+0 بگندیم
" سیزی دئییب گلمه میشم "
ماییس علیزاده
آپرئلین 7-سی آذربایجان تاریخینده ان مشهور ساتیریک ژورنالین - " موللانصرالدین" این " دوغوم گونودور " .
" ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو ائششکدیر "
چار دوماسیندا ایروان قوبئرنییاسینی تمثیل ائدن محمد آغا شاهتاختینسکی نین " شرق-روس " قزئتی نین 107 ایل قاباق جوغرافی باخیمدان آدی بللی اولمایان آذربایجانا بخش ائتیدیگی ایکی اؤنملی تؤهفه دن بیری - خسته آروادینی تیفلیسه موعالیجه یه گتیرن جلیل محمدقولوزاده نین " نووروزعلی نین پوچت قوتوسونا مکتوب سالما حئکایه سی " نی اوخویوب اونا تیفلیسده قالماغی تکلیف ائتمه سی؛ ایکینجیسی ایسه باکیدان مکتوب گؤندرن 19 یاشلی محمدمین رسولزاده نین بو ایلک مطبوع یازیسینی چاپ ائتمه سی اولوب.
سیاسی فعالیتی ایله یاناشی، محمد آغا شاهتاختینسکی " اکینچی " نین صاحیبی حسن بَی زردابی، " قافقاز " و " ضییایی-قافقازیییه " نین صاحیبی اونسیزاده قارداشلاری و " ترجومان " این صاحیبی ایسماییل بی قاسپرالیدان سونرا بو جوغرافییانین دؤردونجو " شئیخ الموحریرین " ای ایدی.
جلیل محمدقولوزاده تیفلیسه ساده جه " پوچت قوتوسو " باقاژی ایله گلمه میشدی - مکتبینده مودیر اولدوغو بیر کنددن " داناباش " آدلی بیر دونیا مودئلی یاراداراق قافقازین او واختکی پایتاختینا تشریف گتیرمیشدی.
" داناباش کندی نین احوالاتلاری " نی تحلیل ائدن مرحوم یاشار قارایئو بئله یازمیشدی: " داناباش کندی سرحدلری معلوم اولان اؤلو بیر مکاندیر. بورادا یئل اسمیر، یارپاق تیترمیر؛ ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو - ائششکدیر " .
" داناباش تفککورو " ایله 2010-جو ایلده ده دونیانین ایسته نیلن گوشه سینده ان یوکسک کرئسلولاردا اوتورماق، کوستیومون ان باهالیسینی گئییب " قراخماللی قالستوک " اون ان زرلیسینی تاخماق-بو تفککورون مضمون و ماهیتینده " نوواتورلوق " یاراتماغا کیفایت ائتمیر.
بو باخیمدان یاخین دوستو قوربانعلی شریف زاده یه مکتبینده دیرئکتور اولدوغو کنددن یازدیغی مکتوبدا " همن گؤل: همن قورباغا " - دئییردی....
تیفلیسه الی دولو گلن محمدقولوزاده نین اوراداکی فعالیتی نین حلل ائدیجی مرحله لریندن بیرینی اؤمر فایق نئعمانزاده ایله تانیش اولماغی تشکیل ائتمیشدی.
ادبی-پوبلیسیستیک تاریخیمیزین باشقا بیر شئیخ الموحریرینی اولان نئعمانزاده ایله " غئیرت " مطبعه سینی ساتین آلاراق " نووروز " آدلی قزئت چیخاران میرزه جلیلی " موللانصرالدین" این نشرینه دوغرو آپاران یولدا فایق افندی نین رولو چوخ بؤیوک ایدی.
آزاد سؤزو نه یارادیر؟
آزاد سؤز آزاد موحیطی یارادیر، یوخسا آزاد موحیط آزاد سؤزو؟
" موللانصرالدین" ای چیخارماق اوچون یارانمیش موحیطی تصویر ائدن میرزه جلیلین سؤزلریندن اؤیره نیریک کی، آزاد موحیط آزاد سؤزو یارادیر: چار نیکولایین 17 اوکتیابر 1905-جی ایل مانیفئستیندن سونرا یارانان آزاد موحیط تیفلیسده کی " کوکورئکو " ژورنالیندا پادشاهین باشی نین خوروز شکلینده چکیلمه سینه قدر گئدیب چیخمیشدی.
