایله جلیل محمدقولوزاده بو گون ده، موستقیل‌لیک دؤورونده ده آذربایجان ادبیاتی و مطبوعاتینا آغ‌ساققاللیق ائدیر. حیاتینی میلّی اویانیش و دیرچه‌لیش، آذربایجان خالقی‌نین آزادلیغینا و موستقیل‌لیگینه حصر ائتمیش جلیل محمدقولوزاده میلّی ایستیقلال ادبیاتی‌نین سرکرده‌سیدیر. 20. عصرین اوللرینده یاشاییب-یاراتمیش یئگانه ادبی شخصیتدیر کی، او، اؤلکه‌میزین اراضی بوتؤولوگو و میلّی ایستیقلال دعاواسیندا دؤیوشچو کیمی ده ایشتیراک ائتمیشدیر.

     ادیبین 14 سئنتیابر 1917-جی ایلده قاراباغدان کهریزلی کندین، حمیده خانیم محمدقولوزاده‌یه گؤندردیگی مکتوب دؤیوش بؤلگه‌سیندن یازیلمیشدیر: «یاخین گونلرده تورک قوشونلاری‌نین عسگرانا هوجومو گؤزله‌نیلیر. اونلارا کؤمک اوچون بو گون آتلیلارین سییاهیسی توتولور. من ده گلمیشم الیمدن گلن کؤمگی گؤستریم و قوشونلارلا بیرگه دؤیوشده ایشتیراک ائدیم"

     گؤروندویو کیمی، جلیل محمدقولوزاده عسگران دؤیوشونون عسگری ایدی. بلکه ده آز سونرا مؤوضوسونو قاراباغ حادیثه‌لریندن آلدیغی «کامانچا» پیئسینده‌کی «آتلی دسته‌سی سرکرده‌سی قهرمان یوزباشینی» دا ایشتیراکچیسی اولدوغو همین دؤیوشلرده گؤروب موشاهیده ائتمیشدی. «کامانچا» پیئسی آذربایجان ادبیاتیندا قاراباغ ساواشینا حصر اولونموش بیرینجی درام اثری کیمی موهوم اهمیت کسب ائدیر. بوتون بو کیمی رئال حادیثه‌لر اونون ایچینده میلّی ایستیقلال دوشونجه‌نی درینلشدیرمیشدیر. جلیل‌ محمدقولوزاده قاراباغ ساواشی‌نین عسگری اولماقدان چوخ ادبیاتدا آذربایجان دعاواسی‌نین باش کوماندانی سویییه‌سینه چاتمیشدیر.

     آذربایجان ادبیاتی و ایجتیماعی فیکری‌نین تاریخینده جلیل محمدقولوزاده هم ده بؤیوک دئموکرات کیمی شؤهرت قازانمیشدیر.

       هله 1917-جی ایلده مئیدانا چیخمیش «جومهورییت» مقاله‌سی میلّی-دئموکراتیک دؤولت قوروجولوغونون نیظامنامه‌سیدیر. ایلک دفعه همین ایل تیفلیسده موسلمان میلّی کومیته‌سی‌نین ییغینجاغیندا سسلندیریلمیش «جومهورییت» مقاله‌سی بؤیوک میرزه جلیلین جمعیتشوناسلیق باخیشلاری‌نین یئکونو و زیروه‌سیدیر. بو اثر «جومهوریتین واجیب اساسلاری»ندان یوغرولموش پروقرامدیر: «مملکت موعین قانونلار گوجو ایله ایداره اولونور. او قانونلاری یازان و تصدیق ائدن میلّتین مبعوثلاری، یعنی میلّت وکیللریدیر. مملکتین ریسینه پرئزیدئنت دئییلیر. پرئزیدئنتی یا میلّت اؤزو سئچیر، یا پارلامان،یعنی میلّت وکیللری سئچیر.

     جومهورییت ایداره‌سی‌نین سئچکیسی‌نین دؤرد واجیب شرطی وار... بو شرطلردن اولینجیسی عومومی‌لیکدیر. یعنی مملکتده یاشایان نوفوسون جمعیسی سئچکیده ایشتیراک ائتمه‌لیدیر... شرطلرین ایکینجیسی سئچکی‌نین موساوی اولماسیدیر، یعنی سسلرین برابرلیگی. مثلا، من اگر خان و بیم، منیم ده سسیم بیردیر، سن چوبان و رعیتسن، سنین ده سسین بیردیر. اوچونجو شرط سئچکی‌نین دوزبه‌دوزلوگودور... دؤردونجو شرط سئچکی‌نین گیزلی قالماسیدیر».

