آذربایجان گولوش مدنیتی 

   نیظام‌الدین شمسی‌زاده 

  آذربایجان دونیانین ان قدیم اؤلكه‌لریندن بیری، مؤحتشم مدنیت مركزیدیر. آسیا و آوروپانی اؤزونده بیرلشدیرن بو قدیم دییار، بورادا یاشایان تورك‌اصیللی پولی‌ائتنیك خالقین ایستعدادی سایه‌‌سینده بؤیوك بیر مدنیت یارادیب. بو خالق همیشه تاریخله عئینی ریتمده نفس آلیب. یئر كوره‌سینده مؤوجود اولان اون بیر ایقلیمدن دوققوزو بو خالقا نفس وئریب، اونون سویونو، چؤرگینی، باغینی، بوستانینی دادا گتیریب، چوخ‌جهتلی خاراكتئرینی فورمالاشدیریب. 

كوره سونلو توركلری

 یاشار كالافات 

 كؤچورن :‌عباس ائلچین

  گیره سونلو ، كیره سونلو و یا كوره سونلو  توركمن-اوغوز توپلومو، آذربایجانین خوی، سالماس و اورمییه بؤلگه لرینده، اورمییه گؤلونون باتی قیسمیندا یاشاماقدادیرلار.  گونئی آذربایجاندا بو توپلومون قارادنیزین گیره سون بؤلگه سیندن گلدیكلری دوشونولور.

 ۲۰.نجی یوزایلین ان بؤیوك یازاری: جیمز جویس

 جیمز جویس (۱۸۸۲ - ۱۹۴۱) ایرلندلی  یازار. گتیردیگی آنلاتیم یئنیلیكلری ایله ۲۰. یوز ایل ادبییاتینی دریندن ائتكیله میشدیر. 

      جیمز جویس ، ۱۸۸۲ایلینده  دوبلین ده دوغولدو. ژوزیت اوخوللاریندا ائییتیم گؤردو؛ دوبلین ده كی  اونیورسیتی كالئجده فلسفه و مودئرن دیللر اوخودو. ۱۹۰۰ده، هنوز اونیورسیته اؤیرنجیسی ایكن ایبسن -ین اویونو اوزرینه قلمه آلدیغی اوزونجا یازی Fortnightly Review  درگیسینده یاییملاندی. 

موسی یئو رامین سلیم اوغلو

" گولـله نمیش اوشاقلیق " كیتابیندان

 «همین گون سحردن بیر خئیلی آتیشما اولدو. همیشه كی  كیمی. آخشاما یاخین سنگیدی. آخشام 9-دا آتیشما یئنیدن شیددتلندی. آتام حَیَطیمیزده ایری پانئللری دوزوب، تورپاغی دا آلتدان قازیب تونئل فاسون یئر دوزلتمیشدی. شیددتلی آتیشما اولاندا همیشه او تونئله گیریردیك. ایندی ده تونئله دولوشدوق. قونشولاریمیز زینیت خالا، حوسئین دایی، قاراش داییگیلین عاییله سی ده تونئلده ایدی. گئجه ساعات 12-یه كیمی تونئلده قالدیق. 

  آتیشما كسمیردی. اوغولتو وار ایدی. داییم طاهیر گلدی كی، ائرمنیلر هر طرفدن هوجوما كئچیب. تونئلده قورونماق آرتیق معناسیز ایدی. زینیت خالا ایله حوسئین دایی تونئلده قالدیلار. بیز تونئلدن چیخدیق. ائله بیل سحر ایدی. ائرمنیلر فیشنگ آتیردیلار كی، فیشنگین ایشیغیندا خوجالی ساكینلرینی قیرسینلار. 

  یازان : عادیل تاپدیق اوو

       آذربایجاندا قئیده آلینان میفولوژی توپونیملرین بیر قیسمی ده  " اود-ایشیغا "  ایناملا علاقه دار اولاراق مئیدانا گلمیشدیر. بللیدیر كی، میفولوژی دونیاگؤروش، او جومله دن ده كوسموقونیك تصوورلر موختلیف شكیلده فولكلور نومونه لری نین تركیبینده آیری-آیری ژانرلار واسیطه سی ایله دؤوروموزه قدر قلیب جاتمیشدیر.اؤزو ده ماراقلیدیر كی، تورك خالقلاری نین اكثریتینده و بو سیراداندا آذربایجانلیلاردا میفولوژی موتیولر آیری-آیری فولكلور ژانرلاری نین استروكتورونا ائله هوپموشدور كی، اونلاری آییرماق چوخ زامان موموكون اولمور. 