ژورنالی کوچه ده ساتیجی اوشاقدان آلان محمدقولوزاده مطبعه یه - عؤمر فایقین یانینا گئده رک : " فایق افندی، مگر دورماق واختیدیر؟
باخ، جاماعات پادشاهین باشینی خوروز شکلینده چکیر؟ " -هیجانینی نئعمانزاده یه ده یولوخدوراندان سونرا " موللانصرالدین" ژورنالی نین چیخاریلماسینا قرار وئریلمیشدی.
دئمه لی، میرزه جلیل " خاطیرات " ایندا هئچ ده تصادوفن دئمیردی: " موللانصرالدین" ای زمانه اؤزو یاراتدی، طبیعت اؤزو یاراتدی " .
نئعمانزاده و محمدقولوزاده " موللانصرالدین" ژورنالی نین صاحیبلری ایدیلر.
بو صاحیبلیک دویغوسو ژورنالین ماددی جهتدن گوجلنمه سی اوچون لازیمی تدبیرلرین گؤرولمه سینی واجیب قیلیردی.
ژورنالین ساتیشی و آبونه ایشی نین تشکیلیندن ده قاباقدا گلن مسله-اونون اطرافینا درگینی ماددی و معنوی جهتدن یاشادا بیله جک یازارلارین توپلانماسی ایدی.
محمدقولوزاده بونو بؤیوک اوستالیقلا حیاتا کئچیردی- صاحیبکارلیق دویغوسو موحریرلیک پروفئسسیوناللیغی بیرلشنده " موللانصرالدین" این صحیفه لرینه او واختا قدر هئچ کیمین تانیمادیغی - صابون بیشیریب ساتان میرزه علی اکبر صابیر چیخدی.
میرزه جلیلین حاجی زئین العابدیندن فرقی
جلیل محمدقولوزادنین " موللانصرالدین" این اطرافیندا بیرلشن شاعیر، یازیچی و کاریکاتوراچیلاری بیر مطبوعات اورقانی نین صاحیبی کیمی قورودوغونو گؤروروک - اونو قزئت و ژورنال صاحیبی اولان نئفت میلیونئری حاجی زئینالعابدین تاغیزاده دن فرقلندیرن اساس جهتلردن بیری بو ایدی.
تاغیزادنی نه قدر سئوسک ده، بیر واختلار اونون قزئت و ژورناللارینی چیخاریب سونرا محض اؤزونون تزییقلری ایله باکیدان قاچماغا مجبور قالان علی بی حوسئینزاده و احمد آغا اوغلونون عاقیبتینی ده قولاق آردینا وورا بیلمیریک.
بو باخیمدان میرزه جلیل میللی بورژوازییانین تاغیزاده دن قطعییین اکسیک اولمایان بیر نوماینده سی ایدی. بلکه ائله بونا گؤره ایدی کی، او، تاغیزادنی " چار روسییاسی نین منافعیینی مودافیعه ائتمکده " گوناهلاندیرا بیلیردی...
محمدقولوزاده نین آغیر خسته اولان صابیری عؤمرونون آخیرینا یاخین تیفلیسه موعالیجه یه دعوت ائتمه سی (میرزه جلیل اؤزو او واخت قاراباغدا اولدوغونا گؤره، " موللانصرالدین" این رئداکسییاسیندا قالان صابیرین موعالیجه ایشلری ایله حمیده خانیم مشغول اولوردو) اونون صنعتکار همریلیگی ایله یاناشی، ژورنال صاحیبی مسئولیتیندن خبر وئریر.
