سونونجو قازاخ خانی کئنئساری قاسیم اوغلونون شرفلی اؤلومو

علی شامیل  

   روس ایشغالچیلارینا قارشی ساواشدا شهید اولموش سون قازاخ خانی کئنئساری حاقیندا چوخ آز یازیلیب، یازیلانلارین دا بؤیوک بیر قیسمی یانلیشلیقلاردان عیبارتدیر. بونون دا اساس سببی تاریخچیلرین بؤیوک قیسمی‌نین حاکیم سییاستین - گوجلونون طرفینی توتوب سوسماسی، حقیقتی دانماسی اولوب. سووئتلر زامانیندا روس چارلاری‌نین یئریتدیگی سییاست، اونلارین ایداره‌ائتمه اوصوللاری تنقید ائدیلسه ده ایشغال آلتینا دوشموش خالقلارین اوغوللاری‌نین قهرمانلیق تاریخینه کؤلگه سالینیب. بو سببدن ده کئنئساری قاسیم‌اوغلو لازیمینجا تانیدیلماییب.  

     آبلای خانین نسلیندن اولان قاسیم خانین 1802-جی ایلده دوغولان اوغلونا کئنئساری آدی وئریلیب. لاکین سونرالار اونون آدی و سوی‌آدی قایناقلاردا کینئ ساری سولطان، کئنئساری قاسیم‌اوو کیمی یازیلیب. کئنئساری دوغولاندا گوندن-گونه گوجلنن روسییا آرتیق قازاخلاری اؤز تاثیری آلتینا سالمیشدی. روسییا کاروان یوللاری‌نین اوزرینده تیکدیگی قالالار، بو قالالاردا ساخلادیغی عسگری بیرلیکلر واسیطه‌سیله تیجارتدن الده ائدیلن گلیردن خراج توپلاییردی.

مختومقولو فراقی و  اون سککیزنجی عصرده اوغوز تورکلری‌نین ادبیاتی

  پاشا علی‌اوغلو     

  فیلولوگییا علملری دوکتورو  

       تورکمن خالقی‌نین ان بؤیوک شاعیری، بوتون تورک خالقلاری ادبیاتی‌نین ان گؤرکملی نوماینده‌‌لریندن بیری مختومقولو فراقی خالق شئعیری ایله کلاسسیک شئعیر عنعنه‌لرینی بیرلشدیرن صنعتکارلارداندیر. دؤولتمند آزادی و نورمحمد قریب عندلیبین سیماسیندا تورکمن ادبیاتیندا اؤزونو بیروزه وئرن بو جریان مختومقولو فراقی‌نین شخصینده اؤز زیروه‌سینه چاتمیشدیر. مختومقولو شئعیری رئالیزمه، حیات گئرچکلیگی‌نین رئالیست تصویرینه مئیل ائدن تورکمن پوئزییاسی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سیدیر. م.فراقی یارادیجیلیغی خالقین حیات طرزی، معیشتی، سئوینج و کدری ایله سیخی صورتده باغلی اولان، اصلینده تورکمن خالقی‌نین ائنسیکلوپئدییاسی اولان بؤیوک صنعتکاردیر. شاعیر تورکمن خالقی‌نین حیاتی‌نین ان چتین، ضیدیتلرله دولو، داخیلی چکیشمه‌لرین، اؤلکه‌لرآراسی موناقیشه‌‌‌لرین  گئتدیگی بیر دؤورده یاشاییب-یاراتمیش، همیشه قلبی خالقی‌نین قلبی ایله بیر وورموش، اونون سئوینج و کدرینه شریک اولموشدور. یاشادیغی دؤورون حاقسیزلیقلارینی، عدالتسیزلیکلرینی آمانسیز تنقید هدفینه توتان، خالقینی آزاد، خوشبخت گؤرمک ایسته‌ین، تورکمنلره داخیلی چکیشمه‌‌لره سون قویوب، وطنی دوشمن تاپداغی آلتینا دوشمه‌یه قویماماغی، اؤلکه‌‌نی بیر یومروق کیمی بیرلشیب مودافیعه  ائتمگی تؤوصییه ائدن، سؤزون اصل معناسیندا میلّی شاعیردیر. 

