"باشقورد" دیلی و "باشقورد" ائتنونیمینه بیر باخیش

      باشقوردلار جنوبی اوُرالدا یاشایان تورک قؤوملریندندیر. بو خالق حاقدا ایلکین معلوماتلار 9-10-جو یوزایل منبعلرینده "باشگیرد" ،"باشکئرد" ،"باشچئرت" ،"باشچارت" و دیگر آدلار آلتیندا بوگونوموزه گلیب چاتیب. خالقین آدی باشقورددور. باشقوردستان رئسپوبلیکاسی‌نین آدی و منشأیی ده ائله بو ائتنونیمه گئدیب چیخیر. باشقوردستان و باشقوردلار حاقدا معلوماتلاریمیز آزدیر. رئگیونال باخیمدان آذربایجان اراضیلریندن سون درجه کناردا یاشاسالار دا، بو خالقلا باغلی تاریخی، گئنئتیک، ائتنوقرافیک، ادبی، مدنی پروسئسلردن معلوماتلی اولماغیمیزا گرک وار. قدیم یازیلی آبیده‌لرده باشقوردلارین تورک قبیله‌لرینه منسوبلوغو کونکرئت اولاراق گؤستریلیر. مثلا، ماحمود کاشغاری‌نین "دیوان لغات التورک" اثرینده باشقورد دیلی‌نین قیرغیز، قیپچاق، اوغوز، توُخسی، یاغمی و دیگرلریله یاخینلیغی ثوبوت اولونور. بو اثرده باشقوردلار "ایییرمی موهوم و ایلکین تورک قؤوملریندن بیری کیمی" تقدیم ائدیلیب.

     چاغداش باشقورد دیلی اوچ دیالئکتدن عیبارتدیر: جنوب (یوُرماتین) و شرق (کوُواکان)، ائلجه ده غرب (یاخود شیمالی-غرب). بو تصنیفات ییرمیینجی یوزایلین 30-جو ایللریندن باشلایاراق باشقورد دیلچیلیگینده ایفاده‌سینی تاپیب و بو گون ده تاپماقدادیر. اؤز نؤوبه‌سینده بو دیالئکتلردن هر بیری بیر نئچه شیوه‌یه بؤلونور. جنوب دیالئکتینده باشقوردستانین مرکزی، جنوب، جنوب-شرق رایونلاری، روسییانین اوْرئنبورق، کوُیبیشئو، ساراتوْو ویلایتلری‌نین اهالیسی دانیشیر. شرق دیالئکتیندن باشقوردستانین شیمال-شرقینده و شرقینده یاشایان اهالیسی - روسییانین چئلیابینسک و کورقان شهرلرینده یاشایانلار دانیشیرلار. غرب دیالئکتی اساسن رئسپوبلیکانین شیمال-غرب و شیمال رایونلاریندا یاشایان اهالی‌نین دیالئکتیدیر. چاغداش باشقورد ادبی دیلی جنوب و شرق دیالئکتلری اساسیندا فورمالاشیب. چاغداش ادبی دیل دؤورونه قدر باشقورد دیلی دیگر تورک خالقلاریندا اولدوغو کیمی عرب قرافیکاسینداکی "تورکی"یه سؤیکه‌نیردی. "تورکی"ده رسمی سندلر حاضیرلانیر، مکتوبلار یازیلیر، شجره‌لر و ادبی اثرلر ایشیق اوزو گؤرور، مدرسه و مکتبلرده تعلیم آپاریلیردی. باشقوردلار عرب قرافیکاسیندان ییرمینجی یوزایلین 20-جی ایللرینه قدر ایستیفاده ائدیبلر. 1928-جی ایلدن باشلایاراق لاتین قرافیکاسی، 1940-جی ایلدن ایسه روس قرافیکاسینا سؤیکنن و باشقورد دیلینده سپئسیفیک سسلری بیلدیرن دوققوز علاوه حرف بو دیلین الیفباسینی تشکیل ائدیب.

