"موللا نصرالدین"دن داها یاشلی ساتیریک قزئت

 ناشیری پولیس اولان "شبنامه"

 علوییه طاهیرقیزی

     "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلک ساتیریک مطبوع اورقانی اولدوغو معلومدور. لاکین تاریخی منبعلردن معلوم اولور کی، اون دوققوز عصرین 90-جی ایللرینده ایکی‌یه بؤلونموش آذربایجانین جنوبوندا، تبریز شهرینده 1892-جی ایلدن باشلایاراق "شبنامه" آدلی کیچیک فورماتلی مطبوع نومونه‌لری گؤرونمه‌یه باشلاییب. صحیفه‌لرینده خالقی ناراحات ائدن سوسیال پروبلئملره توخونولور، مؤوجود قورولوشداکی چاتیشمازلیقلاری تنقید ائدن کسکین یازیلار حاضیرلانیردی. گیزلی اوصوللا چاپ ائدیلن "شبنامه" عادتن گئجه‌لر قاپی و دیوارلارا یاپیشدیریلاردی. سحر آچیلاندا آرتیق اهالی‌نین گور اولدوغو بازار، مکتب و مدرسه‌لرده یاییلیر، الدن-اله گزیردی. گئجه‌لر یاییلدیغی اوچون ده آدی "گئجه ورقه‌لری" معناسینی داشیییردی. او دؤورده دؤولت قزئتلری چوخ زامان ماراقسیز و جان‌سیخیجی اولدوغوندان چتینلیکله ساتیلیر، اهالی‌نین موعین بیر قیسمینه مجبوری فورمادا پایلانیردی. بئله "داریخدیریجی" روزنامه‌لر خالق آراسیندا روزنامه-زورنامه آدینی قازانمیشدی. بئله قزئتلرین بیرینی واختیله م.ف.آخوندوو "ایران" قزئتی‌نین مونشیسینه..." مقاله‌سینده کسکین تنقید ائتمیشدی. لاکین پولسوز یاییلان، پروبلئملری بامزه، دوزلو یازیلارلا تقدیم ائدن و گولمه‌لی شکیللرله بول اولان ورقه‌لری ساده اینسانلار بؤیوک هوسله اوخویوردولار. ساوادلی کسیمین بارماقلا ساییلدیغی او دؤورده بو قزئته ماراق او قدر چوخ ایدی کی، بعضاً محلّه-محلّه گزیب اونو اوخوتدورماق اوچون یازی-پوزونو بیلن آدام سوراقلاییردیلار.

     "شبنامه"نین ناشیری و رئداکتورو ایستعدادلی پوبلیسیست علیقولو صفروو ایدی. گونئیلی آراشدیرماچی صمد سردارنیانین یازدیغینا گؤره، علیقولو بی گنج یاشلاریندا آتاسی‌نین یانیندا روسییا و تورکییه تیجارتخانالاری‌نین ایداره‌سی ایله مشغول اولوردو. آراشدیرماچی پروانه محمدلی گومان ائدیر کی، اونون صفروو سوی‌آدینی گؤتورمه‌سی روسییادا اولدوغو دؤورلردن باشلامیشدی. بو اؤلکه‌لرده ایران حؤکومتی طرفیندن سورگون ائدیلمیش سیاسی موهاجیرلر یئرلی موترقّی فیکیرلی ضیالیلارلا سیخ تماسدا اولوردولار. علیقولو صفروو سونرادان تیجارتی ترک ائده‌رک وطنه دؤنور.

