موللانصرالدین مکتبی

عیسی حبیب بیلی

 آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین چوخ عصرلیک تاریخینده مطبوعات اساسیندا ایکی مؤحتشم مکتب یارانمیشدیر:  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ادبی مکتبلری. اولا،  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ژورناللاری هره سی اؤز ایستیقامتینده آذربایجان میللی-دئموکراتیک مطبوعاتین زیروه لری ایدی. اؤتن بیر عصردن آرتیق دؤور عرضینده هله لیک ساتیریک-دئموکراتیک مطبوعاتین اینکیشافی ساحه سینده  " موللانصرالدین" دن، رومانتیک ایستیقامتده ایسه  " فیوضات " دان اوجا زیروه فتح ائدیلمه میشدیر.  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین قوشا قانادلاری، مؤحتشم یاناشی زیروه لریدیر.  

     جمعی بیر ایل فعالیت گؤسترن، بوتؤولوکده 32 سایی چاپ اولونان  " فیوضات " این ادبی مکتب یارادا بیلمه سی بؤیوک حادیثه دیر.  " فیوضات " این قیسا زامان عرضینده ادبی مکتبه چئوریلمه سی نین اساس سببلریندن بیری ده ییرمی عصرین اوللرینده آذربایجاندا چوخ عصرلیک رومانتیک مئییللرین ایلک دفعه  اولاراق رومانتیزم ادبی جریانینا چئوریلمه سی پروسئسی نین گئتمه سی ایله علاقه دار ایدی. آذربایجان رومانتیزمی هله اون سککیز عصردن باشلایاراق گلن دونیا رومانتیزم ائپوخاسی نین آخیرینجی دالغالاریندان بیری ایدی.  " فیوضات "  کئچن عصرین باشلانغیج دؤورو ایجتیماعی-سیاسی حادیثه لری نین و ادبی آخینلاری نین دوغوردوغو رومانتیزم حرکاتی نین اساس جببخاناسینی تشکیل ائتمک وظیفه سینی یوکسک سویییه ده حیاتا کئچیره بیلمیشدی. 1906-جی ایلین نویابر آییندا فعالیته باشلایان  " فیوضات "  ژورنالی بیر ایلدن سونرا قاپانمیشدی. لاکین فیوضاتچیلارین فعالیتی سونرالار دا داوام ائتدی، فیوضاتچیلیق رومانتیزم جریانی نین ادبی-ایدئولوژی اساسی کیمی یاشاماقلا زامان باخیمیندان بو ایستیقامتین عؤمرونون اوزانماسینا تکان وئردی. بو معنادا  " فیوضات " این 1 نویابر 1907-جی ایلده چیخان آخیرینجی، 32-جی سایی اونون  " سون تاماشاسی نین ائنن پرده سی "  یوخ، رومانتیک دوشونجه لی فیوضاتچیلیغین ایدئاللاشدیریلمیش اوجالان بایراغی کیمی گؤرونمه یه باشلامیشدیر. 

   " موللانصرالدین"  ژورنالینی دا ییرمی یوزیللیگین اوللرینده کی  ایجتیماعی-سیاسی پروسئسلر مئیدانا گتیرمیشدی. جلیل محمدقولوزاده اؤزو ده اعتیراف ائدیردی کی،  " موللانصرالدین" ای طبیعت اؤزو یاراتدی، زمانه اؤزو یاراتدی " . لاکین  " موللانصرالدین"  ژورنالی اوچون خاراکتئریک اولان ساتیرا ائلئمئنتلری بو ژورنالدان اول  " اکینچی "  قزئتینده، یاخود  " کشکول "  ژورنالیندا دا موعین سویییه ده وار ایدی. حتّی کئچن عصرین باشلانغیجیندا  " شرقی-روس "  قزئتینده ده ساتیریک عونصورلر گؤرونمکده ایدی.  " شرقی-روس " دا گئنیش یئر توتان  " دردیمیز و درمانیمیز "  موتیوی ایدئیا باخیمیندان  " موللانصرالدین" این بونؤوره سینی تشکیل ائدیردی. محمداغا شاهتاختلی  " شرقی-روس "  قزئتینی آچارکن  " دردینی سؤیله مه ین درمان بولماز "  قناعتینه گلمیشدی. بؤیوک موتفککیر بو فیکیرده ایدی کی، میلتین ترققیسی نامینه قییافتی یوخ، معنویاتی دییشمک گرکدیر:  " بیر قیسم ایشچیلریمیز ده وار کی، مدنیلرین اثرلرینی و او سببه ده اونلارین رفتارلارینی، حاللارینی خوش گؤروبلر. اونلار کیمی اولماق ایسته ییرلر. مدنیتی پالتاردا، دیلده ظن ائده رک اوزون آرخالیقلارینی، باشماقلارینی چیخاریب گؤدک ژاکئت، دار چکمه گئییرلر. هر کسین اون بئش-یگیرمی ایلده یئتدیگی ایندیکی مرتبه یه بونلار بئش-اون ماناتلا اون دقیقه ده نایل اولورلار. آز واختدا تربییه لی مئیمونلار کیمی یئکه بیر اوبرازوواننی اولوب قورتاریرلار (قئیرتلرینه نظر دیمه سین) ...آما قافالاریندان کؤهنه فیکری، خبرسیزلیگی چیخارماییبلار. بونلاردا علمدن، معریفتدن، عالمدن خبر یوخ " . 

