+0 بگندیم
خورشیدبانو ناتوان
آیدین حاجیېوه ترجمه‌سی
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان ممتاز ادبیات تاریخیده جوده کۉپ استعدادلی شاعره‌لر نامی اوچره‌یدی. امّا، اولر آره‌سیده مهستی گنجه‌وی، حیران خانیم و خورشیدبانو ناتوانلر علیحده موقعگه اېگه‌دیر. بو اوچ شاعره سازیده انسان گۉزللیگی، یوره‌ک طغیانلری و حیات ذوقلری عجیب آهنگلرده ینگره‌یدی
خورشید بانو ناتوان (1832- 1897) موسیقه و شعریت گُلشنی شوشه‌ده، ضیالی عایله‌ده دنیاگه کېلدی. او قاره‌باغ حاکمی ابراهیم‌خان‌نینگ نبیره‌سی، مهدیقولی‌خان اوّل‌نینگ قیزیدیر (مهدیقولی‌خان ثانی اېسه شاعره‌‌نینگ اۉغلیدیر). بی‌بی‌لری گوهر آغه، آغه‌بېگیم آغه (اېران حکمداری فتعلی‌شاه‌نینگ بیرینچی عیالی) «آغه‌به‌جی» تخلصی بیلن غزللر بیتگن. قیزی خانبیکه، اۉغلی مهدیقولی‌خان «وفا» تخلصی بیلن غزللر یازگن. ناتوان‌نینگ اصل نسب-سلاله‌سیدن شاعرلر کۉپ چیققن. او ناتوان، خان‌قیزی تخلصّلری بیلن اېلگه مشهور بۉلگن، «مجلس-ی انس» شاعره‌لر انجمنی‌نینگ فعّال تشکیلاتچیسی بۉلیب، اونی مادّی جهتدن تأمینلب تورگن. بو انجمنده شاعرلر، مشّاقلر، نوازه‌نده‌لر اشتراک اېتر، نظامی، نوایی، فضولی غزللری خصوصیده مذاکره‌لر اۉتکزیلر، اولرگه نظیره‌لر بغیشله‌نردی، مجلس اهلی‌نینگ ایجادی هم محاکمه اېتیلیب، بهاله‌نردی. او نه‌فقط شاعره، بلکه ماهر نقاش هم بۉلگن. اونینگ سعی-حرکتلری بیلن شوشه‌گه سوو کېلتیریلگن، اۉشه بولاق بوگون هم «خان‌قیزی بولاغی» دېب اتله‌دی.
شاعره حقیده‌گی معلوماتلر نوایی‌شناس عالمه، فیلولوژی فنلری دوکتوری، اۉزبېک ادبیاتی‌نینگ مُحبی و ترغیباتچیسی جنت‌خانیم نغیېوه‌‌نینگ «اۉتلی سازلر، آتشین سۉزلر» مقاله‌سیدن آلیندی. ترجمه‌لر اېسه بو عزیز انسان‌نینگ مېنگه ساوغه قیلگن کتابلری آرقه‌لی عملگه آشیریلدی. رحمتلی جنت‌خانیمدن منّتدارمن. الله اوندن راضی بۉلسین!
غزللر
اۉزینی عشق آلاویگه اوریب دلشاد پروانه،
عجب بیر باره یانماقدن اۉلور آزاد، پروانه.
هر آقشام کۉردی مجلسده‌کی، شمع اغیارگه یاردور،
شو وجه‌دن کسبی سۉزانلیک قیلور بنیاد پروانه.
سېنگه اې شمع، ملامت قیلدیلر معشوق آلدینده،
اگرچی خرمنی عمرینگ بۉلور برباد، پروانه!
دېمه، معشوقه بې‌پروا، او شمعگه یوز ملامتدن
اوزیب جان تسبیح ینگلیغ، وفادن شاد پروانه.
بیلیب شمع‌نینگ وفاسین، جسم-و جانین اۉت ارا آتدی،
غمی هجران دَمی وصلتده اېتدی یاد پروانه.
جفا-ی هجریدن جانگه یېتیب، شوق-ی وصال بیرله
اېریب شمع گلخن‌یده، اېتمه‌دی فریاد پروانه.