قورشون یاغمورونون آلتیندا یازیلان دونیانین ان تانیمیش ساواش شئعری

كونستانتین میخاییلویچ سیمینوف

 گؤزله منی سئوگیلیم    

 گؤزله منی، دؤنجه جه یه م  من.

چوخ چوخ، بیخمادان گؤزله!

ساری یاغمورلارین

حوزنو باسینجا،    

  قار سیخیب قووروركن،   

  قیزغین سیجاقلاردا... گؤزله.

  1922-جی ایلده ایستامبولداكی حربی طیب لیتسئیینه داخیل اولان 17 یاشلی گنج حسین نیهال توركچولوك مفكوره سی ایله یاخیندان ماراقلانماغا باشلادی. تئزلیكله بو گنج، میلتچی روحلو طلبه قزئتلرینده و درگیلرینده تاریخی و سیاسی مضمونلو مقاله لر درج ائتدیردی. 1924-جو ایلده مشهور توركچو ایدئولوقو ضیا گؤك آلپین یاس مجلیسینده میلتچیلییه قارشی اولان طلبه لرله ساواشان نیهال آرتیق موباریز توركچو كیمی تانینیردی. 1925-جی ایلده آنتی-تورك عقیده لی طلبه لره دایم دستك وئرن ائتنیك منشاجه عرب كؤكلو لیتسئی دئكانی مسعود ثورییا افندییه نومایشكارانه ال وئرمه دیگی اوچون نیهال، دئكانین تا كیدی ایله لیتسئیدن قووولدو…  

جبران خلیل جبران - (1883-1931) – لوبنان  یازیچیسی، فیلوسوفو، رسامی دیر.  او، ییرمینجی یوزایلین دوغودا و باتیدا تانیمیش  عرب یازاری دیر.  یونئسكو  جبرانین 100 ایللیگی موناسیبتی ایله 1983-جو ایلی جبران ایلی اعلان ائتمیشدی.  

  كیتابلار: 

عاصی  روحلار ، سئوگی مكتوبلاری ، بیر داملا یاش و بیر گولومسه ییش ، دلی ، ارمیش ، دونیا تانریلاری ، ارمیشین  باخجاسی، فیرتانالار ، وادی نین پریلری ، یالواج ، سؤزلر ، اؤزومله قونوشمالار ، قابیقلار و اؤزلر ، اینسان اوغلو عیسی  ، گؤزلرین فلسفه سی ، گاوور خلیل و دلی ، گزگین ، كؤنول سیررلاری ، قوم و كؤپوك 

ائرمنیلرین " باش كسیب قان تؤكن ایگیدلری " هم ده كیشیلر اوچون ائهتیراسلی گؤزلچه یه چئوریله رك فاحیشه لیك خیدمتی گؤسترمكله ده تاریخ یازیبلار.

ائرمنیلرین ماوی قهرمانلاری

 میللی قهرمانلارسیز یاشاماق فنا مسئله دی. بؤیوك و یا كیچیكلیگیندن، یاشادیغی تاریخدن و كئچدیگی دؤنملردن آسیلی اولمایاراق هر ائتنوسون، حتی ان كیچیك خالقلارین بئله، اؤز قهرمانلاری اولور. 

   اونلار كوتله یه یول گؤسترن، اینسانلاری اورجاه اولدوقلاری بلالاردان قورتاران كسلردیر كی، سونرادان اینسانلار دا همین آداملاری میلتین یادداشینا حك ائدیر، عصرلردن عصرلره كئچیریرلر. 

  بؤیوك خالقلارین بؤیوك قهرمانلاری اولور، چونكی بؤیوك ظفرلر قازانیر، بؤیوك حیسسلرله یاشاییر، بؤیوك بلالارا سینه گریر، ائتنوسو بؤیوك فلاكتلردن قورتاریرلار. 

