آذربایجانچیلیق موللانصرالدینچیلرین فردی یارادیجیلیق کونتئکستینده:

محمدسعید اوردوبادی

آللاهوئردی محمدلی ؛ فیلولوگییا عئلملری نامیزه‌دی

کؤچورن: عباس ائلچین

       "موللا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌لری سیراسیندا محمد سعید اوردوبادی‌نین آدی حؤرمتله و ایفتیخارلا چکیلیر. "موللا نصرالدین" ژورنالی اونون یارادیجیلیغیندا و گله‌جک طالعیینده موهوم رول اوینامیشدیر. محمد سعید اوردوبادی ژورنالین فعال مؤلیفلریندن بیری اولموش، پوبلیسیست یازیلاری، ساتیریک شئعیرلری و ترجومه‌لری ایله بو ژورنالدا چیخیش ائتمیشدیر. ماراقلیدیر کی، 1906-جی ایلده "موللا نصرالدین"این "غئیرت" مطبعه‌سینده اونون "غفلت" آدلی 32 صحیفه لیک ایلک شئعیرلر کیتابی نشر اولونموشدور. همین کیتابا موقددیمه‌سینده گؤرکملی شاعیر و پوبلیسیست عؤمر فایق نعئمانزاده یازمیشدیر: "بو گونکو حالیمیزدا جاماعاتی اوخوماغا هوسلندیرمگین ان گؤدک یولو، بیزجه، آچیق دیل ایله یازیلان کیچیک-کیچییک فایدالی کیتابلاردیر... "غفلت" نشری-ساواد قصدیله چیخاردیغیمیز اثرلرین بیرینجیسیدیر". محمد سعید اوردوبادی‌نین بو کیتابیندا خالقین معاریفلنمه‌سی مسله‌سی قویولور. او، بوتون منفی حاللارین تقصیرینی میلّتین مؤوهومات گیردابینا دوشمه‌سینده، موطیع‌لیگینده گؤروردو. خالقین دوشدوگو بو آغیر وضعیتدن چیخیش یولونو ایسه آنجاق معاریفچیلیکده آختاریردی. بیر ایل سونرا 1907-جی ایلده محمد سعید اوردوبادی‌نین "وطن و حورّییت" آدلی یئنی شئعیرلر کیتابی چاپ اولونور. بو کیتاب ایدئیا و مضمون باخیمیندان "غفلت"دن فرقلنمه‌سه‌ده، شئعیرلرده آزادلیق، موباریزه روحو دویولوردو، موعاصیرلیک آب-هاواسی حیس اولونوردو. بو شئعیرلردن دوغان نتیجه بئله‌دیر: خالقین خوشبختلیگین، وطنین موستقیل‌لیگینه یالنیز بیرلشمکله، بیرگه‌ سعی گؤسترمکله، آزادلیق الده ائتمکله نایل اولماق اولار. بونون اوچون ایسه اولجه عئلم، معاریفه یییه‌لنمک لازیمدیر. "وطنیمیزه بیر نئچه سؤز" آدلی شئعیرینده مؤلیف یازیردی:

غنیلر کرمسیزدی، میلّت-فقیر،

یورولدوق جفالاردان، اولدوق یئسیر.

      بو سطیرلرده آذربایجانچیلیق روحو گزیر. شاعیر خالقین آغیر دوروموندان گیلئیله‌نیر، آنجاق پئسسیمیست دئییل، آزاد اولماق اوچون موباریزه ایدئیاسینی ایره‌لی سورور. تصادوفی دئییل کی، "وطن و حورّییت"ده چار روسییاسی‌نین موستملکه‌چیلرینه قارشی قهرمانلیقلا موباریزه آپاران جاواد خا‌نین دفن مراسیمینده اونون عؤمور یولداشی بییم خانیمین قلبلری وطنپرورلیک حیسّی ایله آلوولاندیران نیطقیندن عیبرت‌آمیز بیر پارچا دا اوخوجولارا تقدیم اولونموشدور. آذربایجانچیلیق دویغولاری‌نین ایفاده‌سی اولان بو نیطقده وط‌‌نین آزادلیغی اوغروندا شهید اولانلارین اؤلمزلیگی، دایم یاشادیغی فیکری آشیلانیر.

