سید اشرف الدین قزوینی (1943-1872)

یازار: علی قافقازیالی
کؤچورن: حسین قاراقانلی

سید اشرف الدین حسینی قزوینده 1872 ایلینده (1287 هجری قمری) دونیایا گلمیشدیر. اوشاق ایکن آتاسی سید احمد حسینی قزوینی اولوب، سید اشرف یئتیم قالمیشدیر. جوانلیق چاغیندا عراق یولون توتولوب کربلایا گئتمیشدیر اما اوردا قالا بیلمه ییب وطن دؤنموشدور. تحصیل آلماق آماج ایلا تبریز گئدیب، مقدماتی تحصیلی اوردا گئچیرمیشدیر. تحصیلی بیتیردیکدن سونرا  1908 ایلینده رشت گلیب نسیم شمال و سور اسرافیل آدیندا قزئتلری چیخارماقا باشلامیشدیر. بونا گؤره اونا سید اشرف الدین گیلانی و نسیم شمالدا دئییلر.

سید اشرف الدین گونئی آذربایجانین مشروطیت انقلابی دؤنمی شعرینین اؤنم‌لی تمسیلچیلریندن‌دیر. او قزئتلرده یازدیقی شعرلرده گونون اؤنم‌لی مسئله لرینی، طنز، هجو و فکاهی بیچیمده باشارییلا یازمیشدیر. اثرلرینده  ایران تورک خالقی‌نین اوزون ایل‌لار وئردیگی آزادلیقا موجادیله سینی و بو موجادیله نین قهرمان‌لاری‌نین قان‌لاری باهاسینا الده گتیرتیگی نسبی آزادلیق و اعلان ائدیلن آنایاسایی آلقیشلامیشدیر. او یان‌دان یئنی قورولان مجلیسی بؤیوک اومودلار بسله دیگینی گؤرستمیشدیر.

سید اشرف الدین قزوینی، او دؤنمین سیاسی و اجتماعی طنزی نین، تنقیدی رئالیزمی‌نین گؤزل اؤرنکلرینیدن اولموشدور. شعرلرینده اؤزللیکله مشروطیت حرکتی و ایران تورکلرینین میللی موجادیله لرینی قاباردیب اؤزه چیخارتمیشدیر. آیریجا قزوینی، «شاهنامه» و  «فقیر فقرا» و «یوخسول‌لارین و دؤولتلی لرین مقایسه سی» کیمی شعرلرینده اؤلکه ده حؤکوم سورن آچلیق و دیلنچی‌لیگی تصویر ائتمیشدیر. خالقین پیس دوروما دؤشمه سینده شاهی گناهلی اولدوقونو ایره لی سورموشدور.

سید اشرف الدین آذربایجانین، فارس و روس ایش بیرلیگی ایله ییخیلیب، ایکی یه بؤلونمه سین بؤیوک بیر تاثر ایله «ای وای وطن وای» و بیر چوخ آیری شعرلرینده دیله گتیرمیشدیر. قزوینی نین شعرلری 1928 ایلینده «نسیم شمال» آدی آلتیندا بالاجا بیر مجموعه شکلینده بمبی ده و داها سونرادا “کیتاب بار بهشت” عنوان ایله نئچه دفعه تهراندا نشر ائدیلمیشدیر. سید اشرف الدین قزوینی 1943 ایلینده تهراندا وفات ائتمیشدیر. آشاغی دا سید اشرف الدین نین شعرلریندن بیر نئچه اؤرنک اوخویا بیلرسیز.

قیرقیز تورکجه‌سینده موللانصرالدین گولمه‌جه‌لری

دوزنله‌ین:عباس ائلچین

Apendi bir künü cana kandın uulu menen bir cakka cönödü. Coldo kan ısıp kettim dep Apendige kiyimin kötörtüp koydu. Atasın tuurap balası da kiyimin Apendige berdi. Oş ondo kandın uulu atasına karap: "Ata, Apendi bir eşektin cügündöy cük kötörüp kele catat" dedi şıldındap. Anda Apendi: "Balam, men bir eşektin cügü emes, eki eşektin cügün kötörüp kele catamın" deptir.