  بو، آذربایجان مطبوعاتینی  " موللانصرالدین" ه گتیرن بؤیوک یولون عرفه سی نین عکس-صداسی ایدی.  " اکینچی " دن  " شرقی-روس " آ قدر داوام ائتمکده اولان میللی دوشونجه ییرمی عصرین اوللرینده داها آچیق شکیلده سسلنمه یه باشلامیشدی. آز سونرا بیرینجی روس اینقیلابی نین باش وئرمه سی و مشهور 17 اوکتیابر مانیفئستی نین مئیدانا چیخماسی ایله میللی مطبوعاتداکی او واختاقدرکی یاری اچیق دوشونجه لر داها قاباریق و کسکین فورمادا ایفاده اولونماق ایمکانی قازانا بیلدی. بئله لیکله، هم ده زمانه  " موللانصرالدین" ای یاراتدی. فیکریمیزجه،  " موللانصرالدین"  ژورنالی هر شئیدن اول، اونون یارادیجیسی جلیل محمدقولوزاده نین ادبی-سیاسی دوشونجه لریندن دوغولموشدور. بؤیوک دئموکرات ادیبین سؤزلرینی یادیمیزا سالاق:  " اون یئددی اوکتیابرین آزادلیق سورو چالیناندا و نیکولای پادشاهین شکلی خوروز شکلینده ژورناللاردا چکیلن زامان... بیز ده واختدان ایستیفاده ائدیب اؤزوموز اوچون بیر زمینه آختاریردیق کی، اورادا دردی-دیلیمیزی دئیه بیلک " . فیکریمیزجه، هله اون دوققوز عصرین آخیرلاریندا  " آوامدان گیلایلی قالانلارین "  ادبی جبهه سینه قاتیلدیغینی بیان ائدن جلیل محمدقولوزاده نین  " داناباش کندی نین احوالاتلاری "  پووئستی (1894)  " موللانصرالدین"  ژورنالی نین  " بیر یونگولواری موقددیمه سیدیر " .  

  ییرمی عصرین اوللرینده یازیلمیش مشهور  " پوچت قوتوسو "  (1903) حئکایه سی  " موللانصرالدین"  ژورنالی نین مانیفئستیدیر. محمدحسن عمی و نووروزعلی نین سیماسیندا موللانصرالدینچی ادبی اوبرازلار  " موللانصرالدین" دن اول دوغولموشدو. بونلارین آردینجا فورصت دوشن کیمی  " موللانصرالدین"  تیپلی بیر فعالیتین باشلانغیجینا بؤیوک زمین حاضیرلانمیشدی. بونونلا بئله،  " موللانصرالدین"  ایدئیاسی هم ده بؤیوک میرزه فتعلی آخوندوودان باشلاییب گلن معاریفچی دئموکراتیک پرینسیپلرین،  " اکینچی " دن قیدا آلان میللی منافعلرین، قزئتچیلیک عنعنه لری نین زمینینده فورمالاشمیشدی.  " موللانصرالدین"  ژورنالی ادبیاتدا و مطبوعاتدا اؤزونه قدرکی ساتیریک مئییللرین منطیقی یئکونو، بؤیوک، یئتکین، کسکین ایجتیماعی ساتیرانین باشلانغیجیدیر. نیظامی گنجوی ائپیک منظوم داستانچیلیق مکتبی نین، محمد فوضولی لیریکا مکتبی نین، میرزه فتعلی آخوندوو میللی دراماتورگییا مکتبی نین بانیسی اولدوغو کیمی، جلیل محمدقولوزاده ده موللانصرالدینچی ساتیریک مکتبی نین یارادیجیسیدیر. جلیل محمدقولوزاده نین یاراتدیغی  " موللانصرالدین"  مکتبی آذربایجاندا ساتیریک ادبیاتین اساس جببخاناسی و باشلیجا حرکت وئریجی قوووه سیدیر. موللانصرالدینچیلیک - میللی ساتیریک ادبیاتین ادبی تعلیمیدیر. موللانصرالدینچیلیک - ایجتیماعی ساتیرا واسیطه سیله جمعیتی دییشمک، یئنیلشدیرمک، مملکتی ایره لی آپارماق، میللی-معنوی اؤزونودرک پروسئسلرینی درینلشدیرمک دئمکدیر. موللانصرالدینچیلیک -  " موللانصرالدین" این مسلکی  و پروقرامیدیر. 

