+0 بگندیم
آذربایجان خالقی‌نین طالع کیتابی - "آنامین کیتابی"
بؤیوک رئالیست صنعتکار جلیل محمدقولوزاده‌‌نین «آنامین کیتابی» اثری میلّی ایستیقلال، دؤولت‌چی‌لیک، موستقیل‌لیک ایده‌آل‌لارینی اؤزونده عکس ائتدیرن چوخ قیمتلی بدیعی مخزندیر. بو اثر، فیکریمیزجه، باشدان-باشا سمبول‌لار اثری‌دیر. بو پیئس اصل آذربایجان‌نامه‌دیر، آذربایجانچی‌لیق ایدئیالارینین منبعی‌دیر. آکادمیک عیسی حبیب‌بیلی‌‌نین سؤزلریله دئسک: «آنامین کیتابی» – آذربایجا‌نین میلّی ایستیقلالی حاقیندا ۲۰-جی عصر بویو یازیلمیش سیلسیله اثرلرین معنوی آناسی‌دیر. ...ج.محمدقولوزاده‌‌نین «آنامین کیتابی» اثری ...میلّی-معنوی اؤزونودرک، وطنچی‌لیک، میلّی بیرلیک و موستقیل‌لیک درس‌لیگی‌دیر. «آنامین کیتابی» – آذربایجا‌نین...طالع کیتابی‌دیر، میلّی ادبیاتیمیزین ان موکمّل آذربایجان‌نامه‌سی‌دیر».
اثرده گؤرکملی ادیب بؤیوک مهارتله آذربایجان خالقی‌نین طالعی مسئله‌سینی بیر عائله‌‌نین تیمثالیندا عومومی‌لشدیریب، درین حسّاس‌لیقلا ایفاده ائدیب. پروفسور میر جلال‌ین دئدیگی کیمی، پاک، صاف اورکلی مهریبان آنا زهرابیگم وطنی تمثیل ائدیر. «آنامین کیتابی» اثرینده تصویر اولونان ساده خالق نماینده‌لری ایسه، فیکریمیزجه، آذربایجا‌نین خالقی‌نین طالعی و منافعی ایدئیاسینی ایفاده ائدیرلر. بو اثر اؤز ایدئیاسی اعتباریله ادیبین آذربایجان خالق جومهوریتینین یارانماسی عرفه‌سینده یازدیغی «آذربایجان» مقاله‌سی ایله یاخیندان سسلشیر و اونون داوامی کیمی گؤرونور. لاکین مقاله‌ده ادیب آذربایجان خالقینی بوتون ائل بیرلیگی ایله همرأی اولوب جومهوریت - آزاد، موستقیل آذربایجان یارادیلماسینا سسله‌ییرسه، آرتیق بو اثرده یارانمیش جومهوریتین سوقوطو و چؤکوشو سبب‌لرینی اورک یانغیسی ایله تصویر ائدیر.
اثرده جدی میلّی-اجتماعی مضمون ایفاده ائد‌ن صحنه‌لردن بیری محض آجلارین آغلایا-آغلایا جمعیتی-خئیریه‌‌نین ایجلاسینا داخیل اولمالاری صحنه‌سی‌دیر. آجلار آغلایا-آغلایا جمعیتی-خئیریه‌‌نین ایجلاسینا داخیل اولوب کؤمک ایسته‌یرکن، چوبان‌لار - قوربان، زامان، قنبر (آدلارین اؤزونده بئله رمز وار. فیکریمیزجه قوربان وط‌نین وارلیغی و آزادلیغی یولوندا اؤزونو موباریزه‌یه آتیب فداکارلیق ائتمه‌‌نین، اؤزونو وطنه و میلّته حصر ائتمه‌‌نین، هر شئی ایله وطنه عایید اولما‌نین، زامان لکسیک-سمانتیک معناسینا اویغون اولاراق فلسفی-تاریخی واختین، زاما‌نین، قنبر ایسه معنا اعتباریله اؤزونده وط‌نین، میلّتین، خالقین روحونو، تاریخینی، یادداشینی حیفظ ائله‌ییب داشلاشدیران وطنداش‌لیغین سمبولودور - ر.ق.) «بئشیکده یاد میلّت‌لرین سودونو اممیش»، «وطنیمیزدن یادیرغامیش»، «میلّتیمیزین روحوندان خبرسیز اولان» «اوبرازوواننی بیر پارا میلّت باشچی‌لاریمیز»دان فرقلی اولاراق آجلارلا رمزلشمیش مدافیعه‌سیز و باشسیز میلّته ایستی قایغی‌کش موناسیبت و دیقّت گؤستریرلر. خالقین ان سجیه‌وی اخلاقی-معنوی کئیفیت‌لری – قایغی‌کش‌لیک، مسئولیت، ساده‌لیک، سئوگی، یانغی اونلاردا جمع‌لنیب.