موللانصرالدین بیر گون خان و خانین اوغلو ایله یولا چیخار. یولدا خان ایستی‌له‌دیم دئییب گئییمینی چیخاردیب موللانین اوزه‌رینه قویار.آتاسینا باخیب بالاسی‌دا گئییمینی موللایا وئره‌ر. بوآندا خانین اوغلو آتاسینا باخیب:" آتا، موللا بیر ائششگین یوکو قدر یوک گؤتوروب" دئیر ساتاشاراق. او آندا موللا: "بالام، من بیر ائششگین یوکو یوخ، ایکی ائششگین یوکونو گؤتورموشم" دئیر.

Apendi eşegin cogotup, anı izdep kelatıp, coldo bir kişige coluktu:

-Eşek cogottum, kördünbü? 

 - Kördüm. Eşegin palan şaarda biy bolup, azır öküm çıgarıp oturat, - dep colukkan kişi coop berdi..

- Sen tuura aytasın, tuugan, - dedi Apendi, - al akırı oşondoy çon biy bolot dep, özüm da ümüt kılıp cürgom, sebebi men biylik işterin cürgüzüü cönündö sabak bergenimde, kulagın şalpaytıp ötö kunt koyup ukkan eşek bolçu.

موللا نصرالدین ائششگینی ایتیریب اونو ایزله‌یرک گلیب یولدا بیر کیشی‌یه راست گلیر:

ـ ائششگیمی ایتیرمیشم، گؤردون مو؟

ـ گؤردوم. ائششگین فیلان شهرده بیگ اولوب حؤکم‌لر وئریرـ دئیه کیشی جاواب وئریر.

ـ سن دوغرو سؤیله‌ییرسن قارداشیم،ـ دئدی موللا ـ اونون سونوندا بئله بیر بؤیوک بیگ اولاجاغینا اومود قیلیردیم، ندنی ده من بیگ‌لیک ایشلرینی اؤیرتدیگیمده قولاقلارینی آشاغی سالاراق دیققتله درسلره قولاق آسان بیر ائششک ایدی. .

آچیقلاما: قیرقیز تورکلرینده موللانصرالدینه،  اّپندی(افندی) دئییلیر.

اویغور تورکجه‌سینده موللانصرالدین گولمه‌‌جه‌ لری

نەسریدین ئەپەندی لەتیپیلیری

1

ئەپەندیمنیڭ بیر سازەندە ئاغینیسی ئەل - ئاغینیلەر ییغیلغان بیر سورۇندا، دۇتارنی تیریڭ - تیریڭلا قیلیدیکەن، توختاپ دۇتارنیڭ قولیقیغا تۈکۈریدیکەن، یەنە ئیککیلا پەدە چالیدیکەن، توختاپ دۇتارنیڭ قۇلیقیغا تۈکۈریدیکەن. ئەپەندیم بۇنیڭغا ئیچی پۈشۈپ ئولتۇرسا، ھېلیقی ئاغینیسی یېنیدا ئولتۇرغان ئەپەندیمگە
: - ئاداش، قۇلاققا تۈکۈرۈپ قویۇڭلار، - دەپتۇ. ئەپەندیم بولیدۇ، دەپتۇ - دە، ئاغینیسینیڭ قۇلیقیغا بیرنی تۈکۈرۈپتۇ.
ئەپەندیمنیڭ سازەندی ئاغینیسی دەررۇ ئورنیدین تۇرۇپ: - ئەپەندیم، مەن سیزنی قۇلیقیمغا تۈکۈرۈڭ، دېمیدیم، دۇتارنیڭ قۇلیقیغا تۈکۈرۈڭ! دېدیم، - دەپتۇ.
- خاپا بولماڭلار ئاداش، - دەپتۇ ئەپەندیم ھېچنېمینی بیلمیگەن قییاپەتتە، - مەن تېخی سیلەرنی قۇلیقیمغا تۈکۈرۈپ قویۇڭلار دەۋاتیدیغان ئوخشایدۇ، دەپتیمەن، دەپتۇ.

2

همن گول همن قورباغا...

" سیزی دئییب گلمه میشم " 

ماییس علیزاده 

         آپرئلین 7-سی آذربایجان تاریخینده ان مشهور ساتیریک ژورنالین -  " موللانصرالدین" این  " دوغوم گونودور " .  

       " ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو ائششکدیر "  

      چار دوماسیندا ایروان قوبئرنییاسینی تمثیل ائدن محمد آغا شاهتاختینسکی نین  " شرق-روس "  قزئتی نین 107 ایل قاباق جوغرافی باخیمدان آدی بللی اولمایان آذربایجانا بخش ائتیدیگی ایکی اؤنملی تؤهفه دن بیری - خسته آروادینی تیفلیسه موعالیجه یه گتیرن جلیل محمدقولوزاده نین  " نووروزعلی نین پوچت قوتوسونا مکتوب سالما حئکایه سی " نی اوخویوب اونا تیفلیسده قالماغی تکلیف ائتمه سی؛ ایکینجیسی ایسه باکیدان مکتوب گؤندرن 19 یاشلی محمدمین رسولزاده نین بو ایلک مطبوع یازیسینی چاپ ائتمه سی اولوب. 

      سیاسی فعالیتی ایله یاناشی، محمد آغا شاهتاختینسکی  " اکینچی " نین صاحیبی حسن بَی زردابی،  " قافقاز "  و  " ضییایی-قافقازیییه " نین صاحیبی اونسیزاده قارداشلاری و  " ترجومان " این صاحیبی ایسماییل بی قاسپرالیدان سونرا بو جوغرافییانین دؤردونجو  " شئیخ الموحریرین " ای ایدی. 

      جلیل محمدقولوزاده تیفلیسه ساده جه  " پوچت قوتوسو "  باقاژی ایله گلمه میشدی - مکتبینده مودیر اولدوغو بیر کنددن  " داناباش "  آدلی بیر دونیا مودئلی یاراداراق قافقازین او واختکی پایتاختینا تشریف گتیرمیشدی.  

       " داناباش کندی نین احوالاتلاری " نی تحلیل ائدن مرحوم یاشار قارایئو بئله یازمیشدی: "  داناباش کندی سرحدلری معلوم اولان اؤلو بیر مکاندیر. بورادا یئل اسمیر، یارپاق تیترمیر؛ ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو - ائششکدیر " . 

       " داناباش تفککورو "  ایله 2010-جو ایلده ده دونیانین ایسته نیلن گوشه سینده ان یوکسک کرئسلولاردا اوتورماق، کوستیومون ان باهالیسینی گئییب  " قراخماللی قالستوک " اون ان زرلیسینی تاخماق-بو تفککورون مضمون و ماهیتینده  " نوواتورلوق "  یاراتماغا کیفایت ائتمیر. 

      بو باخیمدان یاخین دوستو قوربانعلی شریف زاده یه مکتبینده دیرئکتور اولدوغو کنددن یازدیغی مکتوبدا  "  همن گؤل: همن قورباغا "  - دئییردی.... 

      تیفلیسه الی دولو گلن محمدقولوزاده نین اوراداکی فعالیتی نین حلل ائدیجی مرحله لریندن بیرینی اؤمر فایق نئعمانزاده ایله تانیش اولماغی تشکیل ائتمیشدی.  

       ادبی-پوبلیسیستیک تاریخیمیزین باشقا بیر شئیخ الموحریرینی اولان نئعمانزاده ایله  " غئیرت "  مطبعه سینی ساتین آلاراق  " نووروز "  آدلی قزئت چیخاران میرزه جلیلی  " موللانصرالدین" این نشرینه دوغرو آپاران یولدا فایق افندی نین رولو چوخ بؤیوک ایدی. 

      آزاد سؤزو نه یارادیر؟ 

      آزاد سؤز آزاد موحیطی یارادیر، یوخسا آزاد موحیط آزاد سؤزو

‍‍........

  علیشیر نوایی‌نین لطیفه‌لری

  آزاد یاشار

 کؤچورن: عباس ائلچین

    تانینمیش شاعیر و صوفی اوستادی علیشیر نوایی (1441 - 1501) زمانه‌سی‌نین نوفوذلو حؤکمداری سولطان حسین بایقارانین (1438 - 1506) ساراییندا وزیرلیک ائدیرمیش. 

   *** 

   بیر گون سولطان اوندان سوروشور کی، دونیانین هاراسیندا آغجاقاناد یوخدور. 

  - اینسانین اولمادیغی یئرده. 

   وزیرینی پیس وضعیتده قویماق و یانیلدیغینی اونا ایثباتلاماق اوچون سولطان اونا آتا مینیب، شهر کنارینا گزینتییه گئتمگی تکلیف ائدیر. اوجقار بیر یئره گلیب چیخیرلار. بیر هووور دینجلمک اوچون بولاق باشیندا اوتوردوقلاری زامان بیر نئچه آغجاقانادین ویزیلتیسی سولطانین زهله‌سینی تؤکور. قانی قارالان حسین بایقارا ایستئهزا ایله نواییدن سوروشور: 

  - بس دئییردین اینسان اولمایان یئرده آغجاقانادلارا راستلانمیر؟ 

  علیشیر نوایی سویوققانلی شکیلده جاواب وئریر: 

  - یوخسا بیز اینسان دئییلیک؟! 