یانر چون ناتوان خسته مدام عشق‌نینگ آلاویده،
صبور اۉل، ایله عادت شېوه-ی استاد، پروانه!
* * *
بو دردیم بیلگووچی یۉقدیر بو حالتده، بو حالتده،
دلیمده حسرتیم کۉپدیر بو فرقتده، بو فرقتده.
نېچون احوالیمی بیلمس، او ماه-ی مهربان کېلمس،
نېچون دادیمگه اېوریلمس بو مدّتده، بو مدّتده.
کېتوبدیر طاقتیم تیزدن، تمام سۉندی ضیا کۉزده،
نېچون کۉنگیل اوزور بیزدن بو غربتده، بو غربتده!
دېگیل یاری وفاداره، لطف اېتمسین او اغیاره،
کرَم قیلسین منی زاره بو خفّتده، بو خفّتده!
ییقرمن چرخی آسماننی، بوزرمن یېر-و ویراننی،
یۉلیگه تیکمیشم جاننی، بو محنتده، بو محنتده.
کۉزیمده انتظاریم بار، دلیمده اضطرابیم بار،
رقیبلر یار، مېن اغیار بو غفلتده، بو غفلتده.
وطندین ماسوا بۉلدیم، سۉراغینگده ادا بۉلدیم،
شیرین جانیم اووال بۉلدی بو حسرتده، بو حسرتده.
مېنی تشلب فراقینگده، همیشه اشتیاقینگده،
عمر‌نینگ شامی چاغینده بو عسرتده، بو عسرتده.
ادَ‌شدیم هجر تاغینده، بوکیلدیم غم یاتاغینده،
خَیال حسنینگ سۉراغینده بو ساعتده، بو ساعتده.
هوشیم اول یار ایله کېتمیش، یوره‌گیم عشق اۉتی آلمیش،
وجود هم ناتوان قالمیش بو ذلّتده، بو ذلّتده.
* * *
کۉنگیل قانین کۉزومدن ناوک-ی غمزه‌نگ روان أیلر،
مَثلدور مردم ایچره: «مست اۉلن البته قان أیلر!»
کۉنگیل، بیل‌کیم، او چشمی مست اۉلوب اصلا خطا اېتمس،
سیره یۉق شبهه گر قان اېتمک اۉلسه، قانگه-قان أیلر.
اگر قاش-و کۉزینگ قهر أیله‌سه، اې، ماه-ی نو، بیر دَم
کۉنگولده فتنه‌لر پیدا بۉلور، هر دَم فغان أیلر.
نهانی باقماغینگدن اضطرابی کۉنگلوم افزوندور،
نه جادودیرکی، هر آن کشف-ی اسرار-ی نهان أیلر؟
اوچیب مُرغ-ی دلیم قۉنمیش سر-ی زلف-ی پریشانه،
بلا سرمنزیلینده، کۉر، نه غافل آشیان أیلر؟
یوزینگ گیردیده زلفینگ کفره مېنگزر، توتدی ایماننی،
حر‌م اهلینی کیم بونداق گنجگه پاسبان أیلر؟
صبا زلفینگ نسیمین گر ترَ‌تسه وادی-ی چینگه،
خۉتن صحراسینی مُشکین اېتیب، عنبرفشان أیلر.
رقیبیم کۉرمه‌سین بیر قطره، یا رب، جامی عشرتدن،
کی، مندین بې‌سبب اول مست-و شۉخ-ی سرگران أیلر.
دېگَیلر: دردی عشقینگ آدم اۉلدیرمس، بو کۉپ سازدور
و لېکن امر أیلر، مېن کبی زار ناتوان أیلر!
* * *
شۉر-ی عشقینگ باشیمه آخیری سودا کېلتیرر،
بو مشخّصدیکی، عشق عاشققه غوغا کېلتیرر.
تاری زلفینگدور مېنی بۉیله گرفتار أیله‌گن،
نېکه کېلسه باشیمه، زلفی مُطرّا کېلتیرر.
قاش-و کۉز، ناو‌کلرینگ چون فتنه‌کشلر بیر بۉلیب،
اۉق آتیب، تیغلر چېکیب، هر بیری دعوا کېلتیرر.