     آذربایجان ادبیاتی‌نین لئو تولستوی، فیودر دوستویئوسکی قودرتینه مالیک اولان بؤیوک ناثیری و شاعیری محمد سعید اوردوبادی - "موللا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین اساس آذربایجانچی نوماینده‌سیدیر. 1906-جی ایلدن "موللا نصرالدین" ژورنالی ایله امکداشلیق ائدن ادیب ژورنالدا چاپ اولونان شئعیرلری، فئلیئتون و ساتیرالاری ایله گئنیش شؤهرت قازانیر. شئعیرلرینده سلفی میرزه فتعلی آخوندوو کیمی ائپیقونچولوغا قارشی چیخیر، یالنیز محبتی ترنّوم ائدنلری کسکین تنقید ائدیر، "گول-بولبول" پوئزییاسینی بینمه‌دیگینی آچیق شکیلده بیلدیریردی.

       گؤرکملی ادبیاتشوناس عالیم یاووز آخوندلونون قلمه آلدیغی "محمد سعید اوردوبادی" و "ادبی پورترئتلر" اثرلرینده موللانصرالدینچی ادیب محمد سعید اوردوبادی‌نین وطنداشلیق کئیفیتلری‌نین و چوخ‌شاخه‌لی یارادیجیلیغیندا صنعتکارلیق اوغورلاری‌نین دولغون منظره‌سی یارادیلیر. پروفئسسور یاووز آخوندلو یازیر: "محمد سعید اوردوبادی ائنسیکلوپئدیک بیلیک صاحیبی ایدی". او، ‌نینکی ائنسیکلوپئدیک بیلیک صاحیبی ایدی، هم ده چوخ‌ساحه‌لی، جوخ‌ احاطه‌لی یارادیجیلیغا مالیک بیر صنعتکار ایدی.

      محمد سعید اوردوبادی‌نین "موللا نصرالدین" ژورنالیندا "هردمخیال" تخلّوصو ایله یازدیغی شئعیرلر مضمونجا چوخ‌شاخه‌لی و موختلیف اولسا دا، ایدئیا اعتیباریله آذربایجانچیلیغا باغلیدیر.

      آذربایجانلی‌نین پیس عادته قورشانماسی، حیاسیزلیغی کیمی کئیفیتلرینی شاعیر "خریستیانلارین پاسخا بایرامی موناسیبتیله موسلمانلارا خطاب" شئعیرینده ایفاده ائدیر. خریستیانلارین پاسخا بایرامینی بهانه ائدیب آراق ایچمک اوچون اونلارین ائوینه سوخولان موسلمانلاری ایفشا ائدن بو شئعیر معاریفچی خاراکتئری ایله ماراق دوغورور.

 "نه‌لریز بیز" آدلی بیر شئعیرینده م.س.اوردوبادی خالقین یاراماز عادتلرینی ایفشا ائتمکله آذربایجانلینی موکمّل گؤرمک ایسته‌ییر. اونون شئعیرده قویدوغو سواللار او دؤور اوچون چوخ آکتوال اولموشدور:

 ایسلامیز اگر، هاردا بس او شانلی شرعیت؟

اینسانیز اگر، یوخسا شوعوری-بشریت.

بیلمم، ندی بس بیزده بو صورت، بو هووییت؟

هر سینیفدن آواره دوشن بیخبریز بیز

من آنلامیرام، دهرده آخیر نه‌لریز بیز؟

     شاعیر اؤزونون "دیل بیرلیگی" ،"برادرانه بیر نصیحت" ،"آدامیمسان" کیمی شئعیرلرینده خالقی غفلتدن اویانماغا، دونیایا دیقت ائدیب اؤز حاقینی طلب ائتمگه سسله‌ییر.

     محمد سعید اوردوبادی‌نین یارادیجیلیغیندا بدیعی پوبلیسیستیکا‌نین فئلیئتون ژانریندا یازدیغی اثرلر موهوم یئر توتور. ادیبین "موللا نصرالدین" ژورنالیندا درج اولونان فئلیئتونلاریندا بیر سیرا موهوم ایجتیماعی پروبلئملره توخونولموش، فاناتیزم، گئریلیک و نادانلیق، ظولم و عدالتسیزلیک، ایمپئرییا سییاستی تنقید اولونموشدور.