     واختیله جلیل محمدقولوزاده «جومهورییت» تیپلی اثرلری ایله منسوب اولدوغو خالقی یاخینلاشماقدا اولان موستقیل، میلّی-دئموکراتیک دؤولت قوروجولوغونا حاضیرلاماق وظیفه‌سینی حیاتا کئچیرمیشدیر. بونونلا بئله، 93 ایل اول یازیلمیش «جومهورییت» مقاله‌سی حاضیردا دا اؤلکه‌میزده موستقیل، دئموکراتیک دؤولت قوروجولوغونون داها دا مؤحکملندیریلمه‌سینه اوغورلا خیدمت ائدیر.

     بؤیوک ادیب جلیل محمدقولوزاده‌نین بوتون حیاتی و یارادیجیلیغی آذربایجانچیلیق ایدئالی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سینه حصر اولونموشدور. یاشادیغی دؤورده، 20. عصرین اوللرینده‌کی ادبی-ایجتیماعی موحیطده تورانچیلیغین، ایسلامچیلیغین و روسییایا مئیللی‌لیگین چوخ آکتوال اولدوغو شراییطده او، بو ایستیقامتلردن هئچ بیرینی قبول ائتمه‌میشدی. ایجتیماعی دوشونجه و موباریزه فورماسی کیمی آذربایجانچیلیق جلیل محمدقولوزاده‌نین سئچیمی و کشفی ایدی. او، ادبیاتدا آذربایجانچیلیق ایدئیاسی‌نین داهی یارادیجیسیدیر. میرزه جلیل حیاتینی بؤیوک ریسک و تهلوکه قارشیسیندا قویماقدان چکینمه‌یه‌رک، 1909-جو ایلده «بو گون کربلا مئیدانی - آذربایجانداکی وطنپرورلیک مئیدانیدیر. هر کیمین اورگینده بیر جوزی دین، ناموس، وطن حیسی وارسا، اورا‌نین قئیدینه قالمالیدیر» دئمیشدی. ادیبین اثرلری جانلی خالق دیلی‌نین، آذربایجان دانیشیق دیلی‌نین طبیعی حادیثه‌سیدیر. «آنامین کیتابی» درامی آذربایجانچیلیغین ادبی مانیفئستیدیر. بو داهییانه اثر آذربایجا‌نین طالع کیتابیدیر. 1917-جی ایلده یازیلمیش «آذربایجان» مقاله‌سینده میرزه جلیل واختیله شاه ایسماییل ختایی‌نین قیلینجی ایله چکدیگی آذربایجان خریطه‌سینی بؤیوک مهارتله قلمی ایله جیزمیشدیر.«آذربایجان» مقاله‌سی جلیل محمدقولوزاده‌نین آذربایجانچیلیق کونسئپسییاسی‌نین بیاننامه‌سیدیر: «بعضی واخت اوتورورام و پاپاغیمی قارشیما قویوب فیکره گئدیرم، ... اؤزومدن سوروشورام کی:

منیم آنام کیم اولوب؟

-منیم آنام رحمتلیک زؤهره بانو باجی ایدی.

دیلیم نه دیلیدیر؟

-آذربایجان دیلیدیر.

یعنی وطنیم هارادیر؟

-آذربایجان ویلایتیدیر.

هارادیر آذربایجان؟

-آذربایجا‌نین چوخ حیصه‌سی ایراندادیر کی، مرکزی عیبارت اولسون تبریز شهریندن. قالان حیصه‌سی ده گیلاندان توتوب، قدیم روسییا حؤکومتی ایله عوثمانلی حؤکومتی داخیلینده‌دیر». جلیل محمدقولوزاده آذربایجان خالقی اوچون وطن، میلّت و آنا دیلیندن باشقا اؤزگه نیجات یولو اولمادیغینی وار گوجو ایله جار چکمیشدیر. وطن، میلّت و دیل مسله‌لری جلیل محمدقولوزاده یارادیجیلیغی‌نین اساس سوتونلاریدیر. ادیب بو فیکیرده ایدی کی: «دونیا و عالم دییشدی، معنالار اؤزگه تعبیر اخذ ائله‌دی. یعنی بیزیم دیلجه سؤیله‌سک، او شئیلر کی، اصل معنالارینی ایتیرمیشدی، قاییدیب اصلینی تاپدی، ... هامی بونا قاییل اولدو کی، وطن، وطن، وطن، دیل، دیل، دیل، میلّت، میلّت، میلّت! دخی بو دایره‌دن کنار بنی-نوع-بشر اوچون اؤزگه نیجات یولو یوخدور».