    دوچئنت دوكتور قالیبه گولتكین

     بللیدیر كی، موختلیف دیللردن بیر-بیرینه قارشیلیقلی سؤز آلیب وئرمه نتیجه‌سینده هر هانسی بیر دیله كئچن سؤز همین دیلین قایدا-قانونلارینا اویغون شكیلده یا فونئتیك تركیبینه، یا آهنگ قانونونا و یا دیگر جهتلرینه گؤره كئچدیگی دیله اویغونلاشدیریلیر. لاكین تأسوفله قئید ائتمه‌لی‌‌ییك كی، بعضاً ائله لئكسیك واحیدلر اولور كی، اونلار باشقا دیله قبول اولوندوغو زامان فورماجا همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز اولكی سئمانتیك معناسیندان اوزاقلاشدیریلیب یئنی و عكس معنالی سؤزلره چئوریلیر. بو باخیمدان دیلده مؤوجود اولان جوغرافی آدلار خوصوصی لای تشكیل ائدیر. 

  بیر طرفدن هر هانسی بیر اراضینی ضبط ائدن ایشغالچی دؤولت همین اؤلكه‌لرین تاریخینی تحریف ائتمكله، خالقین تاریخی یادداشینی سیلمه‌یه چالیشیب، معنویاتینا ضربه وورور، دیگر طرفدن ایسه همین آدلارین علمی جهتدن اؤیره‌نیلمه‌سی‌نین قارشیسینی آلیر. بو باخیمدان ایران اراضیسینده اولان جوغرافی آدلارا خوصوصی دیقت یئتیرمك اولدوقجا واجیبدیر. بئله كی، بورادا علمی سویییه‌نین آشاغی اولماسیندان و تورك دیلی‌نین رسمی یازیلی دؤولت دیلی سویییه‌سینده دئییل، یالنیز دیالئكت شكلینده مؤوجود اولماسی، فارس دیلی‌نین هم رسمی دؤولت دیلی، هم ده دیالئكت فورماسیندا مجبوری شكیلده تورك دیلینه تطبیقی و تاثیری، حاكیم دؤولتین همین اراضیده یاشایان خالقین دیلینی سیخیشدیریب آرادان قالدیرماقلا اؤز دیلی‌نین تاثیرینی گوجلندیرمه‌سی اساس دیل فاكتی كیمی اؤزونو گؤستریر. بئله‌لیكله ده فارس دیلینه قبول ائدیلن جوغرافی آدلار صونعی شكیلده همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز كؤكوندن تامامیله اوزاقلاشمیشدیر. 

قارغالارین سئچدیگی پادشاه 

عزیز نسین

كؤچورن: عباس ائلچین

             بیری وارمیش، بیری یوخموش... اسكی چاغلاردا، اؤلكه‌نین بیرینده بیر یازیق كیشی وارمیش. گونلوك یئیه‌جگی‌نین بئله یوخسونو، چولسوزون بیری‌ ایمیش. آما پیس اوركلی ده دئییلمیش هانی... بوتون ایستگی باشقالاینا یاخشیلیق ائتمكمیش. یاخشیلیق ائتمك ایسترمیش ایستمه‌سینه آمما، بونون نئجه ائده‌جگینی ده چوخ بیلمزمیش. سیخ-سیخ: 

      - آااه آه، -دئمیش، بیر گوجوم یئتسه ده بو اینسانلارا اولدوقجا یاخشیلیق ائتسم...

بو سؤزلری دویانلار سوروشارلارمیش: 

      - یاخشی، نئجه یاخشیلیق ائده‌جكسن؟

او دا: 

      - یاخشیلیق ایشده، دئیرمیش، هركسه یاخشیلیق ائده‌جگم... هله او گونلر بیر گلسین، من بیلیرم نئجه یاخشیلیق ائده‌جگیمی... 

فاحیشه كیشی

گی دو موپاسان  

  تئز-تئز بئله سؤزلر ائشیدیریك:  " بو كیشی آدامی لاپ اؤزونه حئیران ائدیر، آنجاق نئیله‌یه‌سن كی، فاحیشه‌‌دیر، هم ده اصل فاحیشه! "  مملكتیمیزین باغریندا قارا یارا اولان فاحیشه كیشیلر باره ده عادتن بئله دئییرلر. 

  چونكی فرانساداكی بوتون كیشیلر، ایچی بیز قاریشیق، فاحیشه‌دیر: اونلار، عئینیله قادینلار كیمی، دؤنوكدورلر، شیلتاقدیرلار، اعتیبارسیزدیرلار، عادتن  نه ایسته‌دیكلرینی بیلمیرلر، اؤز دوشونجه و نیتلریندن تئز-تئز ساپیرلار، هردمخیال و ایراده سیزدیرلر. 