     "موللا نصرالدین"ده ایلک یازیسی-"پولیتیکا عالمیندن" آدلی فئلیئتونو "هردمخیال" ایمضاسی ایله ژورنالین 2 اییون 1906-جی ایل تاریخلی 9-جو نؤمره‌سینده چاپ اولونموشدور. اونون فئلیئتونلاری همچنین سعید، محمد سعید، مسا، سعید حاجی آغازاده و باشقا ایمضالارلا درج اولونوردو. گؤرکملی ادیبین آلتمیش ایله یاخین داوام ائدن ادبی فعالیتی دؤورونده 6000 مینه قدر اثر یازماسی، او جومله‌دن 4000 فئلیئتونون،1800 مقاله‌‌نین مؤلیفی اولماسی اونون یارادیجیلیق عالمی‌نین میقیاسینی آیدین تصوور ائتمگه ایمکان وئریر.

     قئید ائدک کی، محمد سعید اوردوبادی‌نین "موللا نصرالدین" ژورنالی ایله باغلیلیغی‌نین سببلری سیراسیندا جلیل محمدقولوزاده ایله شخصی تانیشلیغی دا اساس رول اوینامیشدیر. بو تانیشلیغین تملی اون دوققوزنجو عصرین سونلارینا تصادوف ائدیر. محمد سعید اوردوبادی "بؤیوک ادیبله گؤروشلریم" آدلی خاطیره‌سینده همین گؤروش باره‌ده یازیر: "من بؤیوک ادیبیمیز میرزه جلیل محمدقولوزاده ایله بیرینجی کره شوربی میرزه جلیلین (ناخچیواندا تا‌نینمیش ضیالیلاردان ایدی-آ.م.) واسیطه‌سیله تانیش اولدوم. گنج اولدوغوم زامان ناخچیوانا گئتمیشدیم. ناخچیوان شاعیرلریندن بالا اشرف منی شوربی میرزه جلیل ایله تانیش ائتدی. بو تانیشلیق منیم میرزه جلیل محمدقولوزاده ایله بیرینجی کره گؤروشمگیم اوچون زمین یاراتدی..."

     محمد سعید اوردوبادی‌نین 1895-جی ایلده نئهرم کندینده جلیل محمدقولوزاده ایله گؤروشمه‌سی ده معلومدور.

     سونرالار کیتابلاری‌نین چاپی ایله علاقه دار تیفلیسه گلن ادیب بورادا میرزه جلیل‌له یئنیدن گؤروشموشدور. محمد سعید اوردوبادی ایله جلیل محمدقولوزاده‌نی روح بیرلیگی، ایدئیا بیرلیگی بیرلشدیریردی. اونلارین دوستلوغو،حقیقتن، عمل دوستلوغو ایدی. هر ایکی ادیبین یارادیجیلیغینداکی، خوصوصیله، فئلیئتونلارینداکی موعین مقاملارا دیقت یئتیرسک، بو ایدئیا، مسلک بیرلیگی‌نین، یارادیجیلیق موتّفیق‌لیگی‌نین، اوسلوب یاخینلیغی‌نین شاهیدی اولا بیلریک.

      محمد سعید اوردوبادی 1920-جی ایللرده "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین ان فعال امکداشلاریندان بیری اولموشدور. جلیل محمدقولوزاده 1921-جی ایل اییونون 4-ده تبریزدن باکییا گلیر. اونونلا گؤروشمک اوچون ائوینه ایلک گلنلردن بیری ده محمد سعید اوردوبادی اولور. "میرزه جلیل ایله اوچونجو دفعه باکیدا گؤروشدوک. او، ... تبریزدن ییغیشیب باکییا... گلدیگی‌نین بیرینجی گونو آخشام واختی... گؤروشونه گئتدیک... میرزه یئنه ده کئچمیش گونلریندن بیر نئچه قئید ائدیله‌جک حادیثه‌لری خاطیرلاتدی... بیر آزدان سونرا تبریزده چیخارتدیغی مجموعه‌لرین نؤمره‌لرینی گتیردی. من... اولجه ایمضالاری یوخلادیم. او، گولدو، منیم خیالیمدان نه‌لر کئچدیگینی حیسّ ائتدی و: "ائله‌دیر، سن دوشوندوگون کیمیدیر. ایمضالارین هامیسی اؤز ایمضامدیر...