  بونون دا اساس شرطی خالقین تاریخی نین گئرچك اولماسیدی. وای او گونه كی، تاریخ اویدورما، حادیثه لر قوراما، یادداش چیی اولا. 

    اوندا بئله میلتین میللی قهرمانلاری دا ساختا، یالانچی و بیر آز آراشدیراندا بی آبیرچی چیخیرلار. 

  اصلینده، ائرمنیلر  " بیز دونیانین ان یازیق، فاجیعه لر یاشامیش میلتلریندن بیری ییك "  دئینده حاقلیدیرلار. 

    چونكی بئله میللی، تاریخی قهرمانلاری اولان خالق گئرچكدن ده، تأسوف و آجییا لاییقدیر. 

  تاریخچی دئییلم، آما ائرمنیلرین تاریخینده كی  ان مشهور قهرمانلارین بیر نئچه سی نین كیملیگینی آراشدیردیم. 

  بللی اولدو كی... 

  فقط، تلسمه یك و بو اینسانلارین،  " ائرمن خالقی نین میللی قهرمانلاری " نین كیملیگینه بیرلیكده باخاق.. 

آذربایجانلیلارا قارشی تؤره دیلمیش سوی قیریمین تشكیلاتچیلاری 

هایك و آندرانیك 

  1918-1920-جی ایللر ائرمنیلر طرفیندن آذربایجانلیلارا قارشی تؤره دیلمیش قانلی سوی قیریم ایللری ایدی. فاكتلار و رقملر تكذیب اولونماز صورتده گؤستریر كی، آذربایجان خالقینا قارشی تؤره دیلمیش سویقیریمین  تایی-برابری اولماییب. بو، ائرمنی شووینیستلری نین، داشناك ایدئولوقلاری نین قانلی سییاستی نین نتیجه سی ایدی. سوی قیریم سییاستی نین تشكیلاتچیلاریندان و ایشتیراكچیلاریندان ایكیسی باره ده معلومات وئرمك ایسته ییریك. 

 باسماجی تئریمی كؤكن اولاراق توركجه دیر. بو قاورام روسلارجا قوللانیلمیشدیر، باسقینچی، عاصی آنلاملارینی ایچرمكده دیر. احمد جبه جی بونون روس سؤموروسونون بؤلگه توركلوگونه نفرتی نین بیر تظاهورو اولدوغونو ایفاده ائتمكده دیر. 

     1917 بولشویك دئوریمینی موتعاقب گؤیرن  باسماجی حركتی نین ایلك اؤنجولری محمد امین بك، كیچكینه ائرگش ایدی. خوقند موختار حوكومتی نین مرگیلان پولیس مودورو اولان كیچكینه ائرگش و محمد امین بك، بؤلگه یه یئرلشدیریلن روس گؤچمنلره قارشی اؤنجه لیكله خالقی  بیلینجلندیرمه یولونا باشلامیشدیلار. بورادا بیراز دا، مرگیلان شهریندن و مرگیلان شهری نین باغلی بولوندوغو فرغانادان سؤز آچماق استه ییریك: 

ایران توركلری: دیل سیاستی، فولكلور عنعنه‌لری

پروفئسور ایسماییل كازیموو 

  یاساق و قاداغالار ایللرینده ایرانا گئتمك، قان قارداش و باجیلاریمیزلا گؤروشمك بیزیم اوچون موشكول مسله‌لردن بیری ایدی. كندیمیز سرحدین - آراز چایی‌نین دوز كناریندا یئرلشیر. سرحدین او طرفینده دانیشاندا بیز ائشیدیردیك، بیز دانیشاندا اونلار. حسرت ایدیك او یئرلره. 30-جو ایللرده قوهوملاریمیزین بیر چوخو آرازی كئچه‌رك او تایا آدلامیش، داها گئرییه قاییدا بیلمه‌میشلر. اوشاق واختی تیكانلی مفتیللرین كناریندا دایانیب او طرفه باخاندا روس عسگرلری‌نین هده‌سیندن قورخاراق گئرییه بویلانمیشام… 

شاعیر، تنقیدچی، ادبیات شوناس، 1954-جو ایلدن یازیچیلار بیرلیگی نین عوضوو، فیلولوگییا علملری دوكتورو (1985)، آپاریجی علمی ایشچی (1969)، آذربایجانین امكدار اینجه صنعت خادیمی (1986)، م.ف.آخوندزاده آدینا ادبی موكافاتین لاورئاتی (1991)، آذربایجانین خالق شاعیری(1992)

