کومیک ژانرین اؤزللیکلری

بیلال آلارلی

کؤچورن:عباس ائلچین

            

(صؤحبت لطیفه ژانریندان گئدیر)

      ائله بیر خالق یوخدور کی، اونون گولوش سبتی بوش اولسون. ان گئری قالمیش خالقلارین، حتّی ایبتیدای تصّوورلرله یاشایان قبیله‌لرین و اینکیشاف ائتمیش مدنی خالقلارین اؤزونه مخصوص گولوشو، تبسّومو واردیر. فولکلورون ژانر آغاجیندا گولوش اؤز توتومو ایله فرقله‌نیر. بئله گومان اولونور کی، میفولوژی آنلاییش کیمی گولوش بوللوقلا، فیراوانلیقلا، یئنیلیکله باغلیدیر. هر بیر دؤوره مخصوص گولوشون داخیلینده هم داغیدیجی، هم ده یارادیجی باشلانغیج مؤوجوددور. بونا گؤره ده سوسیولوقلار بئله حساب ائدیرلر کی، بشرییّت ان فاجیعه‌لی و اوزونتولو کئچمیشیندن گوله-گوله آیریلیر کی، بو دا گله‌جکده بئله حاللارین باش وئرمه‌سینه قارشی دوشونولموش ان یاخشی "بدیعی" سیلاحدیر. خالق یارادیجیلیغی‌نین گئنیش یاییلمیش کومیک نؤوعلری بو مقصدله یارادیلمیش، اینکیشاف ائده‌رک چوخ‌ژانرلی بیر ساحه‌یه چئوریلمیشدیر. نظری باخیمدان گولوش ایکی یئره بؤلونور: جیدی گولوش و تنقیدی گولوش. جیدی گولوش سئوینجدن، غلبه‌دن، فرحدن، طنطنه و مووفّقیتدن دوغور، آیری-آیری فردلرین، کوللئکتیولرین، خالقلارین، عومومی‌لیکده بشرییّیتین اوغورلارینی شن بیر اووقاتلا تصویر ائدیر. تنقیدی گولوشون اساسیندا آیدین ایدئال، مسلک، ایجتیماعی-سیاسی معنا دورور، اوندا یونگول اَیلنجه‌دن، ریشخنددن، لاغلاغیدان، هیریلتیدان چوخ جیدی فیکیر و مضمون اولور.

     لطیفه ایجتیماعی تنقیدی گولوشون اساسیندا دایانیر و حیاتداکی، معیشتده‌کی یاراماز، گولونج حادیثه‌لری ییغجام شکیلده عکس ائتدیرن نثرله یارادیلمیش ائپیک اثردیر. ت. فرضعلی‌یئو لطیفه‌لرین اَیلنجه اوچون، گولمک اوچون سؤیله‌نیلن معنالی کیچیک احوالاتلار اولدوغونو یازیر. اکثر خالقلار لطیفه‌نی کسرلی و یا مزه‌لی سونلوقلا بیتن قیسا حئکایه ساییر. ائپیک نؤوعون ناغیل، افسانه، روایت و دیگر شکیللری کیمی لطیفه ده خالق معیشتینی عکس ائتدیریر، لاکین گولوشون اوستونلوگو، اخلاقی نتیجه‌لری و آفوریستیک ایفاده‌لری ایله فرقله‌نیر. لطیفه‌لرده خالق ساتیراسی و یومورو قووّتلی شکیلده مئیدانا چیخیر. آوروپا خالقلاریندا، او جومله‌دن روسلاردا قدیم زامانلاردان بری ییغجام، ظارافاتیانا حئکایه‌لردن عیبارت آنئکدوتلار یارادیلمیش و یاییلمیشدیر. یازیلی ادبیات بیر چوخ حاللاردا لطیفه‌لردن اوستالیقلا فایدالانمیش، اونلارداکی لاکونیزمدن تحکییه ایچریسینده، پئرسوناژین دیلینده ایستیفاده اولونموشدور.

     ایندی ده لطیفه سؤزو حاقیندا. بو ایفاده "یومشاق، مولاییم، خوش" "اینجه، ظریف، قشنگ" معنالارینی وئرن لطیف سؤزوندن یارانمیشدیر و بیزیم آنلادیغیمیز آنلامدا حیاتداکی، معیشتده‌کی گولمه‌لی و مزه‌لی احوالاتلار حاقیندا ییغجام، قیسا حئکایه‌نی ایفاده ائدیر. لطیفه سؤیله‌مکده ماهیر اولان، گؤزل لطیفه‌لر دانیشان، ظارافاتجیل آداملارا لطیفه‌چی دئییرلر. قاراوللی و لطیفه‌لرین ژانر خوصوصیتلرینی آراشدیران طاهیر اوروجوو لطیفه‌نی قیسا، ییغجام، منطیقلی و لاکونیک اولان، ایجتیماعی حیاتداکی قوصورلاری ایفشا ائدن ائپیک ژانر کیمی خاراکتئریزه ائده‌رک بئله قرارا گلیر کی، موکالیم، منطیق و دیالوقلار اوستونده قورولموش بو نومونه‌لر خالق گولوشو، حاضیرجاوابلیق، ساتیرا، کینایه و سارکازمین گوجلو اولماسی ایله سئچیلیر. پروفئسسور واقیف ولی‌یئو عرب منشالی لطیفه سؤزونون آذربایجان فولکلورشوناسلیغینا سونرادان داخیل ائدیلدیگینی، خالق آراسیندا بو سؤزون یئرینه "بزه‌مه" ایشله‌دیلدیگینی یازمیشدیر. فولکلورشوناس آذربایجا‌نین غرب بؤلگه‌لرینده یاشایان آیریملارین آراسیندان توپلادیغی لطیفه‌لری "بزه‌مه‌لر" آدلاندیرمیش و اونلاری آیریجا کیتاب حالیندا "آیریم بزه‌مه‌لری" (1983) آدییلا چاپ ائتدیرمیشدیر. بزه‌مه‌لر آدی دیگر فولکلور توپلاییجیلاری طرفیندن ده ایشله‌دیلمیشدیر. ائلدار باخیش توپلاییب ترتیب ائتدیگی "اؤلوسو ایله عربجه، دیریسی ایله روسجا" (1993) آدلی لطیفه‌لری "یئنی دؤورون بزه‌مه‌لری" آدلاندیرمیشدیر. نریمان عبدالرحمانلی قاراچؤپدن توپلادیغی لطیفه‌لری "شبده‌لر" عادییلا 1991-جی ایلده "گنجلیک" نشریاتیندا چاپ ائتدیرمیش و بالاش عابباس‌زاده کیتابا "سرحدسیز روحوموزون ایندی ده یاشادیغی گورجوستان ائلی‌نین" دادلی-دوزلو سؤز ثروتی حاقیندا یازدیغی اؤن سؤزده بو تورپاغین موللا قاسیم، شاعیر ولی، آشیق موسا، اصلی اوغلو محمد، آشیق محمدعلی، شاعیر بیزاد، توکزبان عابباسوغلو قیزی کیمی سؤز خیریدارلاری اولماسیندان صؤحبت آچمیشدیر. توپلاییجیلارین بیر قیسمی لطیفه‌لری توپلادیقلاری بؤلگه‌لرده اولدوغو کیمی "گولمه‌جه‌لر" آدلاندیرمیشلار. شکی‌نین حاجی دایی ایله باغلی لطیفه‌لری ایسه بیر نئچه دفعه چاپ اولونموشدور. بورادا حاجی دایی‌نین شخصیتی حاقیندا دا ماراقلی آچیقلاما وئریلمیشدیر. مرحوم خالق شاعیری بختییار واهابزاده "شکی لطیفه‌لری"‌نین اؤن سؤزونده یازمیشدیر کی، بورادا یارانان لطیفه‌لر حاجی فیضی اوغلو ایلیاسین، عابدولجاببارین و ماشاق اوغلو ایسفندییارین آدییلا باغلیدیر. سونرا شاعیر بیلدیریر کی، شکیده "حاجی دایی" آدی ایله باغلی اولان لطیفه‌لر اساسن حاجی فیضی اوغلو ایلیاسا عاییددیر. پروفئسسور عزیز افندی‌زاده یازیر کی، شکیلیلرین چوخ ماراقلی و مضمونلو یومورلاری وار کی، بو دا اونلارین جیدی آداملار اولدوقلارینا دلالت ائدیر: چونکی شکیلیلرین دئدیگی کیمی، یومور حیسی اولمایان جیدی آدام حساب ائدیله بیلمز. خالقیمیزین مشهور یومور اوستالاری م. ف. آخوندوو و ث. رحما‌نین شکیده دونیایا گلمه‌سی بلکه ده بو تورپاغین خمیری‌نین یومورلا یوغرولماسی ایله علاقه داردیر. شکی هم ده ایسماییل عوثمانلی و لوطفعلی عابدوللایئو کیمی کومیک آکتیورلارین وطنیدیر. شکیلیلر دونیا‌نین مشهور گولوش شهری قابرووونون (بولقاریستان) و اودئسسا‌نین حاضیرجاوابلاری ایله دوستلوق علاقه‌سی ساخلاییر، بو شهرلرده کئچیریلن ساتیرا و یومور فئستیواللارینا قاتیلیرلار. شکی لطیفه‌لری قابرووو لطیفه‌لرینه برابر توتولور. جاهانگیر آسلان اوغلونون ترجومه ائتدیگی و اؤن سؤز یازدیغی اینجه قابرووو یومورلاری "شکی لطیفه‌لری" (1987) کیتابی‌نین ترس اوزونده 80 صحیفه حجمینده چاپ اولونموشدور. بو ایکی اوزلو کیتابین ترتیبینده یومور اووقاتی واردیر. 1983-جو ایلدن باشلایاراق شکیده گولوش بایراملاری کئچیریلیر و بو تدبیره دونیا‌نین هر یئریندن گولوش اوستالاری دعوت اولونور.