      آذربایجان خالقی‌نین میلّی ایستیقلالی یولوندا جلیل محمدقولوزاده بؤیوک شرفله خیدمت گؤسترمیشدیر. بؤیوک ادیب بدیعی یارادیجیلیغا عوامدان، جهالتدن گیلئی ائتمکله باشلامیشدی. «داناباش کندی‌نین احوالاتلاری»ندا قزئتچی خلیلین دیلیندن دئییلن آشاغیداکی سؤزلر جاوان یازیچی‌نین مرامینی باشا دوشمه‌یه ایمکان وئریر: «قوی عوام هر نه دئییر دئسین. اکثر اووقات عوام یاخشییا دئییر پیس، پیسه دئییر یاخشی. هله بلکه بیر آز گرک فخر ائدک کی، عوام بیزیم اوستوموزه گولور. دونیادا حدسیز شخصلر عوامدان گیلئیلی قالیبلار. بیز ده داغارجیغیمیزی چکیریک چوواللارین جرگه‌سین».

      جمعیتده گئدن ایجتیماعی حادیثه‌لرین تاثیری ایله جلیل محمدقولوزاده‌نین یارادیجیلیغیندا، تدریجن عوامدان گیلئیلی قالماقدان، ایجتیماعی تنقید، ساتیرایا کئچید باش وئرمیشدیر. بو اصلینده معاریفچی رئالیزمدن تنقیدی رئالیزمه کئچیدی ده شرطلندیریر. 1903-جو ایلده یازیلمیش مشهور «پوچت قوتوسو» حئکایه‌سینده آرتیق موناقیشه ایندییه‌دک یازیلدیغی کیمی ولی خانلا نووروزعلی، آذربایجانلی ایله آذربایجانلی موستویسینده یوخ، «قوللوق آدامی» اولان روس پوچت مأمورو ایله آذربایجانلی نووروزعلی آراسیندا جریان ائدیر قورولوشون شرطلندیگی تیپیک آذربایجان کندلیسی اولان نووروزعلی «قوللوقچونو بی‌حؤرمت ائتمک» اوستونده جزایا محکوم ائدیلیر. صداقتلی، معنوی جهتدن صاف، حالال، زحمتکئش نووروزعلی‌نین سیلیست زامانی «گوناهینی بوینونا آلماماسی» دیوانخانادان پوچتخانایا قدر کئچیلن یولون ان موهوم نتیجه‌سیدیر. بو کیچیک دئتال اؤلکه‌ده میلّی، معنوی اؤزونودرکین، میلّی اویانیشین باشلانماسیندان خبر وئریر. بو معنادا «پوچت قوتوسو» حئکایه‌سی آذربایجان ادبیاتیندا میلّی اویانیشین ایلک پارولودور.

    یازیچی‌نین اثرلرینده تدریجن ایستیقلال دوشونجه‌سی گئنیشلنمیش و درینلشمیشدیر. 1906-جی ایلده یازیلمیش «ایراندا حورییت» حئکایه‌سی ایله ادبیاتدا حورّییّت مؤوضوسوندا صؤحبتلر باشلانمیشدیر. کیچیک بیر حئکایه‌ده جلیل محمدقولوزاده 20. عصرین باشلانغیج ایللرینده ویلایتین شولوق واختیندا آذربایجا‌نین هر ایکی تاییندا حورّییّت دوشونجه‌سی‌نین عکس-صداسینی بوتون طبیعی‌لیگی ایله جانلاندیرمیشدیر: «آخی کیم ائشیدیبدی کی، او تایدان بورا حورّییّت گلسین. او تایدان بو اوزه حنا گلر، سبزه، بادام ایچی گلر، توتون، چای، تیریَک... بئله زادلار گلر. یوخسا واللاه، من عؤمرومده بیر دفعه‌ده ائشیتمه‌میشم کی، حورّییّت گله.

      جلب ائدیجی حادیثه‌لرین فونوندا ادیب آرتیق «حورّییّت آلیش-وئریشی» ائتمگین زاما‌نی‌نین گلیب چاتدیغیندان سؤز آچمیشدیر. یازیچی‌نین گلدیگی قناعت بوندان عیبارت ایدی کی، هر کس «حورّییّت پایینی اؤز وط‌نینده آلمالیدیر». یعنی آزادلیق ایخراج یولو ایله قونشو اؤلکه‌لردن حاضیر گله بیلمز. آرتیق 1911-جی ایلده قلمه آلینمیش «نیگارانچیلیق» حئکایه‌سینده جلیل محمدقولوزاده میلّتین ضیالیلاری‌نین «پولیتیکا و میلّی صؤحبتلر» اوستونده کؤکلنمه‌سی‌نین واجیب‌لیگینی خوصوصی اولاراق وورغولامیشدیر.