     ...1922-جی ایلدن باشلایاراق، 1925-جی ایلین آوقوستونا قدر بؤیوک ادیبله برابر مجموعه‌‌نین نشرینده چالیشدیم".

     محمد سعید اوردوبادی "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین باکی دؤورونده رئداکتور موعاوینی وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر. ادیب بو وظیفه‌نی 1926-جی ایلین اوللرینه‌دک یئرینه یئتیرمیشدیر. سووئت دؤورونده اونون بیر چوخ دگرلی شئعیرلری، فئلیئتونلاری و مقاله‌لری "موللا نصرالدین" ژورنالیندا چاپ اولونموشدور. محمد سعید اوردوبادی ژورنالین ایییرمی ایللیگی ایله علاقه دار یازدیغی "ایییرمی ایل" مقاله‌سینده "موللا نصرالدین"این و موللانصرالدینچیلرین جمعیتی ساغلاملاشدیرماق ساحه‌سینده‌کی خیدمتلریندن ائله موللانصرالدین سایاغی صؤحبت آچمیشدیر: "...دوز ایییرمی ایلدیر کی، "هردمخیال" داناباش کندینده‌کی موللا علی عسگر دن، "آلا چاتیدان قورخان" - شئیخ کریمدن، "جووللاغی بَی" - چاکردن، "ناقیض" – دوشاب اوغلوندان، "دمدمکی " - گنجه بیلریندن، "کئفسیز" - شامخور، توووز و گنجه مولکدارلاریندان، "قیزدیرمالی" - سلیان تیریکلری ایله لنکران قوماربازلاریندان، "جیرجیراما" - تورکجه دانیشیغی حارام بیلن ضیالیلاردان،... صابیر ایسه بونلارین هامیسیندان یازماغا باشلامیشدیر.

     ... "موللا نصرالدین" داها اؤلمه‌یه‌جکدیر".

     محمد سعید اوردوبادی عؤمرونون سونونادک اؤز یارادیجیلیغیندا موللانصرالدینچیلیگی و آذربایجانچیلیغی یاشاتمیشدیر. اونون همچنین "بابایی-امیر" ،"طوطی" ،"مزه‌لی" ژورناللارینداکی شئعیرلری‌نین هامیسیندا بیر آذربایجانچی شاعیرین روحو یاشاییر.

     محمد سعید اوردوبادی آذربایجان ادبیاتیندا تاریخی رومان ژانری‌نین بانیسیدیر. اونون تاریخی رومانلارینداکی آذربایجانچیلیق ایدئیالاری سویکؤکونه محبتیندن دوغموشدور. او، تاریخی مؤوضودا یازیلمیش اثرلرین اهمیتیندن بحث ائده‌رک یازیردی: "آذربایجان خالقی‌نین تاریخی ایرثلرینی اوزه چیخارماق لازیمدیر. چونکی یئنی نسله اؤزونون کیم اولدوغونو گؤسترمکله، اونون وطنپرورلیک دویغولارینی اینکیشاف ائتدیرمک مومکون اولاجاقدیر.". محمد سعید اوردوبادی همیشه قلم اهلینه "اخلاقی تصحیح ائدیجی، روحا و ذؤوقه تربیّه وئریجی و اوخوجولارین قلبینه شوجاعت و قهرمانلیق آشیلاییجی مؤوضولار اینتیخاب ائتمگی " مصلحت گؤرور و دئییر: "...بیز قلمی الیمیزه گؤتوردویوموز زامان یازاجاغیمیز شئعیر و حئکایه‌‌نین جمعیتین معنوی و ایجتیماعی احتییاجلارینا جاواب وئریب-وئرمه‌یه‌جگینی نظردن کئچیرمه‌لی‌ییک".