  ادبی مکتبین فورمالاشماسی نین موهوم و ضروری شرطلریندن بیری موعین اولونموش تعلیمین، کونکرئت ایستیقامتین اطرافینا عئینی مسلکه، باخیشلارا، یاخود اوسلوبا مالیک یارادیجی قوووه لرین جمع لشدیریلمه سیندن عیبارتدیر. جلیل محمدقولوزاده  " موللانصرالدین"  ژورنالی واسیطه سی ایله بو وظیفه نی ده آردیجیل اولاراق حیاتا کئچیرمیشدیر. داها دوغروسو، جلیل محمدقولوزاده ییرمی عصرین اوللری آذربایجانداکی ساتیریک یازیچیلارین موعلیمیدیر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی ساتیریک ادبیاتین و پوبلیسیستیکانین موکممل درسلیگیدیر. جلیل محمدقولوزاده آذربایجان ادبیاتی نین موللا نصرالدینیدیر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی جلیل محمدقولوزاده نین شاه اثریدیر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی اطرافیندا توپلاشان یازیچی، شاعیر، پوبلیسیست، رسسام و مورتتیبلر، ایلک نؤوبه ده، جلیل محمدقولوزاده نین مسلک و صنعت دوستلاریدیر. بو ادبی قوووه لر، عئینی زاماندا، آذربایجان ادبیاتی نین  " موللانصرالدین"  دؤورونون گؤرکملی یارادیجیلاریدیر. جلیل محمدقولوزاده  " موللانصرالدین" این  " عزیز و قییمتلی قلم یولداشلاریندان "  عیبارت ادبیات اوردوسونون باش کوماندانی، سرکرده سی، دیگر گؤرکملی موللانصرالدینچی یازیچیلار و پوبلیسیستلر ایسه، نئجه دئیرلر، آیری-آیری  " قوشون نؤولری نین "  باشچیلاری و یا گؤرکملی تمثیلچیلریدیر. 

  موللانصرالدینچی یارادیجی قوووه لرین بؤیوک بیر قیسمی جلیل محمدقولوزاده نین و  " موللانصرالدین"  ژورنالی نین کشفیدیر. میرزه جلیل  " موللانصرالدین"  ژورنالی واسیطه سیله گله جک موللانصرالدینچیلرین اکثریتینی آختارمیش، اوزه چیخارمیش، ایستیقامتلندیرمیش، تانیدیب مشهورلاشدیرمیشدیر. بو مطلب جلیل محمدقولوزاده نین 1927-جی ایلده الی نظمی نین  " سیجیمقولونامه "  کیتابینا یازدیغی موقددیمه ده اؤزونون گئرچک ایفاده سینی تاپمیشدیر:  " موللانصرالدین" این بیرینجی ایلی نین بیرینجی نؤمره سینده  " موللانصرالدین"  شیوه سینه یاراشان مضحک شئعیرلریندن بیر نومونه چاپ اولونموشدو:  " لیسان بلاسی " ... نئجه کی، معلومدور، بو شئعیری یازان اصلا شاعیر دئییل ایدی ( " لیسان بلاسی "  شئعیری جلیل محمدقولوزاده یه مخصوصدور - ای.ه.). بو، بیر نومونه ایدی کی، بونو بیرینجی نؤمره ده درج ائتمکله بیز حقیقی  " موللانصرالدین"  شاعیرینی آختاریردیق. بیز صابیری و مشدی سیجیمقولونو آختاریردیق. بیر طرفدن بیرینجی نؤمره میزی شئعیر بابتیندن یاریمچیق بوراخماق ایستمیردیک و دیگر طرفدن ده صابیرین و  " مشدی سیجیمقولونون دونیادا وارلیغیندان خبردار دئییل ایدیک... صابیر مردی-مردانه اؤزونو توللادی  " موللانصرالدین"  مئیدانینا و ائله بیر نریلتی و گورولتو ایله دالبادال یازماقدا داوام ائتدی کی، حتّی... مشدی سیجیمقولونو دا بیر واخت سوکوتدا ساخلادی " . 

