+0 بگندیم
اوزئییر حاجی بیگلی‌نین، «او اولماسین، بو اولسون» موسیقیلی کومئدییاسی
جمیله حسنووا
اوزئییر حاجی بیگلی میثیلسیز بسته‌کار و بؤیوک دراماتورق اولموشدور. اونون یاراتدیغی «ار و آرواد» (1909)، «او اولماسین، بو اولسون» (1910)، «آرشین مال آلان» (1913) کومئدییالاری آذربایجان مدنییت خزینه‌سینده میرزه فتعلی آخوندوو و جلیل محمدقولوزاده‌‌نین کلاسیک کومئدییالاری ایله بیر جرگه‌ده دورور. لاکین اوزئییر حاجی بیگلی‌نین کومئدییالاری‌نین ان عومده جهتی اوندان عیبارتدیر کی، صنعتکار توکنمز یارادیجیلیق قودرتی سایه‌سینده دراماتورگییانی موسیقی ایله قوووشدورماغا نایل اولموش و میلّی موسیقیلی کومئدییا ژانری‌نین اساسینی قویموشدور.
اوزئییر حاجی بیگلی‌نین موسیقیلی کومئدییالاریندا اوبرازلارین موسیقی واسیطه‌سیله سجییه‌لندیریلمه‌سی، اونلارین موسیقی پورترئتلری‌نین یارادیلماسی، بیر سیرا دیالوقلارین موسیقی‌یه سالینماسی، خورلاردان، رقصلردن ایستیفاده اولونماسی، دراماتیک و لیریک صحنه‌لرده موسیقی‌نین گئنیش یئر توتماسی موهوم خوصوصییتلردیر. عئینی زاماندا، اوزئییر حاجی بیگلی‌نین کومئدییالاری‌نین ادبی متنی آیریلیقدا دا صحنه‌ده عئینی تاثیر گوجونه مالیکدیر. خوصوصیله «او اولماسین، بو اولسون» کومئدییاسی اوزئییر حاجی بیگلی دراماتورگییاسی‌نین ان پارلاق اؤرنگیدیر.
هر شئیدن اول قئید ائتمک لازیمدیر کی، اوزئییر حاجی بیگلی ییرمینجی عصرین اوّللرینده، یاشادیغی جمعیتده کؤک سالمیش کؤهنه عقیده و باخیشلاری، اخلاق نورمالارینی، جهالتی تنقید و ایفشا ائتمک اوچون، خالقی آییلتماق و موباریزه‌یه سسله‌مک اوچون کسرلی بیر «سیلاحدان» - گولوشدن، ساتیرادان ایتسیفاده ائتمیشدیر. او، محض دؤورونون قاباقجیل ایدئیالارینی تبلیغ ائتمک اوچون بئله بیر اوریژینال یول سئچمیشدیر. اوزئییر حاجی بیگلی‌نین یاراتدیغی اوبرازلار هم ده صنعتکارین اؤز آرزو و ایدئاللاری‌نین، حیاتی گؤزللشدیرمک ایستگی‌نین عکس-صداسیدیر.
اوزئییر حاجی بیگلی‌نین «او اولماسین، بو اولسون» موسیقیلی کومئدییاسی 1910-جو ایلده یارانمیشدیر و بو 100 ایله یاخین بیر دؤور عرضینده خالقین ان چوخ سئودیگی اثرلردن بیرینه چئوریلمیشدیر. آذربایجان خالقی آراسیندا یقین کی، «او اولماسین، بو اولسون» کومئدییاسینی اوخومایان، صحنه‌ده گؤرمه‌ین، فیلمه باخمایان آدام تاپیلماز. تصادوفی دئییل کی، بو اثرین دئمک اولار، هر بیر کلمه‌سی خالقین دیلینده ضرب-مثله چئوریلمیشدیر. کومئدییاداکی بیر چوخ توتارلی ایفاده‌لر آفوریزم کیمی ایشله‌نیر. عئینی زاماندا، اثرین موسیقیسی خالقین قلبینه یول تاپاراق دیللر ازبری اولومشدور. بو مزییت، شوبهه‌سیز کی، هر بیر اثره نصیب اولمور. خوصوصیله اثرین باش قهرمانی مشدی عیبادین آدی ایله باغلی خالق آراسیندا بیر سیرا معنالی ایفاده‌لرین یارانماسی دا بونو ثوبوت ائدیر. مثلا، «مشدی عیباد کیمی قوجالیغیندا یورغالیق ائدیر»، «هئچ حنا‌نین یئریدیرمی؟»، «نه مشدی عیباد کیمی اؤزوندن چیخیرسان؟»، «مشدی عیبادلیق ائلمه» و س. فیکیرلر بو قبیلدندیر.