بو باخیمدان آکادمیک عیسی حبیب‌بیلی یازیردی: «ج.محمدقولوزاده خالق، میلّی بیرلیک، وطن موتیولرینی «آنامین کیتابی» اثرینده‌کی زهرابیگیم آنا، گولباهار و هابئله، قنبر، قوربان، زامان اوبرازلاری واسطه‌سی ایله چاتدیرماغا چالیشمیشدیر. اثرده‌کی چوبان صورت‌لری میلّی منویاتین، خالق عادت-عنعنه‌لری‌نین، دوغما تورپاغا باغلی‌لیغین حقیقی یارادیجیسی کیمی چیخیش ائدیرلر. جلیل محمدقولوزاده‌‌نین گولباهار اوبرازی آذربایجان ادبیاتیندا وطن، میلّت و ایستیقلال آمالی‌نین دراماتیک اووئرتوراسی‌دیر». بیزجه، بونلاری دا علاوه ائتمک اولار کی، مؤلفین بو سمبولیک اوبرازلار آنسامبلیندا زهرابیگیم آنا وطن، قیز گولباهار وط‌نین طالعی، قارداش‌لار رستم بیگ، صمد واحد، میرزه محمدعلی میلّت باشچی‌لارینی (پارتیالاری)، چوبان‌لار - زامان، قوربان، قنبر ایسه خالقی و میلّتی سمبولیزه ائدیرلر.
تمیز آنا دیلی‌نین ده یالنیز اونلارین نیطق‌لرینده تظاهر ائتمه‌سی ساده خالقی میلّی اینکیشافین تمایولو کیمی ایدئال‌لاشدیریر.
«آسلان بیگ: ...قویونون یاراسینی سیز دزینفکسیا (؟) ائلییرسینیزمی؟
قنبر: قانمادیق، حکیم آغا.
...آسلان بیگ: ...قویون یارالاناندا اونون تمپراتوراسینی (؟) اؤلچورسونوزمو؟
قنبر: قانمادیق، حکیم آغا» .
بونا گؤره ده «اوبرازوواننی» قارداش‌لارا هامیدان بیر کؤینک داها یاخین اولان دوس-دوغما باجی‌لاری گولباهار: «قارداش‌لاریم، سؤزون دوغروسو بودور کی، چوبان‌لارین دانیشدیغیندان ساوایی من بیر سؤز باشا دوشمه‌دیم »- دئمکله اونلارین «دیللرینه» ده قیمت وئرمیش اولور. «آنا دیلی قلب‌لره دوادیر. آنا دیلی آنا روحودور، دردلره چاره‌دیر» فیکرینی زهرابیگیم خسته‌لنیب یئره ییخیلاندا گولباهار اونو دوغما اؤولادلارین یاد دیللری ایله دئییل، یاد چوبان‌لارین دوغما، روح اوخشایان دیللریله دردینه دوا ائتمکله ایفاده ائدیر. آیدین ایفاده‌سینی تاپمیشدیر کی، خالقین ضیالیسی ایله خالقین ساده‌سی بیر کوللون موختلیف ذره‌لری اولمالارینا باخمایاراق بیر-بیری‌لرینی باشا دوشمورلر و آرالاریندا اجتماعی اوچوروم، اؤزگه‌لیک واردیر. مؤلف چوبان‌لارین «چوبان-چولوق دیلی» حساب ائدیلن دیللرینی آنا زهرابیگیمین، اونون تیمثالیندا وط‌نین دردینه درمان گؤرور. اونلارین دانیشدیغی دیلده آنا‌نین کئفی، حالی، روحو کؤکلنیب، بونا گؤره ده بو دیل اونون کئفینی آچماغا، دردینی داغیتماغا قادیردیر:
«گولباهار: ...قنبر، بیر آز دانیش آنامین کئفی آچیلسین.