       جلیل محمدقولوزاده‌نین اثرلرینده نظره چارپدیریلان «روس بؤیویو»، «روحانی بویوندوروغو»، «دگنک زوراکیلیغی» کیمی ایفاده‌لر اؤلکه‌ده میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی‌نین کونتورلاری‌نین موعین اولونماسینا خیدمت ائدیردی. فیکریمیزجه، «آنامین کیتابی» درامی ایله جلیل محمدقولوزاده‌نین میلّی ایستیقلال ایدئالی ایدئیاسی کامالا چاتیر. «آنامین کیتابی» اثری آذربایجانا عایید اولمایان فرقلی دوشونجه‌لره مالیک اوچ قارداشین کومئدییاسی، آنامین فاجیعه‌سی، گولباهارین درامیدیر. «آنامین کیتابی» اثری آذربایجان میلّی ایستیقلالی‌نین دراماتیک اووئرتوراسیدیر. اثرده سئنزورون فرقلی مسلکلره خیدمت ائدن اوچ قارداشا ایره‌لی سوردویو ایتتیهامنامه جلیل مممدقولوزاده‌نین آرزولاری‌نین ایفاده‌سییدی.

      جلیل محمدقولوزاده بو فیکیرده ایدی کی، «یئر، گؤی، آیلار و اولدوزلار... گوندن قوپوب آیریلمیش پارچالار» اولدوغو کیمی، اؤلکه‌ده‌کی موختلیف یؤنلو سیاسی دوشونجه‌لر ده واحید آنا‌نین - آذربایجا‌نین اطرافیندا بیرلشمه‌لیدیرلر. بو معنادا اگر کئفلی ایسکندرین «تاریخلریمیزین کیتابیندا...قان ایله یازیلمیش بیر صحیفه‌یه‌ » چئوریلمیش مونولوقو میلّی-معنوی اؤزونودرکین ایتتیهامنامه‌سیدیرسه، گولباهارین بیر کیتابا سیغمایان مونولوقو میلّی-سیاسی بیرلیگین تصدیقنامه‌سیدیر: «یئر، گؤی، آیلار و اولدوزلار گؤیلرده سئیر ائدیب گزه-گزه یئنه اول-آخیر گونون باشینا دولانیرلار. چونکی بونلار هامیسی قدیم ازلده گوندن قوپوب آیریلمیش پارچالاردیر. من اعتیقاد ائدیرم کی، منیم ده بالالاریم دونیادا هر یانی گزیب دولانسالار، گئنه اول-آخیر آنالاری زهرا‌نین اطرافیندا گرک دولانیرلار. چونکی آی و اولدوز شمسین پارچالاری اولان کیمی، بونلار دا آنالاری‌نین آیی و اولدوزلاریدیر. وای او کسین حالینا کی، طبیعتین همین قانونو پوزماق ایسته‌یه. اونون اینصافی و ویجدانی اونا مودامول حیات اذیت ائده‌جک،نه‌قدر جا‌نیندا نفس وار پئشیمان اولاجاق».

     گولباهارین الینده‌کی کیتابین «آچیق صحیفه‌سی»نده ایفاده اولونان مطلبلر آذربایجا‌نین آچیلاجاق طالعیی‌نین آچیق اوفوقلرینه ایشیق سالیردی. آذربایجاندا سووئت حؤکومتی‌نین یارانماسی عرفه‌سینده جلیل محمدقولوزاده‌نین سیاسی باخیشلاری بونلاردان عیبارت ایدی. تکجه اؤلکه‌ده یارانان قاریشیقلیغا گؤره دئییل، آرزو ائتدیکلرینی بولشئویکلرین مرامنامه‌سینده تاپا بیلمه‌دیگی اوچون جلیل محمدقولوزاده وطنی ترک ائتمه‌یه مجبور اولموشدو.