اوزئییر حاجی بیگلی‌نین اؤزونه مخصوص بدیعی اوسلوبو واردیر. بئله کی، او، کومئدییا‌نین بوتون پئرسوناژلارینی حیاتدا یاخشی اؤیرنمیش، اونلاری موختلیف وضعییتلرده تصویر ائتمیش، خاراکتئرلرینی آچا بیلمیشدیر. تاماشاچی بورادا زادگان – تاجیر طبقه‌سی‌نین حیاتینی بزه‌ک-دوزکسیز گؤرو، اونلارا گولور و نیفرت ائدیر. اوزئییر حاجی بیگلی بو اثرده اصیل منفی تیپلر قالئرئیاسی یاراتمیشدیر. اونون قهرمانلاری کیملردیر؟ جمعیتده نوفوذونو ایتیرمیش، موفلیس‌لشمیش، پول الده ائتمک اوچون گنج و گؤزل قیزی گولنازی قوجا مشدی عیبادا اره وئرن، معنوییاتسیز بیر زادگان روستم بگ. مطبوعات صحیفه‌لرینده یالان و ایفتیرالار یازیب پول قازانان ژورنالیست ریضا بگ. اؤز خئیرینی گودن عقیده‌سیز میلّتچی حسنقولو بگ. بوش‌بوغاز و داواکار اینتئللیگئنت حسن بگ. اؤز دورناقاراسی زهمی و سیلاحی ایله اطرافینداکی آداملاری قورخو آلتیندا ساخلایان قوچو عسگر. و مشدی عیباد.
وارلی بیر تاجیر اولان مشدی عیباد پولون پوزوجو ماهییتینی، جمعیتده اوینادیغی رولو بوتون وارلیغی ایله عکس ائتدیریر. او، اؤز تصوّورلرینده بئله بیر قناعته گلیر کی، وارلی اولماق، جمعییتین فؤوقونده دایانماق و گوجلو اولماق دئمکدیر. پول اینسا‌نین وارلیغینی تعیین ائدن اساس شرطدیر، جمعیتین ساغلام قانونلاری بئله پولون قارشیسیندا عاجیزدیر. مشدی عیباد بو سؤزلری تکرار ائتمگی سئویر: «مثل وار کی، دئییرلر: او اولماسین، بو اولسون. البتّه، نه ضرری واردیر، جاوانلیق اولماسین، پول اولسون. پول ائله شئیدیر کی، قوجانی جاوان ائله‌یر و پولسوزلوق دا جاوانی قوجا ائیلر».
عوام و جاهیل بیر شخص اولان مشدی عیباد یئری گلنده اؤزونو ساوادلی، مدنی، سلیقه‌لی گؤسترمگه چالیشیر. اونون تکرار-تکرار «معریفت علمیندن» صؤحبت سالماسی، «تاریخی-نادیر» کیتابی‌نین آدینی چکمه‌سی، آتالار سؤزو و ضربی-مثللردن مقصدینه مووافیق ایستیفاده ائتمه‌سی محض بونونلا علاقه داردیر.
مشدی عیباد حیاتین معناسینی آل‌وئرده گؤردوگو اوچون روستم بگ‌له چوخ جیدی سؤوده‌لشیر و اونون قیزی گولنازی ایکی مین ماناتا ساتین آلیر. حادیثه لر مورکّب‌لشدیکجه، گولنازین و خرجله‌نن پولون الدن چیخاجاغی قورخوسو آرتدیقجا، مشدی عیباد یئنه ده اؤزونون دئدیگی کیمی، «بیر اتک پول تؤکمه‌لی اولور». عاییله، محبت، حیات مسله‌لرینه اونون یالنیز آل‌وئر آدامی، تاجیر کیمی موناسیبت بسله‌مه‌سی آیدین گؤرونور.