  دیگر موللانصرالدینچیلرین ادبی طالعیینده ده جلیل محمدقولوزادنین و  " موللانصرالدین" این دانیلماز خیدمتلری واردیر.  

   " موللانصرالدین"  ادبی مکتبی گئنیش آنلاییش اولوب، اؤزونده بیر نئچه مکتب سویییه سینده عومومیلشه بیلن ایستیقامتی جملشدیریر.  " موللانصرالدین"  ادبی مکتبی مکتب ایچینده مکتبلر یاراتمیشدیر. آذربایجان ساتیریک پوئزییاسی نین زیروه سینده دایانان میرزه علی اکبر  صابیر  " موللانصرالدین"  ساتیریک شئعیر مکتبی نین یارادیجیسیدیر. صابیر و  " موللانصرالدین"  موناسبتلرینی موللانصرالدینچی ادیب عبدالرحیم بی حاقوئردییئو آشاغیداکی کیمی ایضاح ائتمیشدیر:  " صابیرله منیم یاخین رفاقتیم وار ایدی... صابیر حقیقت شئعیرده بؤیوک مهارت یئتیرمیش بیر شاعیر ایدی. صابیر  " موللانصرالدین" دن چوخ قاباق شئعیرلر یازاردی. نهایت، صابیری صابیر ائدن  " موللانصرالدین"  اولدو. طبع صابیرین ایدی، قافییه صابیرین ایدی، ایستعدادی-شئعیریییه صابیرین ایدی، فقط مؤوزو وئرن  " موللانصرالدین"  و میرزه جلیل ایدی " . 

  آذربایجان موللانصرالدینچی، تنقیدی-رئالیست ادبیاتی نین ساتیریک شئعیر قولونو یوکسک سویییه ده تمثیل ائدن علی نظمی، علی قولو قمکوسار، علی راضی شامچیزاده، میرزه لی مؤجوز شبوستری، علی محزون و باشقالاری اوچون جانلی نومونه و اؤرنک میسسییاسینی میرزه علی اکبر  صابیر اوغورلا حیاتا کئچیرمیشدیر. محض صابیرین سیماسیندا موللانصرالدینچی ساتیریک شئعیر مکتبی فورمالاشمیشدیر. مشهور  " هوپ هوپ نامه "  تکجه میرزه علی اکبر  صابیرین یوخ، بوتؤولوکده  " موللانصرالدین"  ساتیریک شئعیر مکتبی نین اوجالیغینی گؤسترن معنالی و دیرلی بیر کوللیاتدیر. 

   " موللانصرالدین"  ادبی مکتبی داخیلینده ساتیریک نثر مکتبینی اساسن جلیل محمدقولوزاده و عبدالرحیم بی حاقوئردییئو فورمالاشدیرمیشلار. عئینی ادبی مکتبه عایید اولمالارینا باخمایاراق، جلیل محمدقولوزاده و عبدالرحیم بی حاقوئردییئوین نثر اثرلری، اوسلوبلاری فرقلی خوصوصیتلره ده مالیکدیر. جلیل محمدقولوزاده نین نثرینده ساتیرا، عبدالرحیم بی حاقوئردییئوین یاناشماسیندا یومور اوستونلوک قازانمیشدیر. میرزه جلیلین بدیعی نثری اوچون داواملی ائپیک تهکییه، عبدالرحیم بی حاقوئردییئوین نسر اثرلرینده ایسه هم ده لیرو-ائپیک تظاهورلر سجیییوی دیر. جلیل محمدقولوزاده نین  " پوچت قوتوسو " ،  " اوستا زئینال " ،  " ایراندا حورریت " ،  " نیگارانچیلیق " ،  " یان توتگی " ،  " ساققاللی اوشاق "  حئکایه لری ایله عبدالرحیم بی حاقوئردییئوین  " شئیخ شابان " ،  " بومبا " ،  " میرزه صفر " ،  " همشری پاسپورتو "  حئکایه لری مؤوزو و ایدئیا اعتیباریله یاخیندیر، یازی طرزی، اوسلوب باخیمیندان فرقلی خوصوصیتلره ده مالیکدیر. بونلار  " موللانصرالدین"  نثر مکتبی نین اوسلوب زنگینلیگینی عکس ائتدیرن، بو مکتبین موختلیفلیکلرین وحدتیندن عیبارت اولدوغونو گؤسترن علامتلر کیمی موهوم اهمیته مالیکدیر. گؤرکملی آذربایجان یازیچیلاری محمد سید اوردوبادی نین، یوسیف وزیر چمنزمینلی نین، حتّی عئینلی سولطانووون ساتیریک نثر نومونه لرینده فردی اوسلوب اؤزونه مخصوصلوغو قورونوب ساخلانیلماقلا موللانصرالدینچی بدیعی نثرین عنعنه لری داها دا زنگینلشدیریلمیشدیر. آذربایجان ادبیاتیندا موللانصرالدینچی ساتیریک نثر عنعنه سی ییرمی عصر بویو یاشامیش و یئنی کئیفیتلر قازانمیشدیر. 