    معاریفچیلیک حرکاتینین اؤنونده گئدن ضیالیلار اون دوققوزنجو عصرین 80-جی ایللریندن اعتیبارن یئنی مکتبلر، کیتابخانالار آچیر، علمی-بدیعی کیتابلارین یازیلماسی و ترجومه‌سی، چاپی ایله مشغول اولور، یئنی قزئت و ژورناللار تأسیس ائدیردیلر. بو ضیالیلار چوخ زامان گیزلی جمعیتلر، سیاسی قروپلار داخیلینده بیرلشه‌رک مؤوجود قورولوشا قارشی موباریزه آپاریردیلار. بئله ضیالیلاردان اولان علیقولو خان صفروو حساب ائدیردی کی، قزئت خالقی اویاتماغین ان تاثیرلی واسیطه‌لریندن بیریدیر. اونا گؤره ده هم‌فیکیرلری ایله بیرگه "گیزلی انجومن" آدلی مرکز یارادیر. تشکیلاتدا دؤورون وطنپرور ضیالیلاری میرزه حسن روشدییه، محمدعلی تربییت، س.م.شبوستری، ا.عدالت ایشتیراک ائدیردیلر. 1892-جی ایلده ع.صفروو تبریزده غئیری-لئقال اولاراق "شبنامه" آدلی، کیچیک اؤلچولو ساتیریک قزئت-ورقه نشر ائتدیریر. ا.کسروی‌نین یازدیغینا گؤر، "گیزلی انجومن"اینوزوو اولماقلا یاناشی محمده‌لی میرزه‌نین گیزلی پولیس رئیسی ایدی. محمدعلی میرزه‌یه گلن راپورتلار، مکتوبلار علیقولو خانین الیندن کئچیردی. او، بو وظیفه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رک ال‌بیر و هم‌فیکیر اولدوغو یولداشلارینی پولیسدن قورویور، هم ده اؤلکه‌ده باش وئرن جینایتلری، منفی حاللاری آچیب "شبنامه"ده یاییر، گئنیش خالق کوتله‌لرینی خبردار ائدیردی.

     اون دوققوزنجو عصرین سونلاریندا ایراندا، ائلجه ده جنوبی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یئرلی فئوداللارا، یادائللی اینحیصارچیلارا، شاه رئژیمینه قارشی ناراضیلیقلار گئتدیکجه کسکین شکیل آلیردی. سونرالار "تنبه‌کی عوصیانی" ،"زئینب پاشا" و س. آدی آلتیندا اینگیلیسلرین توتون اینحیصارینا، یئرلی فئوداللارین تاخیل مؤحتکیرلیگینه قارشی باش وئرن خالق حرکاتلاری او دؤورون مطبوعاتیندا؛ اؤلکه‌دن خاریجده نشر اولونان موهاجیر مطبوعاتیندا و اؤلکه‌ده‌کی گیزلی نشرلرده اؤز عکسینی تاپیردی. یئری گلمیشکن مشروطه اینقیلابی عرفه‌سینده گیزلی حالدا یاییلان قزئت، ورقه و بیاننامه‌لره ده شبنامه دئییلیردی.

     علیقولو صفروو گیزلی اولاراق نشر ائتدیگی شبنامه‌ده ایرانین رئال ایجتیماعی-سیاسی وضعیتینی آچیب گؤستریر، خالقی موستملکه‌چیلره و ایستیبدادا قارشی موباریزه‌یه سسله‌ییر، اؤلکه‌ده ایصلاحاتلار کئچیریلمه‌سین، قاباقجیل ایدئیالارین یاییلماسینا‌‌سی گؤستریردیلر. "شبنامه"نین نشر تاریخی ایله باغلی اینگیلیس شرقشوناسی ائدوارد براونون 1914-جو ایلده لوندوندا چاپ ائتدیردیگی "موعاصیر ایرانین ادبیات و مطبوعات تاریخی" کیتابیندا "شبنامه"نین 1892-جی ایلده تبریزده مئیدانا گلدیگینی، مونتظم دئییل، مووافیق واختلاردا چاپ ائدیلدیگینی، رئداکتورونون و اوراداکی بیر چوخ مقاله‌لرین مؤلیفی‌نین علیقولو خان صفروو اولدوغونو و چوخ زامان آغاقولو ایمضاسیندان ایستیفاده ائتدیگینی، گیزلی چاپ اولونوب یاییلدیغینی، یئنی ایدئیالارلا زنگین چوخ دوشوندوروجو و ساتیریک اولوب صحیفه‌لری‌نین اکثریتی‌نین کاریکاتورالارلا بزه‌دیلدیگینی قئید ائدیر، اونو چوخ یوکسک قییمتلندیریردی. ان باشلیجاسی ایسه ائ.براون نوسخه‌سی گونوموزه قدر گلیب چیخمایان بو قزئتین سایلاریندان بیرینی 1906-جی ایلده گؤردوگونو یازیر، اوخوجولاری "شبنامه"نین ساتیریک اوسلوبو ایله تانیش ائتمک اوچون قزئتده‌کی یازیلاری اؤرنک گتیریر. همین سایداکی مقاله‌لرین بیرینده او دؤورده‌کی چؤرک قیتلیغی ایله باغلی دوکان-بازارلارداکی قارما-قارشیقلیق و زوراکیلیقدان بحث اولونور: "دونن خیدمتچینی سحر قلیان‌التیسی اوچون بازارا چؤرک آلماغا یوللادیم. او سحر ائرکندن ائودن چیخدی، ائوه 3 ساعاتدان سونرا گلدی. گئری قاییداندا پالتاری جیریق-جیریق، اوزو جیزیق-جیزیق اولوب، بدنی بیر نئچه یئردن یارالانمیش، بوتون ووجودو گؤمگؤی گؤیرمیشدی. او دؤورده توغیان ائدن آجلیق بیزه ده سیرایت ائتدیگیندن اونون گتیردیگی چؤرگین چوخ قورو و کیچیک اولماسینا باخماییب بیز او لوخماچؤرگی درحال پارچالاییب بیر نئچه حیصه یه بؤلدوک..."