     بؤیوک وطنپرور ادیبین سیاسی قناعتلری آرازین او تاییندا آزادیستان دؤولتی قورموش شئیخ محمد خییابا‌نی‌نین ایستیقلال موباریزه‌سی ایله اوست-اوسته دوشوردو. جلیل محمدقولوزاده آذربایجان ادبیاتی‌نین ستّارخانیدیر. سرداری-میلّی ستّارخانی میلّی-سیاسی حرکاتدا حیاتا کئچیردیگی موباریزه‌نی جلیل محمدقولوزاده ادبیاتدا و مطبوعاتدا آپارمیشدیر. جلیل محمدقولوزاده‌نین رئداکتورلوغو ایله «موللا نصرالدین» ژورنالی‌نین تبریزده نشر اولونان سایلاری جنوبی آذربایجاندا هم میلّی آزادلیق دوشونجه‌سی‌نین درینلشمه‌سین، هم ده رئالیست-ساتیریک ادبیاتین ایمکانلاری‌نین گئنیشلنمه‌سینه گوجلو تکان وئرمیشدیر. مشهور «اؤلولر» اثری‌نین تبریز صحنه‌سینده تاماشایا قویولماسی (1 مای 1921) آذربایجا‌نین او تاییندا دا فاناتیزم و جهالت اوغروندا موباریزه‌یه حرکت وئرمیشدیر. بونونلا بئله، خییابانی حرکاتی‌نین فاجیعه‌لی سوقوطو و باشلانغیج مرحله ده بولشئویکلرین زحمتکئش خالق حاقینداکی ایشارتیلی وعدلری یازیچینی یئنیدن وطنه دؤنوب سووئت آذربایجا‌نیندا خیدمت ائتمه‌یه روحلاندیرمیشدیر. جلیل محمدقولوزاده «او شئی کی، قوجا موللا نصرالدینین قلبینه و مجازینا هر بابتدن مووافیقدیر، اونون آدی شورادیر» دئیه‌رک اؤزونون فهله-کندلی حؤکومتی ائلان ائدن شورا آذربایجا‌نینا خیدمته حصر ائده‌جگینی بیان ائتمیشدی. چونکی کیچیک آدامین بؤیوک مودافیعه‌چیسی اولان جلیل محمدقولوزاده فهله-کندلی حؤکومتی واسیطه‌سیله زحمتکئش خالقین، ساده، سیراوی اینسانلارین آزادلیق الده ائده‌جگینه اومید بسله‌ییردی. لاکین اومید و اینام دؤورو او قدر ده چوخ چکمه‌دی. آز سونرا جلیل محمدقولوزاده سووئت گئرچکلیگی‌نین داخیلی چوروکلوگونو حیس ائتدیگی اوچون حیاتینی سوسیالیست ایدئالینا دئییل، میلّته و وطنه خیدمته حصر ائتمیشدیر. بؤیوک ادیب بو فیکیرده ایدی کی، «اؤزوموزو... قورو تعریف و آلقیشلارلا یوخ، محض آجی حقیقتی مئیدانا قویماقلا بیز معاریف ائوینی آباد ائده بیلریک». بونا گؤره‌دیر کی، یازیچی‌نین سووئت دؤورو اثرلرینده یئنی جمعیتین یاراتدیغی چاشقینلیق و خاوْس، سیاسی-معنوی پوچلوق، هرج-مرجلیک اؤز عکسینی تاپمیشدیر. آرتیق جلیل محمدقولوزاده کئچن عصرین ایییرمینجی ایللری‌نین ایکینجی یاریسیندان باشلایاراق، مؤوجود جمعیتده‌کی پروسئسلرله باریشماز مؤوقئعده دایاندیغینی بوروزه وئریردی. میرزه جلیل آشکار شکیلده گؤروردو کی، یئنی قورولان سووئت جمعیتی «هله رنده‌لنمه‌ییب...دویونو-مویونو ده آلینماییب». آرتیق 1922-جی ایلده یازمیشدی کی، «ظولمت چوخ دریندیر، قارانلیق نهایت قالیندیر».