     محمد سعید اوردوبادی تاریخی رومانلاری ایله آذربایجان خالقی‌نین قدیم تاریخینی، ائتنوقرافییاسینی، مدنیتینی، عادت-عنعنه لرینی، خوصوصیله عزمکارلیغینی، آزادلیق موباریزه‌سینی عکس ائتدیره‌رک همیشه آذربایجانچیلیق مؤوقئعیینده دوردوغونو تصدیق ائتمیشدیر. او، آذربایجان تاریخی‌نین ان قدیم دؤورلردن یاشادیغی گونلره قدر موهوم مرحله‌لرینی بدیعی ادبیاتین موختلیف ژانرلاریندا دولغونلوغو ایله عکس ائتدیرمگه نایل اولموشدور. آذربایجان چوخ زنگین بیر تاریخه مالیکدیر. بو تاریخده هم داخیلی چکیشمه‌لر، هم ده خاریجی ایشغالچیلارا قارشی موباریزه موتیولری وار. محمد سعید اوردوبادی‌یه گؤره، تاریخی روماندا خالقین حیاتی، خالقین روحو، خالقین موباریزه‌سی گؤستریلمه‌لی، اونون بدیعی اوبرازی یارادیلمالیدیر. ادیبین فیکرینجه، یازیچی "...خالقی‌نین چتینلیکلر قارشیسیندا بویون اَیمه‌دیگینی، عئینی زاماندا، بو متانتلی خالقین مرحمتله جوشان بیر قلب، تمیز و عولوی بیر ویجدانا مالیک اولدوغونو...گؤسترمه‌لیدیر".

     محمد سعید اوردوبادی تاریخی رومانلارینی یازارکن راست گلدیگی بیر سیرا چتینلیکلری وطنداش غئیرتی ایله آرادان قالدیرمیشدیر. او چتینلیکلر هانسیلار ایدی؟ بیرینجیسی، او ایللرده آذربایجان تاریخینه عایید عئلمی اثرلرین آزلیغی ایدی. آذربایجان ادبیاتیندا بو ژانر اوزره ایستیفاده ائدیلمه‌لی نومونه‌لر اولمادیغیندان، ادیب ژانرین نظری-ائستئتیک پرینسیپلری باره‌ده دوشونمه‌لی و اؤز سؤزونو دئمه‌لی اولموشدور. محمد سعید اوردوبادی‌نین تاریخی حادیثه‌لری قلمه آلماسی‌نین سببی تکجه، او حادیثه‌لری تاریخین یادداشینا کؤچورمک دئییلدی، او، بو حادیثه لره گله‌جک نامینه موراجیعت ائدیردی، کئچمیشدن عیبرت گؤتورمگی تلقین ائدیردی.

     ادیب یازیردی: "وطنی سئومک کیفایت دئییل، اونو لاییقینجه تانیماق لازیمدیر. خالقی سئومک آزدیر. اونون اخلاق و عادتلرینی لاییقینجه اؤیرنمه‌لیسن... و اثرینده ترنّوم ائتدیرمه‌لیسن... بیز ایسه... خالقی لاییقی ایله تانییا بیلمه‌میش، اثرلریمیزده اونون قهرمانلیق تاریخینی عکس ائتدیره بیلمه‌میشیک". بونا گؤره ده محمد سعید اوردوبادی تاریخی رومان ژانری‌نین نظری-ائستئتیک پرینسیپلرینی ده موعین ائتمگه سعی گؤسترمیشدیر.

      محمد سعید اوردوبادی آراشدیرمالار آپارارکن تاریخیمیزین تحریف اولونماسیندان ناراحاتچیلیق کئچیرمیشدیر. "بیزیم نؤقصانلاریمیزین بؤیوگو اوراسیندادیر کی، ایندییه قدر شرق حاقیندا سیستئم اوزرینده بیر تاریخ یازیلمامیشدیر. تاریخیمیز بعضاً هئرودوت و سترابونلارین بوراخدیغی ایزلر، بعضاً ده سیاحلارین خاطیرات دفترلرینه اساسن یازیلمیشدیر"-ائعتیرافینی ائتمیشدیر.