  قودرتلی یازیچی و شاعیرلرین آدلاری ایله باغلی اولان ادبی مکتبلردن فرقلی اولاراق،  " موللانصرالدین"  مطبوعات مکتبینی بدیعی ادبیاتین تمثیلچیلری ایله یاناشی، رسساملار دا تمثیل ائدیرلر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی کاریکاتورالی ژورنال کیمی اؤزونو بیان ائتدیگیندن بو ادبی مکتبده شاعیر، یازیچی و پوبلیسیستلر قدر کاریکاتوراچی ساتیریک رسساملارین دا اهمیتلی یئری و مؤوقئعیی واردیر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی آذربایجان ساتیریک رسساملیغی نین یارادیجیسیدیر. موللانصرالدینچی ساتیریک قرافیکا اساسیندا آذربایجان کاریکاتورا مکتبی یارانمیشدیر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی نین 1906-جی ایلده چیخان بیرینجی سایی نین اوز قابیغینداکی اوسکار ایوانوویچ شمئرلینق طرفیندن چکیلمیش و موللانصرالدینچیلیگین تمل پرینسیپلرینی عکس ائتدیرن  " موسلمان دونیاسی نین اویانیشی "  رسمی قافقازدا، او جومله دن آذربایجان اؤلکه سینده کاریکاتورانین یارانماسی و اویانیشی نین پارولونا چئوریلدی. ژورنالین باش رئداکتورو جلیل محمدقولوزاده نین سیفاریشی ایله چکیلمیش بو نادیر کاریکاتورا تصویری صنعتین یئنی قولونون یارانماسی و اینکیشاف ائتمه سی ایله نتیجه لنمیشدیر. محض جلب ائدیجی و دوشوندوروجو کاریکاتورالار واسیطه سی ایله  " موللانصرالدین"  ژورنالی گئنیش خالق کوتله سی نین بوتون طبقه لری نین ایچریسینه یول تاپا بیلمیش، عوموم خالق احتیرامی قازانماق ایمکانی الده ائتمیشدیر. 

   " موللانصرالدین"  ژورنالی زمینینده مئیدانا چیخان عظیم عظیمزاده آذربایجاندا میللی کاریکاتورا صنعتی نین بانیسی سویییه سینه یوکسلمیشدیر. خلیل موسایئو، ایسماییل آخوندوو، حوسئین علی یئو، قضنفر خالیقوو، نجفقولو و باشقالاری  " موللانصرالدین"  کاریکاتورا مکتبی نین گؤرکملی نوماینده لری کیمی مشهورلاشمیشلار. 