      بونا گؤره ده جلیل محمدقولوزاده «ریچه‌دن باشلاماغین» لازیم گلدیگینی درک ائتمیش، «اگر ریچه‌نی بالتالاییب، اونا ضرر یئتیره بیله‌جک، قول-قاناد اونسوز دا اؤز-اؤزونه قورویوب محو اولاجاق» قناعتینده اولموشدو. همچنین جلیل محمدقولوزاده آرزو ائدیردی کی، کاش «فیرقه‌یه داخیل اولانلارین بیر پارا یارامازلاری فیرقه‌ده اولمایایدیلار». اونا گؤره‌دیر کی، ظاهیرن گنج سووئت دؤولتی‌نین مودافیعه‌سینه حصر اولونموش کیمی گؤرونن «بلکه ده قایتاردیلار» حئکایه‌سینده میرزه جلیل اؤزونه‌مخصوص اوصوللارلا «موسکوا‌نین اؤزونده ده چوخ بؤیوک و پونهان داخیلی قاریشیقلیقلارین‌ اولدوغونو»، آزنئفتین مودیری سئرئبرووسکی‌نین باکی نئفت معدنلرینی خاریجی اؤلکه‌لری‌نین میلیونچولارینا ساتماق ایسته‌دیگینی ایجتیماعیتین دیقت مرکزینه چکیردی. حئکایه‌ده همچنین کئچمیش باکی میلیونچولارینا موناسیبت ده تنقید اولونموشدو: «اینصاف و مورووّتدن کناردیر کی، آغا‌بیین، یا جاهانگیر خا‌نین اون مین دئسیاتیندن اؤزونه باری مین دئسیاتین ده وئرمه‌یه‌لر. یا موسا ناغییئوین ایکی یوز اوتوز یئددی تیکیلیسینی الیندن آلاسان و اونون واریثینه باری 5-10 ائو قایتاریب وئرمه‌یه‌سن کی، ... او بیچاره... جاماعات ایچینده خجالت چکمه‌سین».

      جلیل محمدقولوزاده‌نین سووئت دؤورو حئکایه‌لرینده، او جومله‌دن «تاخیل حکیمی»، «هامباللار»، «اوغرو اینک» کیمی بدیعی نومونه‌لرده جمعیتین اَیینتیلری و عئیبجرلیکلری نظره چارپدیریلمیشدیر. «دلی ییغینجاغی» ایسه بیرباشا سووئت جمعیتی‌نین اوبرازی ایدی. اثرده هم ده اؤلکه‌‌نین خالقی‌نین دیلینی بیلمه‌ین اؤزگه میلّتلرین نوماینده‌لری اولان حضرتی اشرف کیمی حاکیملر، لالبیوز کیمی حکیملر طرفیندن ایداره ائدیلمه‌سینه اعتیراض نوتلاری واردیر. «دلی ییغینجاغی»‌نین یازیلدیغی ایللرده آذربایجانا بولشئویک سئرگئی میرونوویچ کیرووون رهبرلیک ائتدیگینی نظره آلساق، جلیل محمدقولوزاده‌نین بو اثری یازماقلا نه قدر بؤیوک وطنداشلیق و جسارت نومونه‌سی گؤستردیگینی تصوور ائتمیش اولاریق. بونون آردینجا قلمه آلینمیش «ار» پیئسینده ایسه آزاد جمعیتده خالقین اؤز ایچیندن چیخمیش ار، باشچی، رهبر سئچمک حوقوقونون ضروری‌لیگی دیقت مرکزینه چکیلمیشدیر: «آزاد بیر عصرده، آزاد میلّت آراسیندا هر بیر شخصین ظن ائدیرم ایختییاری گرک اولسون کی، اؤزو اوچون ائولنمه‌یه قرار وئردیگی صورتده اؤز خوشلادیغی قادینی ائولنمه‌یه دعوت ائتسین.

     باش دوکتور کیمی آزاد و مدنی بیر ووجود زمانی کی ائولنمک ایسته‌دی، تا قدیم کیشیلر کیمی بیندیگی قیزین یا‌نینا خالا نیسبتی، یا دا بیبیسینی ائلچی گؤندرمه‌یه‌جک».

     بئله‌لیکله، عاییله موستویسینده تقدیم ائدیلن حادیثه‌لر و ایدئیالار واسیطه‌سیله جمعیته عایید سیاسی مسله‌لر گوندمه گتیریلمیشدیر. آسانلیقلا گؤرمک مومکوندور کی، اثرین جؤوهرینی تشکیل ائدن «ار آختاریشی» موتیوی اصلینده عاییله باشچیسیندان چوخ، دؤولت باشچیسی معناسینی ایفاده ائدیر. جلیل محمدقولوزاده «ار» پیئسینده دئییلدیگی کیمی «بو سؤزدن قان قوخوسو» گلدیگینی یاخشی بیلدیگی اوچون حادیثه‌لری عاییله-معیشت موحیطینده باش وئرن «ولوله» شکلینده تقدیم ائتمیشدیر. 1929-1930-جو ایللرده یازیلماسینا باخمایاراق، ادیبین ساغلیغیندا چاپ اولونماماسی دا اثرده جیدی ایجتیماعی-سیاسی مطلبلرین ایفاده اولونماسی ایله علاقه دار ایدی.