     تورک فولکلوروندا لطیفه گونده‌لیک حیاتین مضحکه‌لی طرفینی عکس ائتدیرن و مزه‌لی سونلوقلا بیتن قیسا ساتیریک حئکایه‌دیر. اونو "لاطیفه" ،یاخود "فیکرا" آدلاندیریرلار. تورک فولکلورونون آراشدیریجیلاری بئله قرارا گلمیشلر کی، لطیفه خالقین میلّی خاراکتئرینی تمثیل ائدن قهرمانلار حاقیندا یارادیلیر. فولکلورشوناسلار تورک لطیفه‌لرینی بئش بؤلمه‌ده قروپلاشدیرمیشلار: 1) نصرالدین هوجا فیکرالاری؛ 2) بئکتاشی فیکرالاری؛ 3) اوفلو هوجا فیکرالاری؛ 4) بؤیوک شهر (ایستانبول، بورسا، ادیرنه و سایر) فیکرالاری؛ 5) بؤلگه‌لری و ائتنیک زومره‌لری خاراکتئرلشدیرن فیکرالار. لطیفه‌لر اینسانلارین حیاتی، گوزرانی و معیشتی ایله باغلی اولدوغوندان موختلیف حادیثه‌لره شامیل ائدیلمیش و بیر نئچه واریانتدا مئیدانا چیخمیشدیر. تورکلر اوچون لطیفه گولوشو قووّتلی شکیلده اؤزونده گؤسترن خالق هجویدیر. تورکلرده ان چوخ تلخک حاقیندا لطیفه‌لر دئنیش یاییلیب کی، اونلاردا دا تکبّورلو و آمانسیز حاکیم طبقه‌لرین نوماینده‌لری ماسقارایا قویولور، سارای پوئزییاسیندا مدح اولونان سولطان ماحمود غزنوی (997-1030) اینجه‌لیکله ایفشا اولونور. تلخک خالق مودریک‌لیگینی اؤزونده جمعلشدیرن و حادیثه‌لره آچیق گؤزله باخماغی باجاران تاریخی شخصیتدیر. اونون آدی عوبئید ذکا‌نی‌نین و ابول-فرجین کیتابلاریندا سولطان ماحمودون مشهور ندیمی کیمی خاطیرلانیر. تلخک اؤزو ندیم‌لیک صنعتینه یییلنمه‌سی‌نین سیرّینی ائله لطیفه شکلینده سؤیله‌میشدیر. او دئمیشدیر کی، موعلیمیم منه دئییلنلرین عکسینی ائله‌مکله آداملاری گولدورمگی اؤیرتمیشدیر. "گئت" دئینده دایانیرام، "دایان" دئینده گئدیرم. سحرلر "آخشامینیز خئییر" ،آخشاملار ایسه "صاباحینیز خئییر" سؤیله‌ییرم. بیر دفعه موعلیمیم سولطانی ائله گولدورموشدو کی، بو اونون خوشونا گلمیش و موعلیمیمه مین گوموش سیکّه وئریلمه‌سینی امر ائتمیشدیر. موعلیمیم بو باره‌ده فرمانی منه وئریب دئدی کی، بونو برک-برک ساخلا. من آپاریب کاغیذی سویا سالدیم و او، اله گلمه‌دی. موعلیمیم تزه فرمان آلماق اوچون سولطا‌نین یا‌نینا گئتدی، اونو ایچری بوراخمادیلار. او حیرصلندی و منی یا‌نیندان قوواراق دئدی: "سن صنعتینه تامامیله یییه‌لنمیسن، داها من سنه گرک دئییلم". باشقا بیر لطیفه‌ده ایسه سولطان بایرام موناسیبتیله عیانلارینا خلعت پایلاییر، تلخگه ایسه ائششک پالانی وئریر. تلخک سولطانا میننتدارلیق ائده‌رک دئییر کی، باشقالارینا خزینه‌دن خلعت وئرمگینیز، منه ایسه شخصن اؤز چییگنینیزده‌کی خلعتی باغیشلاماغینیز بنده‌نیزه اولان ایلتیفاتینیزداندیر. تلخک اوبرازی آذربایجاندا دا مشهور کومیک اوبرازلار سیراسیندا خاطیرلانیر. تلخک (تلخک‌لیک ائتمک) هم ده یالتاق (یالتاقلانماق) سؤزونون سینونیمیدیر. یازیلی ادبیاتدا ان یاخشی تلخک اوبرازی س. وورغونون "واقیف" درامیندا یارادیلمیشدیر. بورادا اؤز پئشه‌سی‌نین عؤهده‌سیندن مهارتله گلن تلخک قاراباغ خانی ایبراهیم خا‌نین نؤقصانلارینی اوزونه دئمکدن چکینمیر. تورکلرده تلخکله یاناشی، هوجا ناصرالدین فیکرالاری دا سئویله-سئویله سؤیله‌نیلیر. بو آدام حاقیندا اولان لطیفه‌لری ایسه محمت تؤوفیق توپلامیشدیر. اونون توپلادیغی لطیفه‌لر 1960-جی ایلده موسکوادا آیریجا کیتاب حالیندا چاپ ائدیلدیگی اوچون پوست‌سووئت مکا‌نیندا دا مشهور اولموشدور.

     عرب فولکلورو دا لطیفه اوستالاری ایله زنگیندیر. بونلاردان ایکیسی - جوْحا و ابو نوواس بوتون شرق خالقلاری طرفیندن سئویلیر. بئله گومان اولونور کی، اونلارین هر ایکیسی مشهور بهلول داننده کیمی، هارون الرشیدین (786-809) چاغداشی اولموشدور. اورتا یوز ایللیکلرده شخصیتی هارون الرشیدله باغلانان حاضیرجاواب و مودریک قهرمانلار چوخ اولموشدور. اونلار دونیا خالقلاری‌نین کومیک فولکلور نومونه‌لرینده اؤزلرینه یئر آلمیش، شریکلی کومیک اوبراز کیمی تا‌نینمیشلار. آذربایجان خالقی‌نین بهلول داننده اوبرازی‌نین دا کؤکلری قدیم عرب فولکلورو قهرمانلاری ایله باغلیدیر.