  آذربایجاندا ساتیریک پوبلیسیستیکا  " موللانصرالدین"  ژورنالی واسیطه سیله مکتب سویییه سینه یوکسلمیشدیر. میللی مطبوعاتیمیزین بانیسی حسن بی زردابی نین  " اکینچی "  قزئتینی یارادارکن ایره لی سوردویو چاغیریشلار اصلینده یئنی دؤورده مطبوع سؤزون رئالیست-ساتیریک طرزده ایفاده سینه یول آچیردی. گؤرکملی ادبیاتشوناس، آمئا-نین موخبیر عوضوو عزیز میرهمدووون واختیله یازدیغی کیمی:  " تکجه ایدئیا-مؤوزو جهتدن دئییل، ساتیریک اوسلوب، کینایه و ایستئهزا ایله یازماق، خالق گولوش واسیطه لریندن و بو ساحه دکی کلاسسیک ایرثدن ایستیفاده جهتدن ده  " اکینچی "  موللانصرالدینچیلرین ان یاخین، ان دوغما سلفی اولموشدور " . عئینی سؤزلری  " اکینچی "  ایله  " موللانصرالدین"  آراسیندا چیخان  " کشکول " ،  " زییا " ،  " زییایی-قافقازیییه " ،  " شرقی-روس "  قزئتلری، یاخود آذربایجاندا دا بللی بیر اوخوجو قروپو اولان ایسماییل بی قاسپیرالی نین  " ترجومان "  "  قزئتی حاقیندا دا دئمک مومکوندور. بونونلا بئله، گئرچک آذربایجان ساتیریک پوبلیسیستیکاسی  " موللانصرالدین"  ژورنالی ایله یارانمیشدیر. موللانصرالدینچی پوبلیسیستیکا آذربایجان ساتیریک پوبلیسیستیکاسی نین زیروه سیدیر. جلیل محمدقولوزاده آذربایجان مطبوعاتی تاریخینه آذربایجان ساتیریک پوبلیسیستیکاسی نین یارادیجیسی کیمی داخیل اولموشدور. بؤیوک ادیبین  " موللانصرالدین"  ژورنالی نین بیرینجی ساییندا چیخمیش  " سیزی دئییب گلمیشم "  مقاله سی تکجه موللانصرالدینچی پوبلیسیستیکانین دئییل، بوتؤولوکده میللی ساتیریک پوبلیسیستیکانین پروقرامی کیمی سسله نیر. جلیل محمدقولوزاده نین  " بیزیم اوبرازوواننیلار " ،  " نییه منی دؤیورسونوز " ،  " آخوند و کئشیشین وضعی " ،  " اوستالیپین " ،  " میکروبلار " ،  " نئجه قان آغلاماسین " ،  " بیکارلار بایرامی " ،  " روس مخرجی " ،  " میلت " ،  " توستو " ،  " رنده " ،  " یئر یوخدور " ،  " نئفت فهله لری " ،  " ایسپالکوم ایمتاحانی " ،  " شورا قادینلاری "  و سایر پوبلیسیست اثرلری آذربایجان مطبوعاتینا یئنی دیر و سویییه گتیرن اؤرنکلردیر. جلیل محمدقولوزاده نین بدیعی یارادیجیلیغی کیمی مطبوع فعالیتی و پوبلیسیستیکاسی دا آذربایجانچیلیق اوستونده کؤکلنمیشدیر. مشهور  " آذربایجان "  مقاله سی آذربایجان وطنیمیزین جلیل محمدقولوزاده نین نادیر قلمی ایله پوبلیسیستیکادا چکیلمیش خریطه سیدیر.  " قلمین موقدس وظیفه سی خالقین خؤشبختلیگی یولوندا خیدمت ائتمکده دیر "  کلامی جلیل محمدقولوزاده نین وطن و خالق قارشیسیندا عمللری ایله تصدیق اولونموش بیاناتیدیر. 

   " موللانصرالدین"  ژورنالی نین طالعیینده بؤیوک پوبلیسیست اؤمر فایق نئعمانزادنین رولو و خیدمتلری آیریجا قئید ائدیلمه یه لاییقدیر. ان چتین مقاملاردا جلیل محمدقولوزاده ایله عئینی مؤوقئعده دایانان عؤمر فایقه گؤره ده  " موللانصرالدین" این گئده جگی یول بیردیر کی، او دا هر شئیدن آرتیق اؤز قوصوراتیمیزا، اؤز اوستوموزده کی  لکلره، ترققییه مانع اولان اؤز جاهیلانه عادتلریمیزه آجی-آجی گولوب میلتین سادتینه چالیشماقدیر " . سئچدیگی  " دردیمند "  تخلوصو عؤمر فایق نئعمانزادنین تکجه گیزلی ایمضاسینی دئییل، مسلکینی ده دولغون شکیلده ایفاده ائدیر.  " بیزه هانسی علملر لازیمدیر "  ،  " جهره چی خالا " ،  " بیر آروادین جاوابی " ،  " اویون-اویونجاق " ،  " آخیر چرشنبه " ،  " غریبه  قوتو "  و سایر کیمی مقاله و فلیئتونلار عؤمر فایق نئعمانزادنین  " موللانصرالدین"  مکتبینده کی  یئرینی موعین ائدن دیرلی پوبلیسیستیکا نومونه لریدیر. تقدیم اولونان مؤوزویا شرحچی مؤوقئعدن یاناشماق، پروبلئمله یاناشی، چیخیش یوللارینا دا ایشاره ائتمک، سوالدان چوخ جاواب نوتلارینی معنالاندیرماق اونون موللانصرالدینچی پوبلیسیستیکاداکی اؤزونه مخصوصلوغونو اویغون شکیلده نظره چارپدیریر. 