        2007-جی ایلده آذربایجان میلّی عئلملر آکادئمییاسی‌نین فولکلور اینستیتوتو طرفیندن تشکیل اولونموش مؤعتبر بین الخالق "اورتاق عومومتورک کئچمیشیندن اورتاق عومومتورک گله‌جگینه" کونفرانسیندا ایشتیراک ائدن باشقورد عالیمی آکادئمیک احمد سولئیمانوولا صؤحبتیمیز زامانی اونلارین لاتین قرافیکالی الیفبایا کئچمه‌لری ایله باغلی سوال وئردیکده، روسییا رهبرلیگی‌نین بو الیفبایا کئچیده ایجازه وئرمه‌دیگینی، آنجاق باشقوردستاندا بئله بیر ایستگین درین اولدوغونو بیزیمله فیکیر موبادیله‌سی زامانی بیلدیرمیشدی. لئکسیک و فونئتیک قورولوشونا گؤره باشقورد دیلی واحید آلتای تورک دیللری‌نین قیپچاق قروپونون قیپچاق-بولقار یاریم‌قروپونا عاییددیر. آرئالین اوجقارلاریندا یاشایان باشقوردلار دیگر تورک قؤوملریندن خئیلی درجه‌ده ایزولیاسییا اولونوبلار. بو، باشقورد دیلینده قدیم تورک دیلی‌نین آرخایک خوصوصیتلری‌نین قورونماسینا خیدمت ائدیب. باشقورد دیلی‌نین ائله علامتلری وار کی، بو علامتلر اونو خاکاس، تووا، یاقوت دیللریله یاخینلاشدیریر. بوندان باشقا باشقورد دیلی‌نین مونقول و تونقوس-مانجور دیللری، ائلجه ده فین-اوقور و ایران دیللرینه خاص اولان یاخینلیغی ایزلرینی ده گؤرمک مومکوندور. "باشقورد" ائتنونیمی نین یارانماسی ایله باغلی حاضیردا بیر نئچه باخیش وار. باشقورد روایتلریندن بیرینده نه زامانسا "بوخارادان موسلمان دینینی یایماق مقصدیله میسسیونئرلرین یولا چیخدیغی" گؤستریلیر. اونلار هانسی اؤلکه‌یه اوز توتورلارسا، هر طرفده کافیرلرله راستلاشیرلار. بئله اولدوقدا اونلارین قارشیسینا بیر قورد چیخیر و قورد اونلاری اورال داغلارینا آپاریر. محض اورادا باشقوردلارین بوتپرست اجدادلاری یاشاییرمیش. بورادان باشقورد آدی، یاخود قورد باشی آدی گؤتورولوب.