بلکه ائله بونو بیلدیگینه گؤره، فیریدون بی کؤچرلی 22 مای 1911-جی ایلده " موللانصرالدین" ه گؤندردیگی " برادریم جلیلدن چاپ اولماغینی ایلتیماس ائدیرم " باشلیقلی مکتوبوندا یازمیشدی: " صابیرین طبینده بیر او قدر ظریفلیک و دیلینده ائله بیر لطافت واردیر کی، گولدوره-گولدوره آغلادیر و آغلادا-آغلادا گولدورور.
بیزی درین فیکره سالان، بیزیم بو قدر بی هوممت، بی غئیرت اولماغیمیزدیر، قدیر بیلمه مگیمیز و امک ایتیرمگیمیزدیر.
حاجی سئیید عظیمین دستی-پرورده سی اولان صابیر کیمی خوش طب شاعیریمیز، اهلی-قلمیمیز احتییاج و ذیلتدن خسته اولوب یاتیر.
آما بیز اونون یوخسوللوغوندان و آغیر ناخوشلوغوندان بیخبر و غافیل اوتورموشوق.اونون وارلیغی ایله یوخلوغو حالیمیزا خلل گتیرمیر، کئیفیمیزی پوزمور.
بیزی بو قدر گئری سالان سببلردن بیریسی ده بو غفلت و بو قدرناشوناسلیق دئییلمی؟
ایندی یئنه ده عورفا و اهلی-قلمیمیزه روجوع ائدیب خسته شاعیریمیزه ماددی کؤمک ائتمگی تمننا ائدیریک و بو کؤمک نه قدر تئز اولسا، بیر او قدر یاخشی و فایدالی دیر " .
سیز دئیین، محمدقولوزاده " موللانصرالدین" ای دؤولتین پولو ایله چیخارسایدی، صابیر کیمی موخالیف بیر شاعیره ماددی یاردیم توپلاماق اوچون بو مکتوبو اؤز صحیفه سینه چیخارا بیلردیمی؟
سووئتلرین " موللانصرالدین" ه یاردیمی...
خاطیره لردن اؤیره نیریک کی، سوسیالیست اینقیلابیندان سونرا دا نشره داوام ائدن ژورنالا باکی سووئتی آیلیق یاردیم ائتمگی قرارلاشدیریبمیش؛ آنجاق ژورنالین گلیری کیفایت ائدنده میرزه جلیل بو یاردیمی آلمیرمیش....
7 آپرئل 1906-دا " سیزی دئییب گلمیشم " - پارولو ایله یولا چیخان " موللانصرالدین نه ایسته ییردی؟ " - سوالی نین جاوابینی بو سؤزلر موعین درجه ده ایفاده ائدیر: بو گونکو آذربایجان، تورکییه و ایران جوغرافییاسی اوچون ترققی و دئموکراتییا.
بونا 28 مای 1918-جی ایل فئنومئنی آخوندزاده دن باشلاییب " موللانصرالدین" له داوام ائدن بیر ایشیقلانما پروسئسی نین زیروه سی و تاجیدیر.
اگر بو گون مملکتین قیزلاری 9 یاشیندا صیغه یه تابئع توتولا بیلمیرسه، بونو ایستیثناسیز اولاراق هر کس " موللانصرالدین" ادبی مکتبینه و خوصوصیله، محمدقولوزاده نین " اؤلولر " ده آتدیغی او توپورجه یه بورجلودور.
بو باخیمدان میرزه ایبراهیمووون 1957-جی ایلده چیخان و جلیل محمدقولوزاده یه حصر ائدیلمیش کیتابی نین آدی نین " بؤیوک دئموکرات " اولماسی دا سون درجه آنلاملیدیر.
میللی حؤکومتین قورولماسینی گؤرندن سونرا " موللانصرالدین" ای تبریزده چیخارماغا قرار وئرن محمدقولوزاده نین بو دوشونجه سی - اصلینده باکی ایله تبریزین میللی تملده بیرلشمه سی اوچون ائدیلن سون حمله ایدی.
آنجاق " موللانصرالدین" این صاحیبیندن آسیلی اولمایان سببلره گؤره، بو حمله باش توتمادی و تئهراندا معاریف نازیری اولماسی اوچون تکلیف آلان میرزه جلیل باکییا دؤندو.