     هارون الرشیدین و اونون مأمورلاری‌نین نؤقصانلارینی اوزونه دئین جسارتلی لطیفه پئرسوناژلاری‌نین ان مشهورو بهلول داننده‌دیر. داننده بیلیکلی، عالیم، مودریک آنلامینی وئرن "دانا" سؤزوندندیر. چتین سیتواسییالاردان مهارتله چیخان و حاضیرجاوابلیغی ایله هامینی والئه ائدن بهلول داننده کومیک اوبرازی آذربایجان خالقی‌نین فولکلور یارادیجیلیغیندا تکجه گولوش دوغورماق مقصدی گودمور، هم ده مودریک‌لیک سیموولو ساییلیر. بو لطیفه‌لری ایلک دفعه فریدالدین عطار توپلامیش، سونرالار، یعنی 1910-جو ایلده ه. موزنیب "شئیخ بهلول" آدلی کیتابیندا همین لطیفه‌لردن نومونه‌لر وئرمیشدیر. ا. م. قمرلینسکی بهلول داننده حاقیندا پیئس، ع. شایق ایسه "بیر ساعاتلیق خلیفه" آدلی درام یازمیشدیر. ایییرمینجی یوز ایللیگین اوللرینده "بهلول" آدلی ساتیریک ژورنال دا بوراخیلمیشدیر. بو باره‌ده آراشدیرما آپاران فولکلورشوناس نورالدین سئییدووون توپلاییب ترتیب ائتدیگی "بهلول داننده" لطیفه‌لری بیر نئچه دفعه چاپ اولونموشدور. ن. سئییدوو آذربایجاندا بهلول داننده ایله باغلی لطیفه‌لری موللا نصرالدین لطیفه‌لریندن سونرا گئنیش یاییلمیش لطیفه‌لر ساییر: "بهلول داننده ایله موللا نصرالدین لطیفه‌لری بیر-بیریندن ایستر فورما، ایسترسه ده مضمون جهتدن فرقله‌نیر. موللا نصرالدین لطیفه‌لری قیسا، ییغجام، گولمه‌لی، یومشاق ساتیرا و یومورو ایله دیقتی جلب ائدیرسه. بهلول لطیفه‌لری‌نین اکثریتی نیسبتن گئنیش سوژئته مالیک اولان نووئللاواری حئکایی، فلسفی-دیداکتیک روایتلره اوخشاییر. بهلول بعضاً افسانه‌لشدیریلیر ده. لاکین بهلولون لطیفه‌لرینده کسکین ایجتیماعی-سیاسی ساتیرا، تربیه‌وی فیکیرلر داها چوخ اوستونلوک تشکیل ائدیر". بهلول داننده داها چوخ کیملری تنقیده معروض قویوردو؟ بو "لطیفه‌واری حئکایه‌لرده" (ن. سئییدوو) دؤولتی، خالقی ایداره ائتمگی باجارمایان کوت‌بئیین خلیفه‌لر، شاهلار، تاجیرلر، فیریلداقچی روحانیلر آج‌گؤزلر، شؤهرت‌پرستلر موباریز روحلو، اؤلدوروجو ساتیرا ایله لاغا قویولور. بونا گؤره ده ن.سئییدوو همین لطیفه‌لری خالق مودریک‌لیگی‌نین نومونه‌سی اولان "دیداکتیک حئکایه‌لر، ناغیلواری، مورکّب سوژئتلی اثرلر" آدلاندیریر. بهلول اوبرازی آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتینا عرب فولکلوروندان گلمه اولسا دا، اؤز طالعییندن و گوزرا‌نیندان چوخ خالقین وضعیتینی دوشونن، خالقین حالینا یانان و دادینا چاتان "عاغیللی آخماقلار"این بیر پروتوتیپیدیر. او، حاق-عدالت اوغروندا عینادکارلیقلا موباریزه آپاریر و عاغلی، باجاریغی نتیجه‌سینده همیشه قالیب گلیر. بهلول داننده آذربایجان فولکلوروندا بیر اوبراز کیمی آلدادیلمیش و تحقیر ائدیلمیش اینسانلارین حیمایه‌داری، عدالت اوغروندا موباریزه آپارانلارین ان یاخین مصلحتچیسی کیمی فورمالاشمیشدیر.