  *** 

   نوایینی چتین وضعیته سالماق اوچون دایم گیروه گزن بایقارا بیر گون اونا دئییر کی، اوچ گونون ایچینده منیم اوچون داشدان پاپاق تیک. نوایی هئچ تؤورونو پوزمادان بیلدیریر: 

Osmanlı’dan Bugüne 19 Önemli Mizah Dergisi

Oğuz Albayrak 

    İnsanı güldürmeyi amaçlayan ve hayat içerisinde karşılaştığımız gündelik olayların gülünesi taraflarını ortaya çıkartan mizah, takipçisine farklı formlarda sunulan bir edebiyat türü. Her ne kadar anlık görüntüler ve dijitalin hâkimiyeti söz konusu olsa da mizah dergileri hâlâ hayatımızdaki yerini koruyor. İşte size bu toprakların ilk mizah dergisi Diyojen’den Uykusuz’a 19 mizah dergisi.

Diyojen (1869-1873)

    یازیچی حیات حادیثه‌لری‌نین بدیعی اینعکاسینی وئررکن اونا موعین موناسیبت بیلدیریر، اوخوجودا یاراتدیغی اوبرازا قارشی یا محبت، یا دا نیفرت اویادیر، یا اونو اوخوجونون گؤزونده اوجالدیر، یا ایفشا ائدیر، یا دا حالینا آجیییر، دوشدوگو وضعیتدن چیخماق یولونو باشا سالماغا چالیشیر و س. بونون اوچون یازیچی موعین اوصولدان، ایفاده طرزیندن ایستیفاده ائدیر. بئله اوصوللاردان بیری گولوشدور. 

  بدیعی ادبیاتدا گولوش داشیدیغی مضمونا، ایفاده ائتدیگی فیکره گؤره موختلیف اولور، باشقا سؤزله، گولوش اوبیئکته موختلیف موناسیبت بیلدیریر. گولوشون 2 نؤوعو وار: آ) ساتیرا؛ ب) یوُموْر 

آخیسقا تورکلری‌نین  لطیفه‌لری 

 کؤچورن: عباس ائلچین   

        آخیسقا تورکلری‌‌نین ان بؤیوک خوشبختلیگی اوندادیر کی، طالعیین آجیلاری اونلارین گولوشونو و حیات عشقینی اریده بیلمه‌میشدیر. خالقی‌‌نین فاجیعه‌سینی اؤز فاجیعه‌سی کیمی دویان هر بیر تورکون دردینه درمان، روحونا تپر مودریک خالق گولوشو، دوزلو شاکالار، یئرئننوک(yerennük) اولموشدور. خالق گوله-گوله هئچ ده اؤز دردینی اونوتمامیشدیر. خئیر! - گولوش میلّی روحو، خالق روحونو سینماغا، قیریلماغا قویمامیش، دوشمنلره جاواب اولموشدور. خالق اؤز گولوشو ایله سانکی بؤیوک اوغلو عؤمر فایق نئعمانزاده‌‌نین دئدیکلرینی بیر داها سؤیله میشدیر: «خئیر، عزیزیم، خئیر! ایشیق دایره‌‌میز سؤنمه‌یه مایل اولسا دا، آرخایین اولونوز، سؤنمه‌یه‌جکدیر. بلکه گئتدیکجه بؤیویه‌جک، او قدر بؤیویه‌جک کی، تا بابالاریمیزین کئچمه‌مه‌لری اوچون چکیلن چین سدّینی ده کئچه‌جکدیر» (عؤ. ف. نئعمانزاده. اثرلری. باکی، 1983، س. 95). 

              تورکلرین میفولوژی اثرلری، افسانه، داستان، مانی، تورکولری ایله برابر، نصرالدین، قایا عمی، بئچ، کودیان حاقیندا چوخلو مزه‌‌لی روایتلری ده وار. اونلاردان بعضیلیرینی سیزه تقدیم ائدیریک. 