     دیگر بیر یازیدا ایسه کوچه‌لرده خیرتده‌یه‌جن چیخان پالچیقدان و بو خوشاگلمز وضعیتین شاه سارایینا یاخین اولان باش کوچه‌ده عادی حال اولدوغوندان بحث ائدیلیر: "دوه کاروانی باش کوچه‌یه چاتاندا پالچیق باتاقلیغی‌نین ایچینه باتیب گؤزدن ایتدی. بیر آز کئچدیکدن سونرا اونلار آجی چایین ساحیلینده پئیدا اولدولار و یوللارینا داوام ائتدیلر". قئید ائتمک لازیمدیر کی، ائدوارد براون "شبنامه"نین همین سایینداکی یازیلارین تورکجه یازیلدیغینی، ورقلرین 143 اؤلچوده اولوب 13-14 صحیفه دن عیبارت اولدوغونو، صحیفه‌نین تن یاریسی‌نین شکیللرله بزه‌دیلدیگینی یازیر. لاکین قزئتین نشری تاریخینین و مکانین گؤستریلمه‌دیگینی، همچنین رئداکتور و مؤلیفلری حاقدا هئچ بیر معلومات وئریلمه‌دیگینی بیلدیریر.

     علیقولو صفرووون ژورنالیستیک فعالیتی تک "شبنامه"له بیتمیر. آدی چیکیلن نشر پریمیتیو ژئلاتین اوصولو ایله حاضیرلاندیغیندان اونو تئخنیکی جهتدن بؤیوک تیراژلا یایماق مومکون دئییلدی. اونا گؤره ده مسلکداشلاری دا داخیل اولماقلا لیتوقرافییا اوصولو ایله موعاصیر مطبوعات نومونه‌لرینه یاخین اولان قزئت نشر ائتمک فیکرینه دوشور. ع.صفروو 1898-جی ایلده دئموکراتیک یؤنو و مضمونو ایله سئچیلن "احتییاج" و "ایقبال" قزئتلرینی، 1906-جی ایلده ایسه ساتیریک "آذربایجان" ژورنالینی نشر ائتدیریر. همچنین میرزه جلیلین "موللا نصرالدین" ژورنالی ایله امکداشلیق ائده‌رک ژورنالین صحیفه‌لرینده ساتیریک فئلیئتونلارلا چیخیش ائتمیشدیر.

     آراشدیرماچی پروانه محمدلی قئید ائدیر کی، محمد تاغی صیدقی‌نین شخصی آرخیوینده 1903-جو ایلده قوربانعلی شریفزاده‌یه یازدیغی مکتوبوندا آز دا اولسا "شبنامه" حاقدا معلوماتا راست گلینیر. بئله کی، م.ت.صیدقی دوستو شریفزاده‌یه قزئت حاقدا قیساجا معلومات وئردیکدن سونرا یازیر کی، "باشقا دؤولتلرین پایتاختی مقامیندا اولان "شبنامه"نین منفعتی، ایستر میلّت، ایستر مملکت، ایسترسه ده دؤولت اوچون قزئتدن آرتیقدیر". جلیل محمدقولوزاده آوتوبیوقرافییاسیندا دوستو م.صیدقی‌نین ناخچیواندا آچدیغی یئنی مکتب حاقدا یازیردی کی، "همین مکتب بیز یئنی‌یئتمه موعلیم و ادیبلر اوچون بیر داروالفونون حساب اولونور". عئینی زاماندا هم محمدتاغی صیدقی‌نین اوغلو، محمدعلی صیدقی "ترجومه‌یی-حالیم" آدلی خاطیراتیندا آتاسی‌نین ایران، روسییا و تورکییه‌دن اونا گؤندریلن قزئتلری آلیب اوخودوغونو، بو قزئتلرین تک م.ت.صیدقینین دئییل، اونون هم‌مسلکلری طرفیندن ده گیزلی اوخوندوغونو قئید ائدیردی. شوبهه‌سیز کی، محمدتاغی صیدقی‌نین ناخچیواندا آچدیغی مکتبی تک مکتب یوخ، داروالفونون حساب ائدن و م.ت.صیدقی‌نین هم‌مسلکی کیمی م.جللی، اونون اوغلو محمدعلی صیدقی‌نین یوخاریدا قئید ائتدیگی کیمی، ایران و باشقا اؤلکه‌لردن گؤندریلن قزئتلری اوخویانلار سیراسیندا اولموشدور. سؤز یوخ کی، بو قزئتلرین ایچینده "پایتاخت-قزئتی" مقامیندا دیرلندیریلن "شبنامه" ده وار ایدی.