     افسانه‌نین دیگر واریانتلاری دا اورتایا چیخیب. مثلا، بیر افسانه‌یه گؤره میفیک جاناوار باشقوردلارین باشچیسی کیمی چیخیش ائتمکله، بوخارادان (بعضی وئرسییالارا گؤره آلتایدان، یاخود آرال دنیزی‌نین ساحیللریندن) چیخاراق مونبیت تورپاقلار آختاریشیندا جاناوارلا راستلاشیب و اینسانلار اونون کؤمگی سایه‌سینده اورالدا وطنلرینه قوووشوبلار. بئله‌لیکله، بو ائتنونیمین معناسی "باش قورد" ،"باشچی قورد" کیمی ترجومه اولونوب. "باشقورد" آدی‌نین بئله ایضاحی نینکی خالق آراسیندا، هم ده آراشدیرمالاردا گئنیش یئر آلیب. قئید ائدیلنلرله یاناشی "باشقورد" سؤزونون "قورد" حیصه‌سی‌نین "آری" (باشقوردلار آرییا قورد دئییرلر) کیمی، ائتنونیمین ایسه "باش آری" ،"آنا آری" ،یاخود "باش آریچی" معناسیندا ایضاحی دا اولوب. بورادا علاوه آرقومئنت کیمی باشقوردلارین مشغولیتی‌نین عنعنه‌وی آریچیلیقلا باغلی اولدوغو دیقت مرکزینه چکیلیر. بو باره‌ده اون دوققوزنجو یوزایل عالیملریندن بیری "ائتنوقرافیک اوچئرک" مقاله‌سینده "اورئنبورق ورقه‌سی" ژورنالی‌نین 1885-جی ایل 2-جی ساییندا معلومات وئریب. باشقوردلارین هم اؤزلری، هم ده نوغایلاردان منشا گؤتورنلر اؤزلرینی "باشقورد" آدلاندیریرلار. بونونلا بئله آیری بیر مولاحیظه ده "باشقورد" ائتنونیمی "باشقا" ،"آیری" و "یورد" ،داها دوغروسو، "آیری اؤلکه" ،"آیری خالق" معناسینی وئردیگی بیلدیریلیر. سون دؤورلر یئنی فرضییّه‌لر اورتایا چیخماقدادیر. بعضی مؤلیفلر حساب ائدیرلر کی، "باشقورد" ائتنونیمی "بیش" + "قورد" - یعنی "بئش قورد" ،"بوز" + "قورد" ،"باش" + "کارت" - "باش قوجا" ،"آغساققال" معناسینی وئریر. دیگر آراشدیرماچیلار بو ائتنونیمین "باش" + "قور" + "د" ،"باشک(ا)" + "آر" + "د" بؤلونمه‌سی ایستیقامتی ایله گئدیبلر. بعضی آراشدیرماچیلار ایسه (ا.ن.عوثمانوو و آ.ق.بییشئو) "باش" کومپونئنتینی "باش" ،"باشچی" ،"قور"ای ایسه "دایره" داخیلینده اوتوران برابرحوقوقلو اینسانلارین ییغینجاغی "قبیله" کیمی نظردن کئچیریرلر. بو معنادا اونلارین فیکرینجه، ائتنونیم "باش قبیله" ،طایفا و قبیله‌لرین باشلیجا بیرلشمه‌سی معناسینی وئریر. "د" کومپونئنتی‌نین ایسه بورادا مونقول دیلیندن آلینمیش جمع شکیلچیسی آففیکسی اولماسی کیمی ایضاح ائدیلیر. ف.ای.قوردئیئو وئرسییاسینا گؤره ایسه ("باشق(ا)" + "آر" + "د") ائتنونیمی باشقا، یاخود باشقاوُس (التای و اورالدا بو آددا چایلار وار)، "د" ایسه سکیف - سارمات ایران دیللریندن آلینان جمع شکیلچیسی‌نین گؤستریجیسی کیمی اولدوغو بیلدیریلیر. تانینمیش تورکولوق ن.آ.باسکاکوو "باشقورد" ائتنونیمی‌نین "قورد" ،"آری" ،"قوجا" ،"قبیله" ایله باغلانان مقاملاری ردّ ائده‌رک ماجار تورکولوقو د.نئمئتین ائتیمولوگییاسینی داها منطیقه اویغون ساییر: "باشقورد"-"بئش" + "اوْ قور" (اوْقور قبیله‌سی‌نین آدی) + د (ماجار دیلی‌نین شکیلچیسی). بئش (وْ) قورد. باشقورد - "بئش اوْقور" (انولوگییایا گؤره موقاییسه ائت: "اوْن اوْقور" ،"دوققوز اوْغوز"). "باشقورد" ائتنونیمی‌نین منشایی ایله باغلی فرضییّه‌لر اساسن سؤیله‌دیکلریمیزدن عیبارتدیر. بونونلا بئله بو فرضیییه‌لردن هئچ بیری کیفایت قدر ایناندیریجی دئییل. ائله بو دا آراشدیرماچیلاری یئنی، داها موکمّل وئرسییالار ایره‌لی سورمه‌یه ایستیقامتلندیریر. عئینی زاماندا بونو دا سؤیله‌مه‌یه احتییاج وار کی، اگر سووئت دؤورونده خالقین آدی آذربایجان دیلینده "باشقورد" ،روس دیلینده "باشکیر" ،رئسپوبلیکا "باشقیردیستان" - "باشکیرییا" آدلانیردیسا، بو گون اونلار مووافیق اولاراق "باشقورد" ،"باشقوردستان" و "باشکورتستان آدلانماقدادیر. بئله آد، هئچ شوبهه‌سیز، خالقین بو گونه قدر معلوم اولان "باشقورد" آدینا و ائتنونیمینه داها یاخین اولدوغونو ثوبوت ائدیر. قئید ائدک کی، باشقوردلار منشایینی هانسی تاریخی پئرسوناژین آدیندان گؤتورمه‌سی مسله‌سی‌نین آیدینلاشدیریلماسینا 150 ایل بوندان اولدن جهد ائدیلیب. مثلا، 1870-جی ایلده نامعلوم بیر مؤلیف یازیردی کی، "باشقورد" ائتنونیمی سویاتوسلاو ولادیمیروویچله(Svyatoslav Vladimiroviç) سیخ علاقه ده اولان قیپچاق خانی باشقوردون آدی ایله باغلیدیر. بو سیتاتی اساس کیمی گتیرن و.م.فیلونئنکو یازیردی: "دوغرودان دا باشقورد، باشکورد، یاخود باشکارد اون ایکی یوزیلده یاشامیش قیپچاق کنیازی اولوب. 1151-جی ایلده کنیاز یوری دولقوروکی ایله کنیاز لزیاسلاو مستیسلاووویچله روس چایی اوزرینده‌کی دؤیوشده کنیاز ولادیمیر اؤلدورولوب. بئله اولدوقدا ولادیمیرین آروادی قیپچاقلار طرفینه کئچه‌رک باشکورد خانا اره گئدیب. آنجاق و.م.فیلونئنکو بو وئرسییانی اینکیشاف ائتدیرمه‌یه‌رک اونا او قدر ده اهمیت وئرمیر. گؤرونور، مؤلیف اون ایکینجی یوزایل قیپچاق خانی و باشقورد آراسیندا یاخینلیق آختارماغا او قدر ده لوزوم گؤرمه‌یه چالیشماییب. دیگر بیر معلومات دا ماراقلیدیر: "باشگیرد خزرلرده ان یوکسک وظیفه‌لردن اولوب". بو مولاحیظه‌یه گؤره محض "باشقورد" ائتنونیمی "باشگیرد" آدیندان گؤتورولموش کیمی تقدیم اولونور.

 خالق جبهه سی قزئتی- 2010.- 11 فئورال.- س.14

کؤچورن: عباس ائلچین