     محمد سعید اوردوبادی اؤز تاریخی رومانلاری ایله بو ساحه‌ده‌کی بوشلوغو دولدورماغا، بوراخیلمیش سهولری آرادان قالدیرماغا چالیشمیش، تاریخی کئچمیشی اؤیرنمگی وطنپرورلیک و میلّی ایفتیخار حیسّی‌نین تظاهورو حساب ائتمیش، بونونلا دا آذربایجانچی اولماغین نومونه‌سینی گؤسترمیشدیر. اونون "دومانلی تبریز" ،"گیزلی باکی" ،دؤیوشن شهر" ،"دونیا دَییشیر" و "قیلینج و قلم" تاریخی رومانلاری میلّی‌لیک و بشری‌لیگی، یوکسک وطنداشلیق غایه‌سینی، دئموکراتیک ایدئاللاری اؤزونده بیرلشدیرن آذربایجانچیلیق مکتبیدیر.

     محمد سعید اوردوبادی‌نین ادبی پوبلیسیستیکاسیندا "قانلی سنه‌لر"این خوصوصی یئری وار. اثر 1905-1907-جی ایللرده باش وئرمیش ائرمنی-آذربایجانلی موناقیشه‌سیندن بحث ائدیر. "قانلی سنه‌لر" 1911-جی ایلده باکیدا میلیونچو مورتوضا موختارووون وسایتی ایله هاشیم بی وزیرووون "صدا" مطبعه‌سینده چاپ اولونموشدور.

      245 موخبیر مکتوبو اساسیندا یازیلان اثرده مؤلیف بو قانلی حادیثه‌لرین سببلرینی آچماغا چالیشمیشدیر. ادیب دؤرد اساس سببی گؤستریر: "بیرینجی سبب ائرمنی داشناکسوتیون کومیته‌سی‌نین موستبید بیر اوصولی-ایداره‌نی تشکیل ائتدیگیدیر کی، قافقازدا بیر تاقیم قانلی تئاترلار اویناندی". ایکینجی سبب حؤکومتین بو حادیثه لره ائعتیناسیز موناسیبتی، حتّی اونو قیزیشدیرماسیدیر. اوچونجو سبب کیمی مؤلیف آذربایجانلیلارین ساده‌لؤح و سیلاهسیز اولمالارینی، دؤردونجو سبب کیمی ایسه داشناک پارتییاسی‌نین تورکییه‌ده باشلادیغی پوزوجولوق ایشلرینی قافقازدا دا داوام ائتدیرمه‌لرینی گؤستریر.

     محمد سعید اوردوبادی بو اثرده ائرمنیلرین خیصلتینی، ایچ اوزونو آچیر. گؤستریر کی، ائرمنیلر مغلوب اولدوقلاری مقاملاردا صولح تکلیف ائدیرلر، ائله کی، هاوادارلاریندان کؤمک گلدی، یئنیدن دؤیوشه باشلاییرلار. ایندی اولدوغو کیمی.

      "قانلی سنه‌لر" سندلی- ادبی- پوبلیسیست اثری بو گونوموز اوچون اولدوقجا آکتوالدیر. پروفئسسور یاووز آخوندلونون بو دوغرو قناعتینه حاق قازاندیریر و شریک چیخیریق: "تاریخی یاددان چیخاران ائکسترئمیست قووّه‌لرین تخمینن 80 ایل سونرا یئنیدن بئله بیر فیتنکارلیغا باشلاماسی او دئمکدیر کی، خالقیمیز کئچمیشین بو قانلی صحیفه‌لرینی بیر داها نظردن کئچیرمه‌لی، گنج نسله حقیقتی اولدوغو کیمی دئمه‌لیدیر. بو معنادا 1911-جی ایلده چاپ اولونموش "قانلی سنه‌لر" سندلی-پوبلیسیست اثری یاشادیغیمیز گونلرده ده اولدوقجا آکتوال و موعاصیر سسله‌نیر، باشلاری دومانلانمیش آداملاری کئچمیشین آجی حقیقتلریندن عیبرت درسی آلماغا چاغیریر". وطنپرورلیک دویغولاری ایله دولو اولان "قانلی سنه‌لر" هم ده محمد سعید اوردوبادی یارادیجیلیغی‌نین بوتون دؤورلر اوچون موعاصیر اولماسی‌نین گؤستریجیسیدیر.