     جلیل محمدقولوزاده‌نین میلّی ایستیقلال آرزولاری آذربایجان دؤولت موستقیل‌لیگی قازاندیقدان سونرا گئرچکلشمیشدیر. بؤیوک دئموکرات ادیبین اثرلری و ایدئیالاری موستقیل دؤولتیمیزین داها دا مؤحکملندیریلمه‌سینه اوغورلا خیدمت ائدیر و خالقیمیزین گله‌جک اینکیشاف یولونا ایشیق سالیر..گؤرکملی یازیچی و ایجتیماعی خادیم جلیل محمدقولوزاده‌نین (1869-1932) اثرلریندن نومونه‌لرین 20. عصر بویو اینگیلیس، فرانسیز، آلمان، روس، تورک، اوکراینا، پولیاک، مولدووان، اؤزبک، فارس، تورکمن، گورجو، قیرغیز دیللرینده نشر ائدیلمه‌سی اونون یارادیجیلیغینا بین الخالق عالمده، خوصوصن آوروپادا و مرکزی آسییادا بؤیوک ماراق دوغورموشدور. سون ایللرده اثرلری‌نین و حاقیندا یازیلان کیتابلارین عرب و اوردو دیللرینده چاپ اولونماسی شرق عالمینده، موسلمان دونیاسیندا گئنیش میقیاسدا تا‌نینماسینا بؤیوک یول آچمیشدیر. ناخچیوان دؤولت اونیوئرسیتئتی‌نین رئکتورو، آکادئمیک عیسا حبیب‌بیلی‌نین 2004-جو ایلده ایسلاماباددا "Seaf Publikations" نشریاتیندا اوردو دیلینده چاپدان چیخمیش "گؤرکملی آذربایجان موتفکّیری جلیل محمدقولوزاده اثرلری ایله" کیتابی قودرتلی یازیچی‌نین ادبی ایرثینه جنوبی آسییا اؤلکه‌لرینده - پاکیستاندا، هیندیستاندا و افغانیستاندا رغبت قازاندیرمیشدیر.

      سون واختلار میصیر عرب رئسپوبلیکاسی‌نین پایتاختی قاهیره شهرینده آکادئمیک عیسا حبیب‌بیلی‌نین عرب دیلینده نشر ائدیلمیش ایکی کیتابی جلیل محمدقولوزاده ایرثی‌نین آفریقا قیته‌سینده گئنیش یاییلماسینا مئیدان آچمیشدیر. "آذربایجا‌نین میلّی یازیچیسی جلیل محمدقولوزاده" آدلانان بیرینجی کیتابدا آکادئمیک عیسا حبیب‌بیلی گؤرکملی یازیچی‌نین حیاتی‌نین اساس مقاملارینی، "موللا نصرالدین" ژورنالی ایله باغلی مسله‌لری و ادیبین یارادیجیلیغی‌نین آنا خطلرینی علمی شکیلده عرب‌دیللی اوخوجولارا تقدیم ائتمیشدیر. بوندان باشقا، "جلیل محمدقولوزاده‌نین حیاتی و یارادیجیلیغی‌نین اساس تاریخلری" آدلی کرونولوژی قایدادا حاضیرلانمیش ایجمالین کیتابدا ایکی دیلده - عرب و اینگیلیس دیللرینده وئریلمه‌سی اثرین یاییلما دایره‌سی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سینه و ایستیفاده ایمکانلاری‌نین داها دا آرتماسینا سبب اولموشدور. بؤیوک تیراژلا چاپ اولونموش کیتابا میصیرین الازهر اونیوئرسیتئتی‌نین موعلیمی حمدی مهروز باسیو‌نی‌نین یازدیغی اؤن سؤزده بوتؤولوکده آذربایجان حاقیندا، جلیل محمدقولوزاده‌نین شخصیتی و یارادیجیلیغی، هابئله آکادئمیک عیسا حبیب‌بیلی‌نین فعالیتی باره‌ده اهمیتلی فیکیرلر اؤز عکسینی تاپمیشدیر.

     "آذربایجا‌نین میلّی یازیچیسی جلیل محمدقولوزاده" کیتابیندا علاوه اولاراق بؤیوک ادیبین ایرثیندن اؤرنکلره ده یئر آیریلمیشدیر. بئله‌لیکله، جلیل ممدقولوزاده‌نین "اؤلولر" تراژی‌کومئدییاسی، "داناباش کندی‌نین احوالاتلاری" پووئستی، "پوچت قوتوسو" ،"دللک" ،"پیروئردی‌نین خوروزو" ،"قوزو" ،"ساققاللی اوشاق" ،"خا‌نین تسبئحی" و باشقا حئکایه‌لری عرب‌دیللی اوخوجولارا چاتدیریلمیشدیر. بو، جلیل محمدقولوزاده‌نین اثرلری‌نین عرب دیلینده کیتاب حالیندا ایلک تقدیماتی کیمی ده موهوم اهمیته مالیکدیر.