  البته، بوتون بو فاحیشه كیشیلرین ان بئتری پاریس‌لیلردیر: دایم بولواردا وئییلله‌نن و اینتئللئكتینی هامی‌نین گؤزونه سوخماغا چالیشان بئله‌لری نین شوخ قحبه‌لره خاص عیشوه‌لری و آشكار نؤقصانلاری كیشیلیك اؤزللیكلرییله اصلا بیر آرایا سیغمیر. 

یونوس امره  فلسفه‌سی

دوغوهان موراد یوجل

كؤچورن: عباس ائلچین 

یونوس امره كیمدیر 

    یونوس امره، 13. یوز ایلده (1240؟-1321؟) یاشامیش تورك شاعیردیر. دوغوم، اؤلوم تاریخلری؛ هارادا، نئجه یاشادیغی كسین اولاراق بیلینمه‌مكده‌دیر. عاییله‌سی‌نین موغول ایستیلاسی سببی ‌ایله خوراساندان آنادولویا گلیب یئرلشدیگی، دیل- فیكیر و دؤنمین كولتور اؤزللیكلریندن آنلاشیلماقدادیر. (توركیه‌‌نین) ساری‌كؤی، اسكی‌شهیرینده یاشادیغی، بیرچوخ ائحتیمالدان ان چوخ دستكله‌نندیر. حاجی بكتاشین وصیتی ایله تاپدوق امره خیدمتینه گیرمیش. قیرخ ایل بورادا چالیشیب خیدمت ائتمیش، بو سیرادا دیوانینی اولوشدوراجاق منظومه‌لری یازمیشدیر. رنجبرلیكله گئچیندیگی و فقیر اولدوغو روایت ائدیلسه ده بعضن زنگین اولدوغو دا سؤیلنمیشدیر. دورومو نه اولورسا اولسون، متواضع و یاخشیلیق اؤیوتله‌ین بیری اولدوغو اثرلریندن آنلاشیلماقدادیر. 

دوچئنت. دوكتور حالوك بركمن

كؤچورن: عباس ائلچین         

    یؤنتیجی قوتسال آنالار آنادولویا آسیادان گلن اؤن-تورك كولتورونون شامان قادینلاریدیر. او زامانكی دین شامانلیق و یؤنتیم ده قادین ایله كیشی آراسیندا پایلاشیلماقدا ایدی. قادینلارین، كیشلر قدر سؤزو كئچیردی. بو دورومو گؤسترن بیرچوخ قانیت واردیر. 

 آنادولودا قادین یؤنتیجی  

آنادولو تونج چاغینا عایید     

     شكیللر آنادولو كول‌تپه كولتورونه عاییددیر. لووور (پاریس) موزه‌سینده بولونان بو پارچالارا /ایكیز ایدوْل/ آدی وئریلمیشدیر.

  آذربایجان گولوش مدنیتی 

   نیظام‌الدین شمسی‌زاده 

  آذربایجان دونیانین ان قدیم اؤلكه‌لریندن بیری، مؤحتشم مدنیت مركزیدیر. آسیا و آوروپانی اؤزونده بیرلشدیرن بو قدیم دییار، بورادا یاشایان تورك‌اصیللی پولی‌ائتنیك خالقین ایستعدادی سایه‌‌سینده بؤیوك بیر مدنیت یارادیب. بو خالق همیشه تاریخله عئینی ریتمده نفس آلیب. یئر كوره‌سینده مؤوجود اولان اون بیر ایقلیمدن دوققوزو بو خالقا نفس وئریب، اونون سویونو، چؤرگینی، باغینی، بوستانینی دادا گتیریب، چوخ‌جهتلی خاراكتئرینی فورمالاشدیریب. 

كوره سونلو توركلری

 یاشار كالافات 

 كؤچورن :‌عباس ائلچین

  گیره سونلو ، كیره سونلو و یا كوره سونلو  توركمن-اوغوز توپلومو، آذربایجانین خوی، سالماس و اورمییه بؤلگه لرینده، اورمییه گؤلونون باتی قیسمیندا یاشاماقدادیرلار.  گونئی آذربایجاندا بو توپلومون قارادنیزین گیره سون بؤلگه سیندن گلدیكلری دوشونولور.

 ۲۰.نجی یوزایلین ان بؤیوك یازاری: جیمز جویس

 جیمز جویس (۱۸۸۲ - ۱۹۴۱) ایرلندلی  یازار. گتیردیگی آنلاتیم یئنیلیكلری ایله ۲۰. یوز ایل ادبییاتینی دریندن ائتكیله میشدیر. 