گُل یوزینگ کۉرمک اگر ممکن اۉلوردی بیر نفس،
هر سفر کۉرمک اونی نوری مجلّا کېلتیرر.
کۉنگلیمی غارت اېتور آنچه‌کی زلفینگ تارلری،
رومگه مثلی حبشی لشکری یغما کېلتیرر.
وصلیدن اۉزگه مراد یۉق بارسه عاشق کۉییگه،
بیلکی، مجنوننی بیابان مِهری لیلا کېلتیرر.
اۉیله‌مه، یوسوفنی یعقوب یوزینی تکرار کۉره‌ر،
کۉز باغلب کیرسه بازارگه، زولیخا کېلتیرر.
مصر بازاریده یوسوفنی زولیخا آلدی نقد،
نقدی جان عاشق اوچون قۉلده مهیا کېلتیرر.
صدقی قلب بیرلن نثار اېتمیش اېدینگ جان نقدینی،
ناتوان بول کون خبر: قتلینگگه فرما کېلتیرر.
* * *
سحرگاه ناگهان کۉردیم دلی زاریم نهان ییغلر،
سِرشکی آل ایله هر دَم چېکر آه-و فغان،ییغلر.
سوال بېردیم: نې باعثدور فلککه یېتدی افغانینگ،
تۉکر خون-ی جگر چشمینگ، آقر هر یان روان، ییغلر؟
کۉنگیل آگاه اۉلوب مېندن، دېدی: — باد-ی صبادن سۉر!
سراسیمه قالیب عاشق، چېکر آه، الامان ییغلر.
صبادین سۉردیم احوالینیکی، اې هر نېدن آگاه،
نې واقعدور، کونی قاره بۉلیب دل ناتوان ییغلر؟
مدام بادی صبا، کۉردیم، بسې دلگیر-و نالاندور،
تکلم یۉق بیان اېتسه، قالیبدور بې‌ز‌بان، ییغلر!
توتیلمیش نطقی گفتاری، دېدی: — اې، ناتوان خسته،
نېچون شرح أیله‌یین حالیمکی، جمله انس-و جان ییغلر!
* * *
کېزردیم باغ-و گُلشننی، پریشان حال ایله، کۉردیم:
اوریب بادی خزان، سروین قوریتمیش، باغبان ییغلر.
تیلیم تنگلَیده قاتدیو ترحّم اېتدیم احوالی،
کۉزیمگه تار اۉلیب دنیا، دَماد‌م جسم-و جان ییغلر.
فلک طوفانی سیندورسه اگرده گُل بوتاغینی،
کی، پریشان اۉلسه گُل برگی، اېتر بلبل فغان، ییغلر!
سرغردی رونق-ی گُلشن، اۉچیبدور زېنت-ی باغ‌نینگ،
کېتیب تاب-و طراوتدن، گُل ییغلر، گُلستان ییغلر.
ییقیلسه چرخ تاقیدن، بۉلورسه دهر-ی دون ویران،
بشر طاقت تاپور قیدَ‌ن، زمین-و آسمان ییغلر!
ایلاهی کۉرمه‌سین کۉزلر، یامان کوندیر بلا کونلر،
غم-و کلفت جفاسیدین جمع-ې پیر-و جُوان ییغلر.
عددسیزدیر غمیم، شرحین بیان اېتماق اېمس ممکن،
یاز اې، مصطوفی عالم ، مدام اهلی جهان ییغلر!
* * *
اې، گُل-ی سوسن، سېنی بیر ناتوان اوزمیش مگر،
بیر مه-ی عالی مقامه بندیوان اوزمیش مگر؟
صبح-ی صادقده کیریب کیم بو قصرگه بې‌اذن،
ترسه‌کی سالمیش یوزیگه باغبان، کېزمیش مگر!
چونکه بو گُلشنده سرگردان کېزگن بې‌حساب،
شول سبب‌کیم پاسبانلر خوش نشان تیزمیش مگر؟
رنگ-و بۉیینگدن مزیّن‌دیر بساط-ی بزم-ی گُل،
خامه-ی نقّاش-ی قدرت گُلستان چیزمیش مگر؟
بو قدَر لطف-و نزاکت‌کیم سنینگ حسنینگده‌دیر،
شوق-و الهام بیرله وصفینگ ناتوان یازمیش مگر!