     آذربایجان فولکلورونون ان مشهور کومیک اوبرازی ایسه موللا نصرالدیندیر. اگر بهلول داننده دوققوزنجو یوز ایللیکده یاشامیش خلیفه هارون الرشیدین موعاصیری ساییلیرسا، موللا نصرالدین اون دؤرد-اون بئش-نجی یوز ایللیکلرین مشهور فاتئحی امیر تئیمورون (1336-1405) چاغداشیدیر. تورکلشمیش بارلاس طایفاسیندان اولان و تئیموریلر ایمپئرییاسی‌نین اساسینی قویموش امیر تئیمور ساغ دیزیندن و چیی‌نیندن آلدیغی یارادان آیاغی قاتلانمادیغینا گؤره توپال تئیمور (تئیمورلنگ) آدلانیردی. 1404-جو ایلده آنقارا ووروشماسیندا تورکییه سولطانی ایلدیریم (تورک منبعلرینده ییلدیریم یازیلیر) بیازیده غالیب گلیب. ایلدیریم بیازیدین بیر گؤزو کور ایدی. بو صحنه‌نی ح. جاوید اؤزونون "توپال تئیمور" درامیندا داها یاخشی تصویر ائتمیشدیر. موللا نصرالدینین جوغرافی آرئالی دا کیفایت قدر گئنیشدیر و او، ‌نینکی موختلیف بؤلگه‌لرده، حتّی موختلیف اؤلکه‌لرده اؤز گولوش دوغوران مودریک جاوابلاری ایله خالقین سئویملی اوبرازینا چئوریلمیشدیر. ف. کؤچرلی "شرقین مودریک مضحکه‌چیسی" آدلاندیردیغی موللا نصرالدین حاقیندا یازیر کی، او، موسلمانلار آراسیندا مؤوهوماتا، جهالته و فاناتیزمه گولور، چونکی بونلار موسلمانلارین حیاتیندا بؤیوک بیر مانعه‌یه چئوریلیب و اونلارین گئری قالماسینا سبب اولوبدور. زحمتکئش خالقین اخلاقی تربییه‌سینده و عدالتسیزلیگی، ظولمه قارشی موباریزه‌ده موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین رولونو نظره آلان حنفی زئیناللی 1927-جی ایلده اونلاری آیریجا کیتاب حالیندا چاپ ائتدیریر. گؤرکملی فولکلورشوناسلاردان م. ه. تهماسیب، م. سولطانوو، حتّی تورک ساتیریک یازیچیسی ع. نئسین موللا نصرالدینین پروتوتیپی حاقیندا آراشدیرما آپارمیشدیر. ت. ا. فرضعلی‌یئو "آذربایجان خالق لطیفه‌لری" (1965) آدلی نامیزدلیک دیسسئرتاسییاسیندا بوتون آذربایجان لطیفه‌لرینی، او جومله‌دن موللا نصرالدین لطیفه‌لرینی اطرافلی شکیلده آراشدیرمیشدیر. آکادئمیک و. آ. قوردلئوسکی موسکوادا چاپ اولونموش "خوجا نصرالدین لطیفه‌لری"نه یازدیغی اؤن سؤزده بیلدیریر کی، بو کومیک اوبراز بوتون شرق خالقلاری‌نین شیفاهی ادبیاتیندا اؤزونه مؤحکم یئر توتموشدور و هر خالق اونو اؤز یئتیرمه‌سی ساییر. لاکین و. آ. قوردلئوسکی اعتیراف ائدیر کی، خوجا نصرالدین کومیک اوبرازی ایله باغلی فولکلور نومونه‌لری اساسن عوثمانلیلارین ایمپئرییا حالیندا بیرلشدیردیگی اؤلکه‌لرده یاییلمیشدیر: "تورکییه‌ده، آرالیق دنیزی اؤلکه‌لرینده، واختی ایله عوثمانلی ایمپئرییاسی‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولموش اؤلکه‌لرده، رومینییادا، صئربییادا، کریمدا، زاقافقازییادا، هر یئرده خوجا نصرالدینی یاخشی تانیییرلار. یونانلار، ائرمنیلر، عربلر، داغلی یهودیلر، اویغورلار و س. آراسیندا نصرالدین مشهور شخصیتدیر". بونا گؤره ده آکادئمیک، خوجا نصرالدینی شرق خالقلاری‌نین موشترک کومیک اوبرازی ساییر. بهلول داننده بیر پئرسوناژ اولاراق عرب دونیاسی ایله باغلیدیرسا، موللا نصرالدین تورکلرین حؤکمرانلیغی دؤورونده مئیدانا چیخمیش و اساسن تورک خالقلاری آراسیندا اؤز لطیفه‌لری ایله مشهور اولموشدور. بونو موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین جوغرافی آرئالی دا تصدیق ائدیر. بو اوبراز اؤزبکلرده ناصریددین آفاندی، قازاخلاردا خوجا ناصیر، تورکلرده هوجا نصرالدین، تورکمنلرده ائپئندی، تاتارلاردا نصرالدین اوجا، اویغورلاردا نصیردین اپندی، ایراندا یاشایان آذربایجانلیلاردا ساده‌جه نصرالدین، کرکوک تورکمانلاریندا موللا آدلانیر. تورکلردن موللا نصرالدین کومیک اوبرازینی یونانلار آناستراددین آفاندی، تاجیکلر ائفئندی، فارسلار نصرالدین کیمی قبول ائتمیشلر. بو خالقلار آراسیندا یاییلان آنولوژی لطیفه‌لر موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین واریانتلاریدیر. اگر بئله دئمک مومکونسه، موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین "اوریژینالی" تورک خالقلاری‌نین آراسیندا مؤوجوددور. بونا گؤره ده فولکلورشوناسلار بو اوبرازین پروتوتیپینی تورکلرین آراسیندا آختارماقدا حاقلیدیرلار. م. ف. کؤپرولوزاده خوجا نصرالدینین سلجوقیلر دؤورونده یئتیشدیگینی بیلدیریر. بعضی تورک مؤلیفلری اونون تاریخی شخصیت اولدوغونو و 1208-1284-جو ایللرده آنادولودا یاشادیغینی ایدیعا ائدیرلر. آذربایجاندا موللا نصرالدینین پروتوتیپی ماراغا رصدخاناسی‌نین بانیسی مشهور عالیم، فیلوسوف، آسرتونوم خوجا نصیرالدین توسی ساییلیر. م. آ. سولطانووون بو ایدئیاسینی دستکله‌ین م. ه. تهماسیب یازیر کی، موللا نصرالدین لطیفه‌لرینده آسترولوگییا ایله باغلی فیکیرلرین یئر آلماسی، فیریلداقچی مونجّیملرین و اونلارا اینانان حؤکمدارلارین ساتیرا آتشینه توتولماسی، موللا نصرالدینین تئیمورون سارایینا ایشه دعوت اولونماسی کیمی بعضی ایپ اوجو وئرمه‌لر اونون پروتوتیپی‌نین توسی اولماسینا اساس وئریر. م. ا. تهماسیب لطیفه‌لردن بیرینی نومونه گتیره‌رک فیکرینی اساسلاندیرماغا چالیشیر: "موللا اؤزونه مؤهور قاییرتدیرماق ایسته‌ییر. مؤهور قاییران اوستا هر حرف اوچون موعین میقدار پول طلب ائدیر. موللا خرجی آز اولماق اوچون آدینی ائله دئییر کی عرب الیفباسی ایله یازیلدیقدا ایکی حرفدن - "خ" و "س"-دن عیبارت اولور. اوستا یازیر، "خ"-‌نین نؤقطه‌سینی قویماق ایسته‌دیکده موللا خواهیش ائدیر کی، اونو بیر آز سونرا قویسون. بو شکیلده یازیلمیش آد "حسن" اوخونور. بورادان آنلاشیلیر کی، موللا نصرالدینین اؤزو اوچون قاییرتدیردیغی مؤهورده "حسن" آدی وار ایمیش. معلوم اولدوغو اوزره، نصرالدین توسی‌نین ده اصیل آدی محمد ایبن حسندیر". محمد ایبن حسن نصیرالدین توسی 1201-جی ایل فئورالین 18-ده همداندا (بعضی منبعلره گؤره توس شهرینده) آنادان اولموش، 1274-جو ایل اییونون 25-ده باغداددا وفات ائتمیشدیر. بهمنیار و ایبن سینا مکتبینه منسوب موعلیملردن درس آلمیش، ماراغا آسترونمییا رصدخاناسینی یاراتمیش، آسترونومییایا، ریاضیاتا، فلسفه‌یه و دیگر عئلم ساحه‌لرینه دایر فوندامئنتال آراشدیرمالار آپارمیش، ائنسیکلوپئدییاچی عالیم کیمی تا‌نینمیشدیر. "زیج ائلخانی" ،"تحریر اؤقلیدس" ،"تذکرة نصیریه " ،"اخلاق ناصری" ،"اساس الاقتباس " و باشقا اثرلری دونیا‌نین بیر چوخ دیللرین، او جومله‌دن آوروپا دیللرینه چئوریله‌رک دؤنه-دؤنه نشر اولونموشدور. باغدادا سفر ائدرکن وفات ائتمیش، بوراداکی "جلیل مسجید"ده دفن اولونموش و قبری اوزرینده "عئلم اؤلکه‌سی‌نین شاهی" کلمه‌لری یازیلمیشدیر. فاکتلارین ایناندیریجیلیغینا باخمایاراق، موللا نصرالدینین پروتوتیپی حاقیندا اولان بوتون وئرسییالار علمی احتیمالدیر. بو دا نصرالدین کومیک اوبرازی‌نین جوغرافی مکا‌نی‌نین گئنیشلیگی و زامان حدّینه سیغماماسی ایله علاقه داردیر. تکجه بیر فاکتی قئید ائدیم کی، موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین عرب واریانتلاری دوققوزنجو یوز ایللیکده یاشامیش هارون الرشیدله، دوغو تورک واریانتلاری ایسه اون اوچونجو یوز ایللیکده مؤوجود اولموش سلجوق حؤکمدارلاری ایله باغلیدیر. ن. گنجوی یارادیجیلیغیندا دا موللا نصرالدین لطیفه‌لری ایله سسلشن و حؤکمدارین عاغلینا، کامالینا تاثیر گؤسترن حئکایتلرین اولدوغونو بیلدیرن پاشا افندییئو یازیر کی، قدیمدن بری چوخ پراکنده حالدا گزن لطیفه‌لر، روایت و احوالاتلار زامان کئچدیکجه بیر شخصیتین آدی ایله باغلانمیشدیر. بو دؤورلرده موللا نصرالدینین پروتوتیپی‌نین نصرالدین توسی اولماسینی ایدیعا ائتمک تاریخی یانلیشلیغا یول وئرمک دئمکدیر. م. ه. تهماسیب آذربایجان فولکلورشوناسلیغی‌نین یئنیلمز سرکرده‌لریندن بیری اولموشدور و موللا نصرالدینین پروتوریپی‌نین نصرالدین توسی اولماسی حاقینداکی فیکیرلری توتارلی سایماسینا باخمایاراق، بو ایدئیا‌نین "لازیمی قدر اساسلاندیریلمامیش اولماسی" شرطلری ایله حسابلاشمیشدیر. عزیز میرهمدووون فیکیرلری ایسه موللا نصرالدینین تاریخی شخصیتلرله باغلانماسی اطرافیندا گئدن موباحیثه لره سون قویور: "موللا نصرالدینی کونکرئت بیر تاریخی شخصیتله باغلاماق اولار، آما عئینی‌لشدیرمک اولماز؛ باشقا سؤزله، بو گون بیزیم تصووروموزده اولان موللا نصرالدینی شخصسیزلشدیرمک، یعنی هئچ بیر زامان، هئچ بیر خالقین ایچریسینده یاشامامیش تام افسانوی صورت، بوسبوتون بشر خیالی‌نین محصولو حساب ائتمک نه قدر معناسیز اولارسا، اونو هر هانسی بیر عصرین اوغلو ایله عئینیلشدیرمک ده بیر او قدر گولونج اولار". لاکین راضیلاشماق لازیمدیر کی، موللا نصرالدین اوبرازی تورک مفکوره‌سی‌نین محصولودور و بو اوبرازین فولکلور توتوموندا آذربایجان خالقی‌نین کیفایت قدر پایی واردیر. موللا نصرالدین عومومی‌لشدیریلمیش تیپدیر. بو لطیفه‌لرده "ایکی‌ اوزلولوک، یالتاقلیق، یالانچیلیق، خسیس‌لیک، آج‌گؤزلوک، نادانلیق، عواملیق، جاهیل‌لیک، مؤوهومات، خورافات و سایر ساتیرا آتشینه توتولور". ماراقلی بیر نومونه گتیریم: واختی ایله حسن قاسیمووون توپلاییب "ائل سؤز" (1965) آدلی فولکلور توپلوسوندا وئردیگی "مؤلیف‌سیز لطیفه‌لر" چاپ ائدیلندن درحال سونرا بوتونلوکله موللا نصرالدین لطیفه‌لری سیراسینا داخیل ائدیلمیشدیر. سونرالار موللا نصرالدین لطیفه‌لری آراسیندا یئر آلمیش "اؤزو اوچون قالسین" لطیفه‌سی‌نین اوریژینالی بئله‌دیر: "بیر سونسوز کیشی مسجیدده ائشیتدی کی، عزرائیل ائوبه‌ئو دوشوب اوشاغی اولمایانلارا اوشاق پایلاییر. کیشی بو خبری ائشیدن کیمی سئویندی و عزرائیلی قارشیلاماق اوچون تله‌سیک ائوینه قاچدی. یولدا بیر نئچه اوشاغی اولان قونشوسونا راست گلیب، اونون دا قولوندان توتدو و دارتدی:

-تئز اول، ائوه گئدک،- دئدی،- دئییرلر، عزرائیل اوشاق پایلاییر.