     آذربایجانین مطبوعات تاریخینین گؤرکملی آراشدیرماچیلاریندان اولان عزیز میر احمدوو اثرلرینین بیرینده ("آذربایجانین موللا نصرالدینی 1980) گله‌جک "موللا نصرالدین" رئداکتورونون ساتیریک یارادیجیلیغی ایله اون دوققوزنجو عصرین سون دؤورونده تبریزده گیزلی نشر ائدیلن "شبنامه" آراسیندا موعین یاخینلیق اولدوغونو گومان ائتدیگینی یازیر. آراشدیرماچی پروانه محمدلی حساب ائدیر کی، میرزه جلیل ایرثی‌نین آردیجیل تدقیقاتچیسی عزیز میر احمدوو بو فیکرینده یانیلا بیلمزدی.

     م.س.اوردوبادی حیاتی ایله باغلی خاطیره‌لرینده ناخچیواندا تحصیل آلدیغی مکتبده اینقیلابی روحون حاکیم حاکیم اولدوغو، بو آب-هاوانین مکتبه روسییا و قافقازلا دئییل، ایران یولو ایله داخیل اولدوغونو قئید ائدیر، بو یؤنده خاریجدن گلن مطبوع اورقانلارین، خوصوصیله علیقولو خان اختر کیمی آزادیخاهلار طرفیندن نشر اولونان قزئتلرین خیدمتینی خوصوصی وورغولاییردی. ادیب مقاله‌لرینین بیرینده موعلیمی‌نین (م.صیدقی‌نین) اون دوققوزنجو عصرین دوخسانینجی ایللرینده میرزه علیقولو خان اخترله بیرلیکده ایران شاهی موظفرالدین شاه قاجارین اوصول-ایداره‌سینه قارشی "شبنامه‌یئ-بثیرت" آدلی قزئت چاپ ائدیب یایدیقلاری حاقدا بیلگی وئریر. پروفئسسور عزیز میراحمدوو دؤورونون تانینمیش ضیالیلاریندان اولان محمدتاغی صیدقی‌نین حیاتینی آراشدیرارکن یوخاریدا قئید اولونانلاری اؤنه چکیردی. او، همچنین م.صیدقی ایله میرزه علیقولو خانین دوستلوق ائتدیگینی، حتّی بو دوستلوغون شرفینه م.صیدقی‌نین اوردوباددا آچدیغی مکتبه "اختر" آدی وئردیگینی بیلدیریر. لاکین میرزه علیقولو خان اختر و اونون "شبنامه‌یئ-بصیرت" قزئتی ایله معلوماتلارین چوخ آز اولدوغونا دریندن تأسوفله‌نیردی.

آراشدیرماچی پروانه محمدلینین دئدیگینه گؤر، بوتون دئییلنلردن بو نتیجه‌یه گلمک اولار کی، آدی چکیلن میرزه علیقولو خان اختر چوخ گومان کی "شبنامه"نین رئداکتورو علیقولو صفروودور. او کی قالدی "شبنامه‌یئ-بصیرت" قزئتین، یقین کی، صؤحبت "شبنامه"دن گئدیر. چونکی جنوبی آذربایجاندا او دؤورده "بصیرت" آدلی قزئت، ژورنال و یا ورقه‌نین اولماسی باره‌ده الده دلیل یوخدور. آراشدیرماچی پروانه محمدلی‌نین قناعتینجه، آذربایجانین ایلک ساتیریک مطبوع اورقانی "موللا نصرالدین" ژورنالیندان 14 ایل اؤنجه تبریزده چاپ ائدیلیب.

خالق جبهه سی.-2014.-23 مای.-س.11.

کوچؤرن: عباس ائلچین