* * *
کجروشدیر بو دوران، افسوس،
بېوفادور جهان-و جان، افسوس!
نې یامان داغ اېکن فرزند داغی،
باشیمه توشدی امتحان، افسوس.
کۉزیم قالدی یۉلیده قان ییغلب،
بۉلدی اول مردمینگ نهان، افسوس.
نامهربان اۉلدی اول مېنگه،
بۉلدی خاک ایله مهربان، افسوس.
کۉزیم نوری، اې حاصل-ی جانیم،
چېکرمن سېنسیز الامان، افسوس.
سېنی لب تشنه یاد قیلگنیمده،
کۉزیم یاشی چایدېک روان، افسوس.
ییقیلدی سرو قددینگ یېر پرچین،
سېنگه تال بۉلدی سایبان، افسوس!
عزت-و جاه-و دولت ایچره سېنی
کۉرمه‌دیم اصلا کامران، افسوس.
خجل سېندین اومېد، آرزو، هوسلر،
بۉلمه‌دینگ هېچ شادمان، افسوس.
سېنی آغوشله‌دی موزدَ‌ی قرا یېر،
مېنینگ کویدی دلیمده قان، افسوس.
اجل یولدی ا‌نینگ تر غنچه‌سینی،
قالدی سرگشته ناتوان، افسوس.
* * *
ینه، یار‌ب، نې غمگیندور منیم بو شاد اۉلن کۉنگلوم،
رموز-ی عشقدن آگاه اۉلوب، استاد اۉلن کۉنگلوم.
کۉریبدور: یاری اغیاره بۉلوبدور محو-و نظّاره،
قیلیبدور کۉکسینی پاره منیم آباد اۉلن کۉنگلیم.
نېچونکی وعده‌نی بوزدینگ، نېچون زنجیرنی اوزدینگ،
نې وجه‌دن دشت ارا کېزدینگ، منیم برباد اۉلن کۉنگلوم!
فراقینگ رۉز-ی محشردور، سراسر محنت-و غمدور،
قرا زلفینگدېک درهم‌دور منیم آزاد اۉلن کۉنگلوم.
باقینگ بو ناتوان زاره، کونی بختی کبی قاره،
کېزر مجنوندېک آواره منیم ناشاد اۉلن کۉنگلوم!
* * *
بۉلمیشم دهری بلا ایچره بو کون دېوانه من،
بارمه‌دیم میخانه‌گه، سیندیرمه‌دیم پیمانه من.
وعده‌لردن کېچمه‌دیم، عهد-و قَسمنی بوزمه‌دیم،
شول سبب، نامهربانیم، بۉلمیشم افسانه من.
ترک-ی گُلزار اېتمیشم، بلبل کبی مېن، اې رقیب،
عاقبت بیر گۉشه ایچره کېلمیشم افغانه من.
عشق رخسارینده بیر دَم وصلی‌له شاد بۉلمه‌دیم،
تۉرت طرف قبله‌م بۉلیب، توشدیم عجب هجرانه من.
غم یوکین چېکمکدین، اې دل، بیر دَم آزاد بۉلمه‌دیم،
گرچه جهد اېتدیم، نه حاصل، یېتمه‌دیم جانانه من.
توشلریمده سېن کېلیبسن کلبه-ی احزانیمه،
اول زمان نذر ایله‌دیم جان-و دلیم قربانه من.
کۉرمه‌گیم دشواردیر، بالله سېنی کیم، اې رقیب،
زلفیگه باغلیق دلیم، قۉیگیل، توشَی زندانه من.
دور-و دوران تېسکری أیلندی، کامه یېتمه‌دیم،
دشمنیمدیر بیلمه‌سم کیم، نېتمیشم دورانه من؟
بار-و یۉغیمدن قالان یالغیز‌گینه جانیم اېدی،
ناتوان، آخر دېدیم: صرف أیله‌یین مهمانه من!
منبع: «جهان ادبیاتی» ژورنالی