 قونشوسو قولونو چکیب دئدی:

-منه اوشاق گرک دئییل، آ قونشو، عزرائیله دئیرسن کی، منیمکیلره دیمه‌سین، اؤزونونکو اؤزو اوچون قالسین". بو جور اونلارلا لطیفه‌نی موللا نصرالدین لطیفه‌لری سیراسینا یئرلشدیرمک اولار، چونکی لطیفه‌‌نین مضمونو، اوسلوبو و ایدئیاسی بونا ایمکان وئریر. لاکین بونون نصرالدین توصییه نه دخلی وار؟! بو حسابلا سدنیک پیرسولطانلی‌نین توپلادیغی و "لطیفه‌واری سؤیلمه‌لر" آدلاندیردیغی بیر نئچه لطیفه‌نی ده موللا نصرالدین و بهلول داننده لطیفه‌لری کیمی وئرمک اولار، چونکی اونلاردا دا صؤحبت شاهدان، شئیخدن، عواملیقدان، جهالتدن، نادانلیقدان گئدیر. البته، بو، طبیعی پروسئسدیر، فولکلور ماتئریاللاری زامان-زامان جیلالانیر، النیر، تکمیل‌لشیر و موکمّل شکیلده مئیدانا چیخیر، ایلکین و پریمیتیو واریانتلاریندان دیلی، مضمونو و پئرسوناژلاری ایله فرقله‌نیر. فولکلوردا واریانتلیلیقدان قاچماق مومکون دئییل. او جومله‌دن ائپیک نؤوعون چئویک فورماسی اولان لطیفه‌لر ایستیثنالیق تشکیل ائتمیر. موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین دفعه‌لرله نشر اولونماسینا و هر دفعه یئنی لطیفه‌لرله زنگینلشدیریلمه‌سینه باخمایاراق، مرحوم فولکلورشوناس بهلول عبدوللا یالنیز اوتوراقلاشمیش، واریانتلارین فؤوقونده دایانان لطیفه‌لری 2004-جو ایلده تکرار چاپ ائتدیرمیشدیر کی، بو دا یئنی‌یئتمه‌لر و آز حاضیرلیقلی اوخوجولار اوچون ماراقلی گؤرونن نشردیر، اوخوجودا چاشقینلیق یاراتمیر. اصلینده واریانتلیلیق فولکلورون قیزیل قانونودور و همین ماتئریالین محض فولکلور نومونه‌سی اولماسی فاکتینی تصدیق ائدیر. واریانتلار سؤیله‌ییجیلره گؤره، بؤلگه‌لره گؤره و حتّی اؤلکه‌لره گؤره تعیین ائدیلیر. فولکلورشوناسلیغین ان موهوم وظیفه‌سی موقاییسه‌لی تحلیل آپارماق و کامیل واریانتی سئچیب اوزرینده دایانماقدیر.

کرکوک تورکمانلاری‌نین موللا حاقیندا لطیفه‌لریندن بیرینده دئییلیر: "بیر گون امیر تئیمور تاختدا اوتوروب. کئفی آسیماندادی. شاکا ایچون موللادان سورار:

-موللا، آللاهین ایشی ندی؟

موللا دئیر:

-ائن آشاغییا.

او دا ائنر. موللا چیخار یئرینه دئیر:

-آللاهین ایشی ایشته بودی. سنین تکی بیر ملیکی ائندیریر، منیم کیمی بیر آدامی چیخاریر تاختا".

"کرکوک فولکلورو آنتولوگییاسی"نا (1987) "فولکلوروموزون قودرتلی قولو" آدلی اؤن سؤز یازان غضنفر پاشایئو عیراقدا یاییلمیش موللا نصرالدین لطیفه‌لرینی مضمونونا گؤره "موللا ائوده" ،"موللا و دؤولت آداملاری" ،"موللا دوستلاری آراسیندا" ،"موللا و قاضیلار" ،"موللا و دین خادیملری" ،"موللا عئلم و مدنیت عالمینده" ،"موللا و قونشولاری" و سایر بؤلمه‌لر آلتیندا قروپلاشدیریر کی، بو دا آذربایجاندا چاپ ائدیلن لطیفه‌لرین تصنیفاتینا اویغوندور. کرکوکده موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین نشری ده حیاتا کئچیریلمیشدیر. 1969-جو ایلده نیجات کؤوثر اوغلو و 1972-جی ایلده جاببار قایاجا بئله کیتابلار چاپ ائتدیرمیشلر. ق. پاشایئو بو کیتابلارین اساسن تورکییه‌ده یاییلمیش خوجا نصرالدین لطیفه‌لری اساسیندا ترتیب اولوندوغونو بیلدیریر. گؤرکملی عالیم هم ده نیشان وئریر کی. تورکییه‌ده آغشهر قبریستانلیغیندا موللا نصرالدینین مزاری واردیر و آداملار اونون مزاری اوستونده‌کی توربه‌نی زیارته گلیرلر. توربه‌‌نین اؤزو ده گولوش دوغوراجاق بیر شکیلده تیکیلمیشدیر و هر طرفی آچیق اولدوغو حالدا قارشی طرفده قیفیل آسیلمیش قاپی قویولموشدور.. آغشهرده موللا (خوجا) نصرالدینه و ائششگینه هئیکل ده قویولموشدور.

تورکمنلرده لطیفه "شورتا سؤز" آدلانیر. موللا کمینه حاقیندا اولان شورتا سؤزلرده موللا نصرالدین اوسلوبو آپاریجیدیر. "عاقیلی سیزده، قولاقی بیزده" شورتا سؤزونده - لطیفه‌سینده دئییلیر: "بیر واقت کمینه‌‌نین قولاقینا یارا چیقیپ، چیشیپ، ائپ-ائسلی بیلوپ دوروپدور. پیر اونو قؤروپ:

-موللا کمینه، ائشگین قولاقینی آلایدینمی؟- دیییر. کمینه خئم:

-خاوا، تاقسیر، ائشگین عاقیلینی سیز آلانیزسونیز، بیز خئم کم قالمالی دیییپ قولاقینی آلایدیک- دیییر".

تورکمنلرده کمینه ایله یاناشی، میرالی، آلدارکوسا (یالانچی کوسا)، ائسئن‌پولات، کارری-آتا و ائپئندی حاقیندا شورتا سؤزلر ده گئنیش یاییلمیشدیر کی، بونلار دا موللا نصرالدین لطیفه‌لری ایله سسلشیر، بعضی حاللاردا ایسه اونلارین واریانتلاری کیمی مئیدانا چیخیر. مثلا، "منه اینانمیرسان، ائششگه اینانیرسان؟" لطیفه‌سینده دئییلیر: "بیر دفعه ائپئندیدن ائششک خواهیش ائتدیلر. ائپئندی جاواب وئردی کی، ائششک ائوده یوخدو. ائله بو زامان ائششگین آنقیرتیسی ائشیدیلدی. قونشوسو ائششک سسینی ائشیدیب ائپئندیدن سوروشدو:

-دئییرسن، ائششک ائوده یوخدو، بس او آنقیران ندی؟

ایشی بئله گؤرن ائپئندی حیرصله دئدی:

-نه آخماق آدامسان، منه اینانمیرسان، ائششگه اینانیرسان؟!"

تورکمنلر نووئللاواری حئکایه‌لری ارتئکی آدلاندیریرلار. قازاخلاردا بو ژانر ائرتئگیلئر کیمی یازیلیر و اساسن ییغجام ناغیللاری احاطه ائدیر. بیر چوخ حاللاردا تورکمن ارتئکیلئری ده ناغیللارلا عئینی‌لشدیریلیر. لاکین ارتئکی داها چوخ "اولموش احوالات" (روسجا qryaduşie, bıloe) کیمی ترجومه اولونور. تورکمن فولکلورشوناسلاری دا کومیک قهرمانلارین پروتوتیپی حاقیندا آراشدیرما آپارمیش و بئله قناعته گلمیشلر کی، میرالی حاقیندا اولان لطیفه‌لر شکسیز بؤیوک اؤزبک شاعیری علیشیر نوایی (1441-1501) ایله باغلیدیر. تورکمنلرین آراسیندا کمینه‌نین ده پروتوتیپی حاقیندا بئله احتیماللار مؤوجوددور. لطیفه‌لرین تنقید اوبیئکتلری ایسه خانلار، شاهلار، بایلار، ایشانلار و موللالاردیر.