زهرابیگیم (قنبره): قنبر، بیر آز دانیش ، دانیش. نه اولار دانیش قولاق آساق».
غریبه‌دیر کی، باشقالاری‌نین بیر-بیرینی باشا دوشمه‌سی، دیل تاپماسی اوچون لوغت حاضرلایان رستم بیگ اؤزو اؤز آتادان-آنادان بیر دوس-دوغما قارداش‌لاری ایله دیل تاپا، بیر-بیرینی باشا دوشه بیلمیر . یئره-گؤیه خوسوف-کوسوف دعاسی یازیب اونلاری فلاکتدن خلاص ائتمک ایسته‌ین میرزه محمدعلی اؤز قارداش‌لاری ایله بیر اولماغا، دوغما عائله‌نی داغیلماقدان خلاص ائتمگه گوجو یئته‌جک بیر دعا «یازماغی» باجارمیر. علمی-قافیه درسی ایله سؤزلرین بیر-بیرینه پوئتیک اویغونلاشماسینی اؤیره‌دن صمد واحد اؤزو قارداش‌لاری ایله بیر عائله دوغمالیغی ایله اویغونلاشا، بیرلیگه اویا بیلمیر، بیر عائله‌‌نین قایدا-قانون‌لاری، قان باغی چرچیوه‌سینده چوغلاشا، بیر-بیری‌لرینه یاخینلاشا بیلمیر. اثرده رستم بیگین اؤزو ده آناسی زهرابیگیمه مراجعتله دئدیگی کیمی: «...نه قدر کی من بو کیتاب‌لارا اعتیقاد ائله‌ییرم، محمدعلی ده بو کیتاب‌لارا و صمد واحد ده بو کیتاب‌لارا اعتیقاد ائله‌ییرلر دخی بیز نه تهر ...مهریبان یولا گئده بیلریک؟» اعتیقاد آیری‌لیغیندان بیر-بیرینه سؤزو خوش گلمه‌ین قارداش‌لاری واحد بیر مخر‌جه گتیرمک اوچون یگانه بیر کیتاب (ایدئیا، قانون) قالیر: « قالدی بیرجه کیتاب! بو دا آنامین کیتابی!» بو، وطن کیتابی‌دیر، وطن نامینه بیرلشمه‌‌نین قانونو کیتابی‌دیر. پروفسور میر جلال‌ین دا دئدیگی کیمی، «۶۰ یاشلی زهرابیگیم و اونون کیتابی بؤیوک ادیبین اثرینده وطن کیتابی‌دیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، بوتون بالالارین، وطن اؤولادی‌نین آدی بورادا یازیلمیشدیر». محض بو کیتاب خلاصین، نجاتین یولونو گؤستر‌ن کیتابدیر. یالنیز بو کیتابا اعتیقادلا ایتیحادا گلمک مومکوندور. بو کیتاب او کیتابدیر کی، بویورور: «یئر، گؤی، آیلار و اولدوزلار گؤیلرده سئیر ائدیب گزه-گزه گئنه اول-آخیر گونون باشینا دولانیرلار. من اعتیقاد ائدیر‌م کی، منیم ده بالالاریم دونیادا هر یعنی گزیب دولانسالار، گئنه اول-آخیر آنالاری زهرا‌نین اطرافیندا گرک دولانالار؛ چونکی آی و اولدوز شمسین پارچالاری اولان کیمی بونلار دا آنالاری‌نین آیی و اولدوزلاری‌دیر. وای او کسین حالینا کی، طبیعتین همین قانونونو پوزماق ایسته‌یه! اونون اینصافی و ویجدانی اونا مودامی-حیات اذیت ائد‌جک: نه قدر جا‌نیندا نفس وار پشیمان اولاجاق». وطن اؤز طالعی‌نین موقدّراتینی «آنامین کیتابی» اساسیندا حل ائتمگی طلب ائدیر. «بودور کیتاب، بودور علم!» بودور وطنداش‌لیغین دوستورو، آکسیومو، آذربایجانچی‌لیغین قانونو، آذربایجانلی‌لیغین کلمه‌یی-شهادتی، وطن آدلی الله یولوندا نامازین سؤزلری!..