اوستالیقلا یارادیلمیش مشدی عیباد صورتی اثرده‌کی بوتون منفی خاراکتئرلرین آچیلماسیندا موهوم رول اویناییر. روستم بگی، قوچو عسگری، حسنقولو بگی، ریضا بگی، حسن بگی مشدی عیبادسیز تصوور ائتمک چتیندیر. هامبال صورتی‌نین حادیثه لره موداخیله ائتمه‌سی ده مشدی عیبادلا باغلیدیر. مشدی عیباد اثرین منفی پئرسوناژلارینی بیرلشدیرن، کومیک حادیثه لرین مرکزینده دوران میثیلسیز بیر صورتدیر.
لاکین اثرده بوتون بو عئیبجر تیپلرین موقابیلینده دیگر بیر عالم ده وار: بیر-بیرینی سئون ایکی گنجین – سرور و گولنازین صاف و صمیمی حیسلرله زنگین اولان بیر دونیاسی. اونلار یئنی حیاتا جان آتیر، اؤز گله‌جک سعادتلری اوغروندا قارشیلارینا چیخان سدّلری دفع ائتمگه چالیشیرلار. اونلار باشا دوشورلر کی، اؤز طالعلرینی اؤزلری حلّ ائتمه‌لیدیرلر، اونا گؤره ده جسارتله کؤهنه عقیده‌لی اینسانلارا قارشی موباریزه‌یه قالخیرلار و اونلارا قالیب گلمک اوچون، حتّی کلک ده قورمالی اولورلار. قوللوقچو صنم ده بو ایشده اونلارا کؤمکلیک گؤستره‌رک، قیزی کیمی سئودیگی گولنازی مودافیعه ائدیر.
«او اولماسین، بو اولسون» کومئدییاسی سؤزله بدیعی صورت یاراتماغین کلاسیک نومونه‌سیدیر. مشدی عیباد، روستم بگ، حسنقولو بگ، حسن بگ، ریضا بگ، قوچو عسگر، هامبال، صنم بئله صورتلردیر. اونلاردان هر بیری فردی دانیشیق دیلینه مالیکدیر. محض بو سببدندیر کی، اوزئییر حاجی بیگلی اونلارین جانلی پورترئتینی یارادا بیلمیشدیر.
اوزئییر حاجی بیگلی حادیثه لری، مکانی، اشیالاری، اینسانلاری، اونلارین گئییمینی، حرکتلرینی ائله تصویر ائدیر کی، هر شئی گؤز اؤنونده جانلانیر. او، تاپدیغی اوریژینال، اویغون و دقیق سؤزلرله مطلبی تام و آیدین ایفاده ائده بیلمیشدیر. بورادا بؤیوک ساده‌لیک، طبیعیلیک و ایناندیریجیلیق اؤزونو گؤستریر.
کومئدییادا موسیقی ده موهوم دراماتورژی رول اویناییر. بوتون موسیقی نؤمره‌لری صحنه‌ده باش وئرن حادیثه‌لرین طبیعی عونصورو کیمی پئرسوناژلارین سجییّه‌لندیریلمه‌سینده بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. بورادا بیر-بیریندن فرقلی ایکی اوبراز-اینتوناسییا دایره‌سی اؤزونو گؤستریر کی، بو دا اثرین ضیدییتلی مضمونونو قاباریق اوزه چیخاریر.
ایلک نؤوبه‌ده، البتّه کی، مشدی عیبادین موسیقی پورترئتینی قئید ائتمک لازیمدیر. اؤزوندن راضی تاجیرین مشهور «من نه قدر قوجا اولسام دا» میصراعسی ایله باشلانان ماهنیسیندا چیرکین و قوجا مشدی عیباد لووغالاناراق یوز جاوانا برابر اولدوغونو بیان ائدیر. اوزئییر حاجی بیگلی بورادا «اوزون دره» خالق رقصی‌نین مئلودییاسیندان ایستیفاده ائتمیشدیر. رقصین تاثیرلی مئلودییاسی‌نین مشدی عیبادین دیلینده سسلنمه‌سی کاریکاتورانی خاطیرلادیر. تاماشاچییا عیاندیر کی، درین اینسانی حیسلردن، محبتدن دانیشان مشدی عیبادین حرکتلری، ماهنیسی ائولنه‌جگی گنج قیزین قلبینده یالنیز نیفرت اویاندیرا بیلر. بو دا اوزئییر بگین ایستیفاده ائتدیگی ساتیرا اوصوللاریندان بیری کیمی دیقّته لاییقدیر. و بو ماهنی مشدی عیبادین خاراکتئرینی چوخ گؤزل آچیر.