دؤنمه سه یدی می؟
صاحیبکارلیق دویغولاری ایله یاشامیش بیر آدام اوچون سوسیالیزمین نئجه بیر فلاکت اولدوغونو گؤرمک باخیمیندان جلیل محمدقولوزادنین طالعیی عیبرت آمیز بیر اؤرنکدیر.
اونون چیخاردیغی ژورنال آرتیق اؤزونون دئییلدی - بونو یاخشی آنلادیغینا گؤره، 1927-ده " دلی ییغینجاغی " نی یازدی.
بو اینقیلاب میرزه جلیلین اینقیلابی دئییلدی
جمعیتین ان عاغیللی آداملاری نین دلیخانایا دولدورولماسی نین موکممل بدیعی تصویرینی وئردی.
" دلی ییغینجاغی " - 2010-جو ایلین دونیاسی نین بعضی گوشه لرینده جریان ائدن حادیثه لرین اونیوئرسال مودئلیدیر.
سوسیالیزم دؤورونده اونو ان چوخ ممنون ائدن چوخ آز شئیلردن بیری ده - بیر واختلار دیل مسله سی اوستونده کسکین پلولئمیکالارا گیردیگی علی بی حوسئین زاده نین 1926-جی ایلده " موللانصرالدین" این رئداکسییاسینا گلمه سی اولموشدو.
ای تورکولوژی قورولتایدا ایشتیراک ائتمک اوچون ایستانبولدان باکییا گلن حوسئینزاده میرزه جلیلله گؤروشونده " ساده یازماغی باجارماق لازیمدیر " - سؤزلری ایله اونون گوجونو اعتیراف ائتمیشدی.
اصلینده سوسیالیست اینقیلابی اونون ماددی جهتدن صاحیب اولدوغو هر شئیینه ال قویموشدو.
حتّی اورایا قدر کی، علی ولییئو اونون یازیچیلار ایتتیفاقی عوضوو کیتابچاسینی " وئر، دینیژکانی دئر " -سؤزلری ایله دارتیب الیندن آلمیشدی.
بلکه او صاحیبکارلیق دویغوسوندان محروملوغون قهرینی و آجیسینی یاشادیغینا گؤره، الیازمالارینی سوبایا آتیب یاندیرمیشدی...
صاحیبی اولدوغو یئگانه امتعه اولان کامانچاسینی یانغیلی-یانغیلی چالاراق سون آککوردو وورموش و بو دونیایلا ویدالاشمیشدی...
اگر صاحیبکارلیق دویغوسو و غورورو اونا چوخ گؤرولوبسه، اوندان سونرا گلن بیچاره لر نه ائده بیلر کی؟
صاحیبکارلیق دویغوسونون ایتدیگی یئر-کؤله لیگین باشلادیغی نؤقطه دئییلمی؟
" بیز هامیمیز میرزه جلیلین " پوچت قوتوسو " ندان چیخمیشیق " -دئین بیر یازار اوندان موقاییسه ائدیلمز درجه ده یوخاریدا توتولورسا، دئییله جک سؤز وارمی؟
بو دورومدا اؤز آدیما منیم دئیه بیله جگیم سؤز- " سیزی دئییب گلمه میشم " دیر.
اینانین کی، " پوچت قوتوسو " ندان چیخدیغینی اعتیراف ائدن یازارین اؤزو بو گونکو دوروما عوصیان ائدردی.
بونون سببی، کؤچرلی نین دئدیگی " بیزیم بی هوممتلیگیمیز، بی غئیرتلیگیمیز " دئییلمی؟
عزیز شریفین، قولام محمدلی نین، عابباس زامانووون، عزیز میرحمدووون، خئیروللا محمدووون خاطیره لری اؤنونده باش اَییرم.
" آنالاماق دردی " مقاله سی نین و " سیزی دئییب گلمیشم " پیئسی نین مؤلیفی آنارا اوزون عؤمور دیله ییرم....
کؤچورن :عباس ائلچین
قایناق:آزادلیق رادیوسو