موللا نصرالدینین آدینداکی "موللا" سؤزونون ایکی معناسی وار کی، بونلاردان بیری حقیقی معنادا اولان دین خادیمی‌نین روتبه‌سینی ایفاده ائدیر، دیگری ایسه مجازی معنادا اولوب، اورتا یوز ایللیکلر اوچون خاراکتئریک ساییلان حؤرمتلی اینسان، نوفوذلو شخص آنلامینا گلیر. مثلا، شاعیر موللا پناه واقیفه اونا گؤره "موللا" دئیه موراجیعت ائدیردیلر کی، اونون جمعیت ایچریسینده بؤیوک نوفوذو واردی. بو، تخمینن موللا ایفاده‌سی ایله عئینی کؤکدن اولان و عرب دیلیندن چئویرمه‌ده اؤیره‌دن معناسینی وئرن، همچنین بوتون ضیالیلارا موراجیعت فورماسی کیمی قبول ائدیلن چاغداش "موعلیم" سؤزونه اویغوندور. بو پئرسوناژین نوفوذونو نظره آلان بؤیوک ساتیریک یازیچی ج. محمدقولوزاده اؤز ژورنالینی "موللا نصرالدین" آدلاندیرمیشدیر. سووئت دؤنمینده "نصرالدین بوخارادا" و "موللا نصرالدینین سرگوزشتلری" آدلی ساتیریک کینوفیلملر چکیلمیشدیر. سووئت آنتیپودلارینی تنقید ائدن "موزالان" کینوژورنالیندا موللا نصرالدین لطیفه‌لرینه خاص اوسلوب آپاریجی اولموشدور. 2012-جی ایلده جنوب تئلئویزییاسی (جتو) "موللا نصرالدین" آدلی ساتیریک مینی‌فیلملر چکیب نوماییش ائتدیرمیشدیر کی، بو فیلملرین اؤزولونو چاغداش ایجتیماعی-سیاسی پروسئسلره اویغونلاشدیریلمیش موللا نصرالدین لطیفه‌لری تشکیل ائدیر. تورکییه‌ده چکیلمیش بیر نئچه کینوکومئدییا‌نین سسئناریسی هوجا نصرالدین لطیفه‌لریندن ایستیفاده اولونماقلا یازیلمیشدیر. تورک کینوکومئدییا پئرسوناژی شابا‌نین حاضیرجاوابلیغی اؤز مایاسینی بئله لطیفه‌لردن آلیر.

موللا نصرالدین لطیفه‌لرینده بوتون حادیثه‌لر بو کومیک قهرما‌نین اؤزو، آروادی، اوغلو، ائششگی، قوناغی، ائوی، قونشولاری، علاقه ده اولدوغو آداملار اطرافیندا جریان ائدیر و لطیفه‌لرده عومومی‌لشدیریلمیش هم موثبت، هم ده منفی خوصوصیتلر همین آداملارین شخصینده عکس اولونور. اگر موللا آروادینی تنقید هدفی سئچیبسه، بو، بوتون آروادلاردا اولان اوخشار نؤقصانلاری احاطه ائدیر. موللا نصرالدین لطیفه‌لرینده‌کی ایجتیماعی ساتیرا‌نین اوبیئکتینی موعینلشدیره‌رک، اساسن ایکی ایجتیماعی زومره‌‌نین اوزرینده دایانارلار کی، بونلار دا دین نوماینده‌لریندن (قاضیلار و موللالار) و حاکیم طبقه‌نی تمثیل ائدنلردن (شاهلار و سولطانلار) عیبارتدیر. علمی ادبیاتدا موللا نصرالدینین ایجتیماعی-تنقیدی هدفی آشاغیداکی کیمی قروپلاشدیریلیر: 1) دؤورون ظالیم، موستبید و قان ایچن حؤکمدارلاری‌نین تنقیدی (تئیمورون سیماسیندا)؛ 2) دین خادیملری‌نین ایفشاسی؛ 3) فئودال دونیاگؤروشونون، دونیا و آخیرت حاقیندا بسیط موحاکیمه‌لرین لاغا قویولماسی؛ 4) دینی اعتیقادلارین تنقیدی؛ 5) عاییله-معیشت و تربییه مسله‌لرینه موناسیبت. دئمک، موللا نصرالدین لطیفه‌لری‌نین اساس تنقید هدفلری بونلاردیر:

-دینی فاناتیزمین، مؤوهوماتین و جهالتین تنقیدی؛

-حاکیم زومره‌‌نین و عدالتسیزلیگین تنقیدی؛

-عاییله ده دوزگون اولمایان تربییه‌‌نین تنقیدی.

موللا نصرالدین لطیفه‌لرینی بو شکیلده قروپلاشدیریب اوخوجویا تقدیم ائتمگه احتییاج اولماسا دا، لطیفه‌لر مضمونونا گؤره آسانلیقلا سئچیلیر و فرقله‌نیر.

بئله‌لیکله، ائپیک ژانرین - لطیفه‌لرین دونیا خالقلاری‌نین و آذربایجانلیلارین فولکلورونداکی یئری باره‌ده قیساجا تانیشلیق اونلاری علمی شکیلده، چاغداش فولکلورشوناسلیغین طلبلری سویییه‌سینده قروپلاشدیرماغا ایمکان وئریر. لطیفه‌لر اساسن ایکی قروپا بؤلونور:

-عومومخالق لطیفه‌لری؛

-بؤلگه لطیفه‌لری، یاخود رئگونال لطیفه‌لر

عومومخالق لطیفه‌لری هر هانسی بیر جوغرافی مکانی، یعنی بوتؤولوکده بیر اؤلکه‌نی، بعضاً بو اؤلکه‌‌نین حودودلارینی آشاراق اطرافداکی بیر نئچه اؤلکه‌نی احاطه ائدیر. بو قروپا آذربایجانلیلارین موللا نصرالدین و بهلول داننده، بولقارلارین قابرووو حاضیرجاوابلاری، تورکلرین تلخک، عربلرین جوها و ابو نوواس حاقیندا لطیفه‌لرینی داخیل ائتمک اولار. بؤلگه لطیفه‌لری سیراسینا هیندلیلرین بیربال، فارسلارین داهو، تاجیکلرین موشفیق، تورکلرین بئکتاشی، تورکمنلرین کمینه، اؤزبکلرین میرالی، قاراقالپاقلارین اوموربئک، قیریم تاتارلاری‌نین آهمئت آکای اوزئنباشلی، آذربایجانلیلارین حاجی دایی، میرزه باغی، علی جاببار، موللا تانریوئردی اوغلو حوسئین، آبدال قاسیم، آیریم تاغی، لوطو سالمان حاقیندا اولان لطیفه‌لری عاییددیر. بؤلگه لطیفه‌لری توپلانیلیب چاپ ائدیلدیکجه اؤز جوغرافی آرئالینی گئنیشلندیریر و تدریجن عومومخالق لطیفه‌لری سویییه‌سینه قالخیر. بونا گؤره ده بؤلگه لطیفه‌لری ایله عومومخالق لطیفه‌لری آراسینداکی فرق نیسبیدیر.