  محمد سید اوردوبادی نین  " موللانصرالدین"  ژورنالینداکی پوبلیسیست اثرلری هله لیک توپلانیلیب کیتاب حالیندا چاپ ائدیلمه میشدیر. شاعیر کیمی مشهورلاشان علی نظمی نین و علیقولو قمکوسارین ساتیریک پوبلیسیستیکاسی  " موللانصرالدین"  پوبلیسیستیکا مکتبی نین قییمتلی اؤرنکلریدیر.  " موللانصرالدین"  پوبلیسیستیکا مکتبی "  آدلی علمی تدقیقاتا و توپلویا جیدی احتییاج واردیر. 

  آذربایجان ژورنالیستیکاسی  " موللانصرالدین"  پوبلیسیستیکا عنعنه لری ایله بؤیوک زنگینلیک قازانمیش و کامالا چاتمیشدیر. آذربایجانچیلیق، یوکسک وطنداشلیق آمالی، موباریزلیک، میللی مؤوقئع، جسارت، ساده لیک، ییغجاملیق و سایر کیمی خوصوصیتلر  " موللانصرالدین"  ژورنالی واسیطه سیله میللی مطبوعاتین و پوبلیسیستیکانین عالی درجه لی وظیفه لری و کئیفیتلری سویییه سینه یوکسلمیشدیر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی آذربایجان ساتیریک ژورنالیستیکاسینا بیر چوخ یئنی ژانرلار گتیرمیشدیر. فلیئتونو پوبلیسیستیکا ژانرلاری سیراسیندا  " موللانصرالدین"  ژورنالی فورمالاشدیرمیش و مؤحکملندیرمیشدیر. آذربایجاندا کیچیک حئکایه میرزه جلیلین  " پوچت قوتوسو " ندان دوغولدوغو کیمی (میر جلال)، ساتیریک پوبلیسیستیکا ژانرلارینی دا  " موللانصرالدین"  ژورنالی دونیایا گتیرمیشدیر.  " پوچت قوتوسو "  حئکایه سی ایله ایلک دفعه  کیچیک آدامی و کیچیک حئکایه نی دونیایا گتیرن جلیل محمدقولوزاده  " موللانصرالدین"  ژورنالینداکی  " پوچت قوتوسو "  آدلاندیردیغی یازیلار سیلسیله سی ایله  " اکینچی " دن گلن  " مکتوبات "  بؤلمه سی نین یئنی بیر ایستیقامتینی یاراتماغا نایل اولموشدور.  " موللانصرالدین" این  " پوچت قوتولاری "  موللانصرالدینچیلیگین صنعت درسلریندن عیبارت ایدی:  " ولادیقافقازدا  " موسافیر " ا: مقالنیز چوخ شیریندیر، آدام اوخویاندا یوخوسو گلیر " ؛  " شاماخیدا  " دؤشو مئداللی "  خانا: شئعیرینیز چاپ اولونمایاجاق " ؛  " باکیدا  " عاشیق " ا: عشقینیزین تاثیریندن ایمضانیزی دا یاددان چیخاریبسینیز " ؛  " باتومدا  " نامرد " ا: بایات سؤزلرین لذتی یوخدو " ؛  " دلی مئهدیلیده س.ر. جنابلارینا: باشا دوشمه دیک " . بئله لیکله، موللانصرالدینچیلرین یئنی نسلی  " موللانصرالدین" دکی  " پوچت قوتوسو " ندان چیخمیشدیر. همچنین قراماتیکایا عایید اولان لوغت آنلاییشینی جلیل محمدقولوزاده ساتیریک پوبلیسیستیکانین ژانرلاری سیراسینا علاوه  ائتمیشدیر. مثلا:  " انجومن - ینی اینجیمه مندن " ؛  " نیطق - ینی بئیستیلاهی-روس،  " نیتکا "  (ینی ساپ کیمی) اوزون-اوزادی سؤز دانیشماق " ؛  " ایختیراع - موسلمان ایچینده ایستعمال اولونماغی جایز دئییل. آمئریکا و گئرمانییادا چوخ ایشلنن سؤزدور " ؛  " ایستیبداد - فوقرانین و قوربانین دادینا یئتیشمک " . حتّی 1907-جی ایل اوچون چوخ مسئولیتلی و تهلوکه لی اولا بیله جک چار روسییاسی نین باش نازیری ستولیپین سؤزونون ده موللانصرالدینانه ایضاحینی وئرمک جلیل محمدقولوزاده نین یئنی ایجاد ائتدیگی لوغت ژانری داخیلینده نه قدر جسارتلی فیکیرلری ایفاده ائتدیگینی گؤستریر.  