بوندان باشقا، فیکریمیزجه، ج.محمدقولوزاده یگانه صنعتکارلارداندیر کی، آیی و اولدوزو آتا‌نین یادیگار قویدوغو «آنامین کیتابی»ندا تصویر ائتمکله آذربایجان خالق جومهوریتینین بایراغینا ایشاره ائتمیش، بو اثری ایله سانکی ایلک موستقیل آذربایجان دؤولتی‌نین سوقوطونا آغی» دئمیش، اونا اولان رغبتینی بیلدیرمیش، اوچ قارداشین باریشماز موناسیبت‌لری‌نین تیمثالیندا اونون سوقوطو سبب‌لرینی عکس ائتدیرمیشدیر.
بوتون بو کیمی خصوصیت‌لرینه گؤره جلیل محمدقولوزاده یارادیجی‌لیغی میلّی اویانیش و ایستیقلال دوشونجه‌سینه خیدمت ائد‌ن، دوشونن و دوشوندور‌ن بیر ادبیاتدیر. منسوب اولدوغو خالقین میلّی اویانیشی، معاریف‌لنمه‌سی و ایستیقلال دوشونجه‌سی‌نین فورمالاشماسیندا میثیل‌سیز خیدمت‌لر گؤستردیگی اوچوندور کی، گؤرکملی سؤز اوستادی، یازیچی، دراماتورق، ناشیر جلیل محمدقولوزاده‌‌نین آنادان اولماسی‌نین ۱۵۰ ایللیک یوبیلئیی‌نین کئچیریلمه‌سی حاقیندا آذربایجان جومهوریتینین پرزیدنتی جناب الهام علیئف سرا‌نجام ایمضالامیش و سرا‌نجامدا دا دئییلدیگی کیمی: «جلیل محمدقولوزاده آذربایجان ادبیاتی‌نین یئنی مرحله‌یه یوکسلمه‌سینده موستثنا رول اوینامیش و بوتؤو بیر ادبی مکتب فورمالاشدیرمیش قودرتلی شخصیتدیر. وطنداش یازیچی‌نین بدیعی نایلیت‌لرله زنگین ایرثینده آذربایجانچی‌لیق مفکوره‌سی دؤورون ایجتیماعی-سیاسی فیکری‌نین آپاریجی عامیلی کیمی دولغون ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. ...آذربایجاندا و اونون حدودلاریندان کناردا گئنیش یاییلاراق میلّی اویانیشا، یئنی‌لشمه حرکاتینا یول آچان و آزادلیق ایدئیالارینین اینکیشافینا قووتلی تأثیر گؤستر‌ن "ملا نصرالدین" درگیسی محض میرزه جلیل دوهاسی‌نین محصولودور».
رامیز قاسموف
آمعا ناخچیوان بؤلمه‌سی‌نین امکداشی، فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت
کؤچورن: عباس ائلچین