لطیفه‌لر موختلیف بؤلگه‌لرده موختلیف جور آدلانیر. بلکه ده بئله چوخادلیلیغا فیکیر وئرمه‌مک، اونلاری عومومی بیر باشلیق آلتیندا قروپلاشدیرماق اولار. لاکین لطیفه اؤزو بیر ژانر کیمی فرقلی خوصوصیتلره مالیکدیر. بئله کی، بعضی لطیفه‌لر اوزون و ایضاح ائدیجی احوالاتلار اوزرینده قورولموشدور، بعضیلری ایسه قیسا دیالوقدان عیبارتدیر. موللا نصرالدین لطیفه‌لری ایله بهلول داننده لطیفه‌لری آراسیندا ‌نینکی اوسلوب، حتّی موختلیف ادبی اؤلچو، راکورس، تحکییه فرقلری مؤوجوددور. بئله فرق عومومخالق و بؤلگه لطیفه‌لری آراسیندا دا مؤوجوددور. بو دا لطیفه ژانری‌نین اؤزونون نؤوعلره آیریلدیغینی گؤستریر. بئله فرقلی موناسیبت بؤلگه‌لرین اؤزوندن کورتبیی شکیلده گلیر و تدریجن مؤحکمله‌نیر. آذربایجان فولکلوروندا لطیفه‌‌نین ژانر خوصوصیتلرینی تخمینن بئله قروپلاشدیرماق اولار:

-بزه‌مه و بویاما؛

-گولمه‌جه؛

-شبه‌ده و لاغلاغی؛

-ظارافات؛

-دوداق‌قاچدی، یاخود مزه‌لی احوالات؛

-آتماجا، بدیَه و اؤجشمه؛

-مضحکه؛

-قاراوللی و تکرله‌مه؛

-یومور

بو بؤلگوده وئریلمیش نومونه‌لر آراسیندا هانسی فرقلی جهتلر واردیر؟ فولکلورشوناسلیقدا بزه‌مه و گولمه‌جه لطیفه سؤزونون سینونیمی ساییلیر، لاکین بو لطیفه نؤوعلری‌نین اؤزلری آراسیندا دا فرقلر مؤوجوددور. بزه‌مه‌لر موعین بیر احوالات اوزرینده قورولور و ناغیلواریدیر، بیر قدر آغیر، ایضاح ائدیجی اوزون ساتیریک حئکایه‌یه بنزه‌ییر. بونون ان باریز نومونه‌سی آیریم بزه‌مه‌لریدیر. آیریم بزه‌مه‌لری‌نین توپلاییجیسی و. ولییئو بو فرقلی خوصوصیتلری اونلاری یازییا آلارکن موشاهیده ائتمیشدیر: "آیریم بزه‌مه‌لرینده لطیفه‌لردن باشقا خالقین حیاتی، معیشتی ایله باغلی اولان بیر نئچه حئکایت ده واردیر. بو نومونه‌لر لطیفه‌لرله ناغیللار آراسیندا سانکی کؤرپو تشکیل ائدیر.

شبده‌لر ده گولمه‌جه تیپلیدیر، لاکین شبده‌لرده گولمه‌جه‌لردن فرقلی اولاراق، اله سالما، لاغ ائتمه مئیلی گوجلودور. شبده‌لردن بیرینده دئییلیر کی، قاراچؤپه شهرلی بیر قیز گلین گلیبمیش. کندده-کسکده اولمادیغیندان عؤمرونده دوکا‌نین باشی کسیک تویوغوندان باشقا بیر شئی گؤرمه‌ییبمیش. بیر گون قایناناسی خؤرک بیشیریرمیش، اوزونو گلینه توتور کی:

-آ قیزیم، - دئییر،- گئت داما باخ گؤر، تویوق یومورتلاماییبمی، گتیر خؤره‌یه چالاق.

گلین دوروخور، سونرا تعجوبله سوروشور:

-آی خالا، بویون بازار گونو دؤیولمو، تویوق دا یومورتلایارمی؟

ظارافات ایکی جور اولور. بونلاردان بیرینجیسی دیگر فولکلور ژانرلاری‌نین، خالق تاماشالاری‌نین و اویونلاری‌نین، داستانلارین و ناغیللارین ترکیبینده مجلیسی شنلندیرمک، دیقتی توپلاماق، ماراغی آرتیرماق، گرگینلیگی و یورغونلوغو آرادان گؤتورمک مقصدیله سؤیله‌نیلیر. کوسا و کئچلله باغلی تاماشالاردا، آشیق ییغناقلاریندا اساس مطلبه (کونتئکست) بیلاواسیطه دخلی اولمایان چوخلو ظارافاتلار سؤیله‌نیلیر. دیگر ظارافاتلار کونکرئت اولایلارلا و شخصلرله باغلی اولور. مثلا، شکی لهجه‌سینده اولان یئر-یورد، محلل، ایداره آدلاری، خوصوصیله "آذربایجانجا-شکیجه لوغت" کیمی ظارافاتیانا ترتیب اولونموش سییاهیلار ائله لطیفه‌لرین اؤزلری قدر گولوش دوغورور. ب. واهابزاده حاقلی اولاراق یازمیشدیر کی، شکی ظارافاتلاری، خوصوصن دیالئکتولوژی لوغت و توپونیملر تکجه گولوش دوغورماق اوچون دئییل، هم ده عئلمی باخیمدان دیرلیدیر. مثلا، شکیلیلر بئکارا "ائژگان" ،آریغا "میجیر" دئییرلر. بو سؤزلرین تلففوظو ایسه شکیلی اولمایانلارین دوداغینی قاچیریر. باکیترافی کندلردن خئیلی ظارافاتی یازییا آلان ابولقاسیم حوسئینزاده همین ظارافاتلاری ائدن آداملارین آدلارینی اولدوغو کیمی ساخلامیشدیر. محمدهاشیم، موللا میرزه محمد، قافار کیشی، سئیید احمد، شاه‌صنم قیزی پریخانیم و باشقا لطیفه قهرمانلاری اویدورولموش پئرسوناژ و پروتوتیپ دئییللر، رئال اولاراق حیاتدا مؤوجود اولموش شخصلردیر. ا. حوسئینزاده اونلارین باشینا گلن اولایلاری و اؤزلری‌نین ائتدیکلری ظارافاتلاری "خالق روایتلری" عادییلا قلمه آلمیشدیر. اصلینده بونلار ظارافاتلار اوزرینده قورولموش لطیفه‌لردیر. چونکی اونون "خالق روایتلرینی" وئردیگی "آشی موللا‌نین، باشی موللا‌نین" (1983) آدلی کیتابدا لطیفه‌لر (اساسن موللا نصرالدین لطیفه‌لری) توپلانمیشدیر. کیتابدا وئریلمیش "آشیغینکی هایداندیر، موللا‌نینکی وایدان" آدلی لطیفه‌ده موللا ایله آشیق قارشیلاشیر. موللا سوروشور کی، آی آشیق، هارایا بئله گئدیرسن، خئییردیرمی؟ آشیق جاواب وئریر: "موللا، البته، خئییردیر. خئییردیر کی، من گئدیرم ده! شر اولسایدی، سن گئدردین!".

"اینسان و شئیطان" ،"چوبان و موللا" ،"آتلی و پییادا" ،"یوخو احوالاتی" بو قبیلدن اولان نومونه‌لردیر. روایت فولکلورون تاریخی شخصلر (پادشاهلار، شاعیرلر، قاضیلر و سایر) و توپونیملر حاقیندا یاری افسانوی-یاری رئال بیر ژانریدیر. عادتن، روایتی باش وئرمیش اولایلاردان عیبارت شیفاهی تحکییه ساییرلار. روایتلری کیمینسه باشینا گلمیش و سونرادان آغیزلاردا دولاشیب جیلالانمیش ناغیلا دا بنزه‌دیرلر. ماکئدونییالی ایسگندر حاقیندا تورکییه‌ده و آذربایجاندا دولاشان روایتلر بونا پارلاق میثالدیر. گؤروندوگو کیمی، روایتین لطیفه ایله جیدی علاقه سی یوخدور. ا. حوسئینزاده بلکه ده بونا گؤره توپلادیغی فولکلور نومونه‌لرینه "مزه‌لی حئکایه‌لر" سرلؤوحه‌آلتی معلومات علاوه ائتمیشدیر. بو ایسه لطیفه‌‌نین مزه‌لی احوالات (دوداق‌قاچدی) نؤوعونه اویغوندور. لاکین کیتابداکی نومونه‌لرین چوخو لطیفه‌دیر. بئله مزه‌لی حئکایه، مزه‌لی احوالات عادتن دوداق‌قاچدی کیمی تا‌نینیر. دوداق‌قاچدی روایت شکلینده اولان مزه‌لی احوالاتدیر. دوداق‌قاچدیلار کومپازیسییا و سوژئت باخیمیندان لیریک ژانرین دیگر نؤوعلریندن فرقله‌نیر و بونا گؤره ده فولکلور توپلاییجیلاری‌نین دیقتینی چکیر. محرم قاسیملی "ائل دوزگولری، ائلات سؤیلمه‌لری" آدلی کیتابیندا توپلادیغی لطیفه‌لری "گولمه‌جه‌لر، دوداق‌قاچدیلار" آدی آلتیندا قروپلاشدیریر. دوداق‌قاچدیلار ایکی قروپا بؤلونور: قورامالار و اولموش احوالاتلار. دوداق‌قاچدی نومونه‌لری‌نین ان یاخشی واریانتلارینی آتابالا ایسماییل اوغلو، خئیرالدین قوجا، مشدی عابباس شاهمارلی و خلیل فرمزاوغلو توپلاییب قلمه آلمیشدیر.