  آذربایجان گولوش مدنیتی 

   نیظام‌الدین شمسی‌زاده 

  آذربایجان دونیانین ان قدیم اؤلكه‌لریندن بیری، مؤحتشم مدنیت مركزیدیر. آسیا و آوروپانی اؤزونده بیرلشدیرن بو قدیم دییار، بورادا یاشایان تورك‌اصیللی پولی‌ائتنیك خالقین ایستعدادی سایه‌‌سینده بؤیوك بیر مدنیت یارادیب. بو خالق همیشه تاریخله عئینی ریتمده نفس آلیب. یئر كوره‌سینده مؤوجود اولان اون بیر ایقلیمدن دوققوزو بو خالقا نفس وئریب، اونون سویونو، چؤرگینی، باغینی، بوستانینی دادا گتیریب، چوخ‌جهتلی خاراكتئرینی فورمالاشدیریب. 

  گولوشون پوْئتیك درسی

    ادبیاتیمیزدا ایكی مؤحتشم زیروه وار: فوضولی‌نین حئیرتی و صابیرین غئیرتی! 500 ایلدیر كی، شعئیریمیز حئیرتله غئیرت آراسیندا روحوموزا تانری یولونو نیشان وئریر. 

  میلّت دردیندن باغری قان اولان صابیر خالقین باغریندان قوپموش میلّی طالع شاعیریدیر. او، ان قییمتلی درمان اولان گولوشو دردلریمیزین علاجینا چئویردی -  " خالق حیاتی‌نین ائنسیكلوپئدییاسی "  اولان  " هوپ‌هوپ‌نامه " نی یاراتدی. 

محمدعلی صیدقی‌نین رئداكتور اولدوغو  " شئیپور "  ژورنالی حاقیندا

 حسین هشیملی 

  فیلولوگییا علملری دوكتورو، امكدار علم خادیمی 

    ییرمینجی عصرین ایلك اون ایللیكلرینده آذربایجان مطبوعاتی‌نین اینكیشافیندا ناخچیوان تورپاغی‌نین یئتیرمه‌سی اولان بیر سیرا ضیالیلار موهوم خیدمتلر گؤسترمیشلر. كئچن یوز ایللیگین آذربایجان دیلینده چیخان ایلك مطبوعات اورقانی كیمی محمد آغا شاهتاختلی‌نین نشر ائتدیردیگی  " شرقی-روس "  قزئتینی، ادبی-ایجتیماعی فیكیر تاریخیمیزده خوصوصی مرحله  ساییلان، میرزه جلیل دوهاسیندان نور آلان مشهور  " موللا نصرالدین "  ژورنالینی خاطیرلاتماق كیفایتدیر. همین مطبوعات اورقانلاری حاقیندا آپاریلمیش تدقیقاتلار اونلاری چاغداش نسیللرین یاخیندان تانیماسینا شراییط یاراتمیشدیر. لاكین عئینی سؤزلری بیر باشقا ناخچیوانلی ضیالی، گؤركملی معاریفچی ادیب محمدتاغی صیدقی‌نین اوغلو، گؤركملی ژورنالیست و پوبلیسیست محمدعلی صیدقی‌نین (1888-1956) مودیری، یعنی رئداكتورو اولدوغو  " شئیپور "  ژورنالی باره ده دئیه بیلمریك. چونكی آذربایجان ساتیریك مطبوعاتی تاریخینده اؤنملی یئر توتان  " شئیپور "  ژورنالی ایندییه دك علمی فیكرین دیقتیندن كناردا قالمیشدیر. ژورنال حاقیندا یالنیز بعضی قیسا مولاحیظه‌لر سؤیله‌نیلمیشدیر كی، بونلارین دا چوخو غئیری-دقیق، یاخود دا بیرطرفلیدیر. 

 دونیادا اینساندان چوخ آخماق وار 

  اینسانلار آخماق یوخ، معلوماتسیز دوغولور؛ سونرادان تربییه ائدیله‌رك آخماق اولورلار. (بئرتراند راسئلل) 

  بیلمه‌ین و بیلمه‌دیگینی بیلن - اوشاقدیر؛ اونا اؤیره‌دین. بیلن و بیلدیگینی بیلمه‌ین - یوخودادیر؛ اونو اویادین. بیلن و بیلدیگینی بیلن - لیدئردیر؛ اونون آرخاسینجا گئدین. بیلمه‌ین و بیلمه‌دیگینی بیلمه‌ین - آخماقدیر؛ اوندان اوزاق دورون. (كوْنفۇتسی) 

  دونیادا اینساندان چوخ آخماق وار. (هئنریخ هئینئ)