      جیمز جویس ، ۱۸۸۲ایلینده  دوبلین ده دوغولدو. ژوزیت اوخوللاریندا ائییتیم گؤردو؛ دوبلین ده كی  اونیورسیتی كالئجده فلسفه و مودئرن دیللر اوخودو. ۱۹۰۰ده، هنوز اونیورسیته اؤیرنجیسی ایكن ایبسن -ین اویونو اوزرینه قلمه آلدیغی اوزونجا یازی Fortnightly Review  درگیسینده یاییملاندی. 

موسی یئو رامین سلیم اوغلو

" گولـله نمیش اوشاقلیق " كیتابیندان

 «همین گون سحردن بیر خئیلی آتیشما اولدو. همیشه كی  كیمی. آخشاما یاخین سنگیدی. آخشام 9-دا آتیشما یئنیدن شیددتلندی. آتام حَیَطیمیزده ایری پانئللری دوزوب، تورپاغی دا آلتدان قازیب تونئل فاسون یئر دوزلتمیشدی. شیددتلی آتیشما اولاندا همیشه او تونئله گیریردیك. ایندی ده تونئله دولوشدوق. قونشولاریمیز زینیت خالا، حوسئین دایی، قاراش داییگیلین عاییله سی ده تونئلده ایدی. گئجه ساعات 12-یه كیمی تونئلده قالدیق. 

  آتیشما كسمیردی. اوغولتو وار ایدی. داییم طاهیر گلدی كی، ائرمنیلر هر طرفدن هوجوما كئچیب. تونئلده قورونماق آرتیق معناسیز ایدی. زینیت خالا ایله حوسئین دایی تونئلده قالدیلار. بیز تونئلدن چیخدیق. ائله بیل سحر ایدی. ائرمنیلر فیشنگ آتیردیلار كی، فیشنگین ایشیغیندا خوجالی ساكینلرینی قیرسینلار. 

  یازان : عادیل تاپدیق اوو

       آذربایجاندا قئیده آلینان میفولوژی توپونیملرین بیر قیسمی ده  " اود-ایشیغا "  ایناملا علاقه دار اولاراق مئیدانا گلمیشدیر. بللیدیر كی، میفولوژی دونیاگؤروش، او جومله دن ده كوسموقونیك تصوورلر موختلیف شكیلده فولكلور نومونه لری نین تركیبینده آیری-آیری ژانرلار واسیطه سی ایله دؤوروموزه قدر قلیب جاتمیشدیر.اؤزو ده ماراقلیدیر كی، تورك خالقلاری نین اكثریتینده و بو سیراداندا آذربایجانلیلاردا میفولوژی موتیولر آیری-آیری فولكلور ژانرلاری نین استروكتورونا ائله هوپموشدور كی، اونلاری آییرماق چوخ زامان موموكون اولمور. 

قورشون یاغمورونون آلتیندا یازیلان دونیانین ان تانیمیش ساواش شئعری

كونستانتین میخاییلویچ سیمینوف

 گؤزله منی سئوگیلیم    

 گؤزله منی، دؤنجه جه یه م  من.

چوخ چوخ، بیخمادان گؤزله!

ساری یاغمورلارین

حوزنو باسینجا،    

  قار سیخیب قووروركن،   

  قیزغین سیجاقلاردا... گؤزله.

  1922-جی ایلده ایستامبولداكی حربی طیب لیتسئیینه داخیل اولان 17 یاشلی گنج حسین نیهال توركچولوك مفكوره سی ایله یاخیندان ماراقلانماغا باشلادی. تئزلیكله بو گنج، میلتچی روحلو طلبه قزئتلرینده و درگیلرینده تاریخی و سیاسی مضمونلو مقاله لر درج ائتدیردی. 1924-جو ایلده مشهور توركچو ایدئولوقو ضیا گؤك آلپین یاس مجلیسینده میلتچیلییه قارشی اولان طلبه لرله ساواشان نیهال آرتیق موباریز توركچو كیمی تانینیردی. 1925-جی ایلده آنتی-تورك عقیده لی طلبه لره دایم دستك وئرن ائتنیك منشاجه عرب كؤكلو لیتسئی دئكانی مسعود ثورییا افندییه نومایشكارانه ال وئرمه دیگی اوچون نیهال، دئكانین تا كیدی ایله لیتسئیدن قووولدو…