1932-جی ایل اوكتیابرین 21-ده سالیان رایونونون پیراببه كندینده آنادان اولموشدور. سالیان شهرینده 2 نؤمره لی اورتا مكتبی بیتیردیكدن سونراADU-نون فیلولوگییا فاكولته سینیین ژورنالیستیكا شؤعبه سینده تحصیل آلمیشدیر (1949-1954). امك فعالیتینه  " آذربایجان قادینی "  ژورنالی رئداكسییاسیندا ادبی ایشچی كیمی باشلامیشدیر (1955-1957). موسكوادا م.قوركی آدینا ادبیات اینستیتوتو نزدینده كی  عالی ادبیات كورسلاری نین موداویمی اولموشدور (1957-1959)، سونرا APİ-ده باش موعلیم ایشله میشدیر (1959-1960). آذربایجان EA نیظامی آدینا ادبیات اینستیتوتوندا باش علمی ایشچی وظیفه سینده چالیشیردی (1969-جو ایلدن).  " گونای "  قزئتیینن باش رئداكتورو اولموشدور (1993-جو ایلدن). ایلك مطبوع شعری -  " كیتاب "  1948-جی ایلده  " آذربایجان پیونئری "  قزئتینده درج اولونموشدور. بو واختدان دؤوری مطبوعاتدا شعرلری، ادبی تنقیدی مقاله لری ایله مونتظم چیخیش ائتمیشدیر.  " بیلیك "  جمعیتی نین خطی ایله اؤلكه میزین شهر، كند و قصبه لرینده بدیعی ادبیاتین آكتوال پروبلئملرینه دایر موهازیره لر اوخوموش، آذربایجان و دونیا مدنیتینی تبلیغ ائتمیشدیر. دونیا پوئزییاسیندان ترجومه لرینی  " توران چلنگی "  (1992) كیتابیندا توپلو حالدا چاپ ائتدیرمیشدیر. آذربایجان یازیچیلاری دسته سی تركیبینده توركییه ده سفرده اولموش (1968)، اؤزبكیستاندا كئچیریلن آذربایجان ادبیاتی و اینجه صنعتی اون گونلوگونده ایشتیراك ائتمیشدیر (1980).  " بیلیك "  جمعیتی نین دیپلومو ایله تلطیف اولونموشدور (1983).  

  آذربایجانین آزادلیغی و موستقیللیگی اوغروندا موباریزه ده فعال ایشتیراك ائتمیش، 1990-جی ایلین یانواریندا حبس ائدیلیب موسكوادا لئفورتووو زیندانیندا 22 آی ساخلانمیش، ایجتیماعیتین و خلیل ریضا مودافیعه  كومیته سی نین طلبی ایله آزادلیغا بوراخیلمیشدیر.  

1994جو ایل اییونون 22-ده وفات ائتمیش، باكیدا فخری خیاباندا دفن اولونموشدور. 

   اودَر یوردو 

   باشیم،بئینیم توستوله نیر،وارلیغیمدا كدر،تلاش. 

  گؤزلریمده ایلدیریمدیر داملا-داملا آخان قان یاش. 

  من یئنیدن دوغولماسام،داشام،اینان،قوپ قورو داش. 

  طاقتیم اول،غئیرتیم اول،قوی دیرچه لیم یاواش-یاواش. 

  نه یینه  گووه نم   یالان دونیانین 

  كرمی یاندیریب  كول اتمه دی می ؟

  اون بیر  آی بولبولو ائتدیردی  فریا د

  گول ایچین بولبولو لال ائتمه دی می ؟

  بولبول عاشیق ایدی قونچا گوللره 

  آرزوسون سؤیلردی اسن یئللره 

  مجنون لیلا ایچین دوشدو چؤللره 

  فرهاد داغلاری یول ائتمه دی می ؟

  چوبان اوغلو  یارام دؤندو چیبانا 

  قوردوغوم باغلاریم اولدو ویرانا

  قارداشی  یوسوفو آتدی زیندانا 

  قـدری  میصیردا قول ائتمه دی می؟