موسیقیلی کومئدییا‌نین دیگر منفی پئرسوناژلاری ایسه آیریلیقدا دئییل، اساسن خور صحنه‌لریله خاراکتئریزه ائدیلیر. بو خورلار عادتن دانیشیق صحنه‌لری‌نین عوضوی ترکیب حیصه‌سی اولوب، جانلی یومورو ایله سئچیلیر.
لیریک اوبرازلار عالمی ایسه اثرده موستثنالیق تشکیل ائدیر. سرور و گولنازین دوئتلری اونلارین محبت حیسلرینی، خیالپرور احوال-روحییّه‌سینی عکس ائتدیریر. بو قهرمانلاری سجییه‌لندیرن موسیقی نؤمره‌لرینده بسته‌کار فوضولی‌نین غزللریندن ایستیفاده ائتمیشدیر.
بئله‌لیکله، «او اولماسین، بو اولسون» موسیقیلی کومئدییاسی‌نین بدیعی اوبرازلاری بیر گوزگو کیمی او زامانکی آذربایجا‌نین ضیدییتلرینی عکس ائتدیریر. حیاتین ضیدییتلرینی دوغرو، دوروست، آداملارین پسیخولوگییاسینی اوستالیقلا وئردیگی اوچوندور کی، بو اثر ایندی ده اؤز تربییه‌وی اهمییتینی ساخلاییر و نینکی اؤلکه‌میزده، هم ده دونیا‌نین بیر سیرا اؤلکه‌لرینده تاماشاچیلارین ماراغینا سبب اولور.
«او اولماسین، بو اولسون» موسیقیلی کومئدییاسی زنگین صحنه حیاتینا مالیک بیر اثردیر. او، بیر نئچه دفعه رئداکته اولوناراق صحنه‌لشدیریلمیشدیر. ایلک دفعه موسیقیلی کومئدییا 1911-جی ایل آپرئلین 25-ده مایلوو قارداشلاری تئاتریندا (ایندیکی اوپئرا و بالئت تئاتریندا) صحنه‌یه قویولموشدور. مشدی عیباد رولوندا میرزه آغا علی‌یئو، سرور رولوندا حوسئین‌قولو سارابسکی، گولناز رولوندا احمد آغدامسکی و باشقالاری چیخیش ائتمیشلر. اوزئییر حاجی بیگلی تاماشایا دیریژورلوق ائتمیشدیر. سونراکی ایللرده ده موسیقیلی کومئدییا‌نین تاماشالاریندا بیر چوخ گؤرکملی آرتیستلر چیخیش ائتمیشدیر. اثر، همچنین، بیر چوخ دیللره ترجومه اولوناراق، موختلیف تئاترلارین صحنه‌سینده زاقافقازییا شهرلریند، تورکییه‌ده، بولقاریستاندا، یمن‌ده و ب. یئرلرده تاماشایا قویولموشدور.
موسیقیلی کومئدییا اساسیندا 1956-جی ایلده «آذربایجان‌فیلم» کینوستودییاسی طرفیندن عئینی آدلی فیلم چکیلمیشدیر. فیلمین سسئناری مؤلیفی ثابیت رحمان، رئژیسسورو حوسئین سئییدزاده، موسیقی رئداکتورو فیکرت امیروودور.
اوزئییر حاجی بیگلی‌نین «او اولماسین، بو اولسون» موسیقیلی کومئدییاسی بو گون ده تاماشاچیلار طرفیندن بؤیوک رغبتله قارشیلانیر.
کوچورن: عباس ائلچین