     آکادئمیک عیسا حبیب‌بیلی‌نین قاهیره‌‌نین "مدنیت نشرلری ائوی" نشریاتیندا چاپدان چیخمیش "آذربایجا‌نین میلّی یازیچیسی جلیل محمدقولوزاده" کیتابینی و اؤلمز صنعتکارین اثرلرینی عرب دیلینه قاهیره اونیوئرسیتئتی‌نین پروفئسسورو جلال سعید ال-هیفنوی ترجومه ائتمیشدیر. پروفئسسور جلال سعید ال-هیفنوی ایکی دفعه ناخچیوان دؤولت اونیوئرسیتئتینده اولموش، دییارلا تانیشلیق ایمکانی قازانمیش، یازیچی‌نین ائو موزه‌ینی زیارت ائتمیشدیر. موختار رئسپوبلیکایا سفرلر، ناخچیوان دؤولت اونیوئرسیتئتینده کئچیریلن گؤروشلر، آپاریلان موذاکیره‌لر پروفئسسور جلال سعید ال-هیفنوی‌نین ترجومه پروسئسینده آذربایجان کولوریتینی، اوریژینالین خوصوصیتلرینی مومکون قدر داها چوخ قورویوب ساخلاماسینا ایمکان یاراتمیشدیر.

     بوندان باشقا، آکادئمیک عیسا حبیب‌بیلی‌نین میصیر عرب رئسپوبلیکاسیندا، قاهیره شهرینده چاپ ائدیلن "آذربایجا‌نین یئنی دؤور یازیچیسی جلیل محمدقولوزاده" آدلی ایکینجی کیتابیندا بؤیوک ادیبین حیاتی و یارادیجیلیغی حاقینداکی آراشدیرمالار عرب و اینگیلیس دیللرینده اوخوجولارا چاتدیریلمیشدیر. اثرده عئینی زاماندا جلیل محمدقولوزاده اثرلری‌نین یاییلما دایره‌سی و یازیچی‌نین نسیل شجره‌سی باره‌ده ده معلوماتلار وئریلمیشدیر. کیتابا جلیل محمدقولوزاده‌نین مشهور "پوچت قوتوسو" و "بلکه ده قایتاردیلار" حئکایه‌لری‌نین عرب دیلینه ترجومه‌لری ده علاوه ائدیلمیشدیر. کیتابی عرب دیلینه قاهیره اونیوئرسیتئتی‌نین پروفئسسورو هنی اس-سیسی ترجومه ائتمیشدیر. میصیر عرب رئسپوبلیکاسی‌نین آذربایجانداکی سابیق سفیری یوسیف احمد شارکاوی‌نین کیتابا یازدیغی اؤن سؤزده جلیل محمدقولوزاده‌نین یارادیجیلیغی و عیسا حبیب‌بیلی‌نین فعالیتی اؤلکه‌لراراسی موناسیبتلر موستویسینده دیرلندیریلمیشدیر.

     قاهیره شهرینده جلیل محمدقولوزاده حاقیندا چاپ اولونموش کیتابلار باره‌ده میصیر عرب رئسپوبلیکاسی‌نین دؤوری مطبوعاتیندا گئنیش اینفورماسییالار یاییلمیشدیر.

      ناخچیوان دؤولت اونیوئرسیتئتی‌نین رئکتورو، میلّی مجلیسین دئپوتاتی، آکادئمیک عیسا حبیب‌بیلی‌نین میصیر عرب رئسپوبلیکاسیندا چاپ اولونموش کیتابلاری گؤرکملی عالیمین بؤیوک دئموکرات یازیچی جلیل محمدقولوزاده‌نین حیاتی و یارادیجیلیغی‌نین تدقیقی و تبلیغی ساحه‌سینده‌کی چوخ ایللیک آردیجیل فعالیتی‌نین منطیقی داوامیدیر. بو کیتابلار قودرتلی آذربایجان یازیچیسی جلیل محمدقولوزاده‌نین شرق عالمینده، موسلمان دونیاسیندا داها گئنیش میقایسدا تانیدیلماسینا خیدمتین ایفاده‌سیدیر. قاهیره شهرینده چاپ ائدیلمیش کیتابلار آذربایجان-میصیر علاقه‌لرینین ده یئنی و اهمیتلی صحیفه‌لریدیر.

کؤچورن: عباس ائلچین