  موشاهیده لر گؤستریر کی، جلیل محمدقولوزاده  " موللانصرالدین" این نشر ائدیلدیگی 25 ایل عرضینده سیاحتنامه، آتالار سؤزلری، تئلئقراملار و سایر کیمی آنلاییشلارا دا ژانر مضمونو و فورماسی گتیره بیلمیشدیر. بئله لیکله، آذربایجان پوبلیسیستیکاسی نین  " موللانصرالدین"  ژانرلاری یارانیب اینکیشاف ائتمیش، بورادان دیگر مطبوعات اورقانلارینا دا آیاق آچمیشدیر. 

   " موللانصرالدین"  مکتبی میللی-ایجتیماعی فیکیرده، ادبیاتدا و مطبوعاتدا آذربایجانچیلیغین باش مئیدانیدیر.  " موللانصرالدین"  مکتبی - آذربایجانچیلیق مکتبی دئمکدیر.  " هر کیمین اورگینده بیر جوزی دین، ناموس، وطن حیسسی وارسا، اورانین (ازربایجانین - ای.ه.) قئیدینه قالمالیدیر "  چاغیریشی جلیل محمدقولوزاده نین،  " موللانصرالدین"  ژورنالی نین و موللانصرالدینچیلرین مسلک ایشی نین ایفاده سیدیر. و  " موللانصرالدین"  مکتبی نین باش مؤوزوسو میللی ایستیقلالا خیدمتدن عیبارتدیر.  " موللانصرالدین"  ژورنالی آذربایجان خالقی نین ایستیقلال کیتابیدیر.  " موللانصرالدین"  میللی ایستیقلال مکتبیدیر. و  " موللانصرالدین"  مکتبی نین ایستیقلال ایدئیالاری بو گون ده اؤلکه میزده دؤولت موستقیللیگی نین داها دا مؤحکملندیریلمه سینه، اینکیشافا، میللی-معنوی اؤزونودرکین درینلشدیریلمه سینه بؤیوک اوغورلا خیدمت ائدیر.  

  بو معنادا، آذربایجان رئسپوبلیکاسی نین پرئزیدئنتی ایلهام علییئوین میللی مطبوعاتیمیزین 135 ایللیگی حاقیندا قبول ائتدیگی 10 اییون 2010-جو ایل تاریخلی سرنجامدا دئییلدیگی کیمی، دیگر مطبوعات اورقانلاری ایله بیرلیکده  " موللانصرالدین"  ژورنالی دا خالقیمیزی  " یوکسک ایدئاللار اوغروندا موباریزه یه سسله میش، میللی اویانیش و اؤزونودرک پروسئسی نین آپاریجی نومونه لری کیمی تانیناراق شؤهرت قازانمیشدیر " . مؤحترم پرئزیدئنتیمیزین موهوم تاریخی اهمیته مالیک اولان سرنجامی، عئینی زاماندا، آذربایجان ایجتیماعی فیکرینده و میللی مطبوعاتیندا بؤیوک و چتین سیناقلاردان چیخاراق فورمالاشمیش موللانصرالدینچی عنعنه لرین داها دا اینکیشاف ائتدیریلمه سینه مئیدان آچیر. بو ایسه گئنیش معنادا آذربایجان خالقی نین طالعیینده موهوم رولو اولان  " موللانصرالدین"  مکتبی نین ابدییاشارلیغینا وئریلن یوکسک قییمتی و بؤیوک دیری دولغون شکیلده ایفاده ائدیر. 

کؤچورن : عباس ائلچین

قایناق : مودئردن آز