فولکلورون ماراقلی ساحه‌لریندن بیری آتماجا و اؤجشمه‌لردیر. آتماجالار درین معنالی حیکمت‌امیز سؤزلردن عیبارت اولور. آتماجالاردا حیاتدا باش وئرمیش اولایلار تصویر اولونور. اونون باشلیجا سجییه‌وی خوصوصیتی ایفاده کسکینلیگی، سرراستلیقدیر. ساتیریک اووقاتلی آتماجادا فلسفی عومومی‌لشدیرمه‌لر اولور. عادتن، آتماجالار تاریخی سیمالارلا باغلی اولایلارین اصل ماهیتینی آچیر. قولام محمدلی توپلاییب ترتیب ائتدیگی "آتماجالار"ای بو ژانرین طلبلرینه اویغون شکیلده قروپلاشدیرمیشدیر. کیتابدا زاما‌نین موختلیف دؤورلرینده یاشامیش عالیم و موتفکّیرلرین، شاعیر و ادیبلرین، رسّام و آرتیستلرین، دؤولت خادیملری و سرکرده‌لرین تربییه‌وی اهمیت داشییان حیکمتلی سؤزلری، یعنی آتماجالاری توپلانمیشدیر. بورادا ع. نسیمیدن توتموش زردوشته و ج. محمدقولوزاده‌یه قدر موختلیف دؤورلرین تاریخی سیمالاری ایله باغلی خئیلی آتماجا (لطیفه) واردیر. نادیر شاهلا باغلی آتماجادا دئییلیر کی، او، آذربایجاندا راستلاشدیغی بیر کندلیدن سوروشور: "دئ گؤروم آللاه بؤیوکدور، یا من؟" کندلی جاواب وئریر کی، او، گؤیده بیلدیگینی ائدیر، سن ایسه یئرده، منی بو ایشه قاریشدیرمایین". باشقا بیر آتماجا ایسه میرزه علی مؤعجوزون بو سؤزلریندن عیبارتدیر: "ایچکی جان ساغلیغی‌نین دوشمنیدیر، گل ایچک جانیمیزین ساغلیغینا". آتماجا‌نین لطیفه‌‌نین بیر نؤوعو اولدوغونو تصدیق ائدن داها بیر نومونه: شیکارا چیخمیش آغقویونلو سولطان یعقوب قویون اوتاران بالاجا حبیبی‌یه راست گلیر و اوندان سوروشور:

-نه ییغیرسان؟

-چؤر-چؤپ.

-چؤر ندیر، چؤپ ندیر؟

-چؤپ دیک دورانلاردیر، چؤر ییخیلانلاردیر.

بالاجا حبیبی‌نین جاوابی سولطانی ماراقلاندیریر و او بیر ده سوروشور:

 

-بو قوزولار کیمیندیر؟

-قویونلارین.

-کندینیزین بؤیوکلری کیملردیر؟

-اؤکوزلر.

-من دئمک ایسته‌ییرم کی، کندینیزه بیر بؤیوک آدام گلسه، اونون قاباغینا کیم چیخار؟

-کؤپکلر.

سولطان یعقوب بو جاوابدان آجیقلاناراق الینی قیلینجینا آتمیش و آجیقلا حبیبییه دئمیشدیر:

-نه چاپارام سنی.

-چاپ کی، یولداشلاریندان گئری قالمایاسان،- دئیه حبیبی حاضیرجاوابلیق گؤسترمیشدیر.

بدیَه نظم و نثرله بداهتن دئییلمیش سؤزدور و اساسن شعئیره شامیل ائدیلیر. ادبیاتشوناسلیقدا بدیه (بدیعی) موعین بیر پوئتیک فونکسییا داشییان بدیعی سؤزه دئییلیر. فولکلور تئرمینی کیمی بدیه حاضیرجاوابلیغی ایفاده ائدیر کی، بو دا عادتن آتماجا فورماسیندا اولور، هم بدیه، هم ده بدیعییه شکلینده تلفّوظ ائدیلیر. دیالئکتیک فورماسی بدیهه‌دیر. حاضیرجاوابلیغی ایله فرقلنن، قاباقجادان فیکیرلشمه‌دن معنالی، کسکین سؤز و یا شئعیر سؤیله‌ین آداما بدیهه‌چی دئییلیر. جنوبی آذربایجاندا حاضیرلاشمادان سینه‌دن (دؤشدن) وضعیته اویغون سؤز دئینلر بدیهه‌گو (-گو آذربایجان دیلینده‌کی-چی ایسیم دوزلدن شکیلجییه اویغوندور) آدلانیر. ناخچیوا‌نین اوردوباد بؤلگه‌سیندن توپلانمیش بدیه‌لردن بیرینده دئییلیر: "نوسنوسلو کئفلی علیقولام سحر یوخودان پاخمئل دوروب دئییر:

-نیین باهاسینا اولورسا - اولسون، یادیما سالمالی‌یام. یادیما سالمالی‌یام! یادیما سالمالی‌یام! آرواد، تئز اول، منیم پاسپورتومو وئر!

آروادی تئز پاسپورتو تاپیب ارینه وئریر. کئفلی علیقولام پاسپورتو آچیر و سئوینجله قیشقیریر:

-هه، یادیما دوشدو، علیقولام، علیقولام!"

مضحکه و قاراوللی فولکلورون آیریجا ائپیک ژانرلاری کیمی اؤیرنیلدیگیندن بورادا یالنیز اونلارین لطیفه ایله باغلیلیغیندان صؤحبت آچاجاغام. مضحکه تاماشا عونصورلودور. خالق تاماشالارینی یارادان و یاشادان مضحکه‌چی و معرکه‌گیرلر موختلیف مزه‌لی حرکتلری و گولوش دوغوران سؤزلری ایله آداملاری اَیلندیریردیلر. مضحکه‌چی مضحکه سؤیله‌ییر، معرکه‌چی معرکه چیخاریردی. لوطو و مسخره‌بازلار شیت و کوبود ظارافاتلارا داها چوخ یول وئریردیلر. ائلچین آسلانوو "ائل-اوبا اویونو، خالق تاماشاسی" (1984) آدلی ایضاحلی معلومات کیتابیندا مضحکه‌‌نین اورتا یوز ایللیکلرده تلخکلیکله مشغول اولان  مضحکین آدیندان گؤتورولدوگونو یازمیشدیر.

لطیفه‌لر گونوموزون رئاللیقلارینا گوزگو توتور. خالق همیشه ان فاجیعه‌لی حادیثه لری گولوشله قارشیلاییر. بدبختلیگی، زوراکیلیغا، طبیعی فلاکتلره ده گولوشله جاواب وئریر. نؤکرین آغا حاقیندا، رعیتین بی حاقیندا گؤزل لطیفه‌لری وار. سووئت دؤنمینده رایکوم کاتیبلری، میلیس ایشچیلری بئله "ساغلام" تنقید آتشینه توتولوردولار. اؤلکه‌میزین سیاسی موحیطی دییشدیکجه کئچمیش رهبرلر حاقیندا لطیفه‌لر کسکینلیگی ایله اوزه چیخدی. خالق خوشلامادیغی رهبرلر حاقیندا قوشوب-دوزدویو لطیفه‌لری بو گون ده آچیق-آشکار سؤیله‌ییر. بئله لطیفه‌لر آجی حقیقتلری عکس ائتدیریر. لطیفه‌لرده عومومی‌لشدیریلمیش مأمور اوبرازلاری گولوشله ایصلاح اولونور. اونلارین آراسیندا حتّی سووئتلرین فعالیتینه سون قویموش قورباچوو و یئلتسین اوبرازلاری واردیر. سیاسی لطیفه اوبرازلاری کیمی "چئشمه"چیلرین تنقید اوبیئکتلری داها کسکین ایفشا اولونور.

آذربایجان خالقی‌نین لطیفه ساریدان بختی گتیریب. ژانرین اؤزونون نؤوعلره آیریلماسی، عومومخالق لطیفه‌لری اوچون بازا رولونو اوینایان بؤلگه لطیفه‌لری‌نین چوخ‌چالارلیغی و اونون باشقا ژانرلارلا علاقه‌لی شکیلده اینکیشاف ائتمه‌سی فولکلورشوناسلاری زنگین سؤز دونیاسی ایله اوزبوز قویور. عومومخالق لطیفه‌لرینه گؤستریلن قایغی و دیقت بؤلگه لطیفه‌لرینه ده شامیل ائدیلمه‌لی، توپلانیلیب نشر اولونمالی، عئلمی جهتدن آراشدیریلمالیدیر.