اویغور تورکجه‌سینده موللانصرالدین گولمه‌‌جه‌ لری

نەسریدین ئەپەندی لەتیپیلیری

1

ئەپەندیمنیڭ بیر سازەندە ئاغینیسی ئەل - ئاغینیلەر ییغیلغان بیر سورۇندا، دۇتارنی تیریڭ - تیریڭلا قیلیدیکەن، توختاپ دۇتارنیڭ قولیقیغا تۈکۈریدیکەن، یەنە ئیککیلا پەدە چالیدیکەن، توختاپ دۇتارنیڭ قۇلیقیغا تۈکۈریدیکەن. ئەپەندیم بۇنیڭغا ئیچی پۈشۈپ ئولتۇرسا، ھېلیقی ئاغینیسی یېنیدا ئولتۇرغان ئەپەندیمگە
: - ئاداش، قۇلاققا تۈکۈرۈپ قویۇڭلار، - دەپتۇ. ئەپەندیم بولیدۇ، دەپتۇ - دە، ئاغینیسینیڭ قۇلیقیغا بیرنی تۈکۈرۈپتۇ.
ئەپەندیمنیڭ سازەندی ئاغینیسی دەررۇ ئورنیدین تۇرۇپ: - ئەپەندیم، مەن سیزنی قۇلیقیمغا تۈکۈرۈڭ، دېمیدیم، دۇتارنیڭ قۇلیقیغا تۈکۈرۈڭ! دېدیم، - دەپتۇ.
- خاپا بولماڭلار ئاداش، - دەپتۇ ئەپەندیم ھېچنېمینی بیلمیگەن قییاپەتتە، - مەن تېخی سیلەرنی قۇلیقیمغا تۈکۈرۈپ قویۇڭلار دەۋاتیدیغان ئوخشایدۇ، دەپتیمەن، دەپتۇ.

2

 اوشاقلار اوچون ناغیل :

جیک جیک خانیم 

بیری وار ایدی، بیری یوخ ایدی، بیر سئرچه وار ایدی. آدی جیک-جیک خانیم ایدی. بیر گون جیک-جیک خانیم بو قاراتیکان کولوندان، او بیرینه قونوب جیک-جیک ائله ییردی.  

  بیردن جیک-جیک خانیمین آیاغینا تیکان باتدی، نه قدر اللشدی، چیخارا بیلمه دی. گؤزلری نین یاشینی تؤکوب آغلاماغا باشلادی. 

  قاری ننه اونو گؤروب سوروشدو: 

  -آی جیک-جیک خانیم، نازلی خانیم، مزه لی خانیم، نییه آغلاییرسان؟ 

  جیک-جیک خانیم آغلایا-آغلایا قاری ننه یه جاواب وئردی: 

  -آی قاری ننه، آیاغیما تیکان باتیب، قاناییب، گل چیخارت! 

  قاری ننه جیک-جیک خانیمین آیاغیندان تیکانی چیخاریب تندیره آتدی. 

  جیک-جیک خانیمین کئفی دورولدو. بیر او یانا، بیر بو یانا اوچوب دئدی: 

  -قاری ننه، منیم تیکانیمی قایتار!

همن گول همن قورباغا...

" سیزی دئییب گلمه میشم " 

ماییس علیزاده 

         آپرئلین 7-سی آذربایجان تاریخینده ان مشهور ساتیریک ژورنالین -  " موللانصرالدین" این  " دوغوم گونودور " .  

       " ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو ائششکدیر "  

      چار دوماسیندا ایروان قوبئرنییاسینی تمثیل ائدن محمد آغا شاهتاختینسکی نین  " شرق-روس "  قزئتی نین 107 ایل قاباق جوغرافی باخیمدان آدی بللی اولمایان آذربایجانا بخش ائتیدیگی ایکی اؤنملی تؤهفه دن بیری - خسته آروادینی تیفلیسه موعالیجه یه گتیرن جلیل محمدقولوزاده نین  " نووروزعلی نین پوچت قوتوسونا مکتوب سالما حئکایه سی " نی اوخویوب اونا تیفلیسده قالماغی تکلیف ائتمه سی؛ ایکینجیسی ایسه باکیدان مکتوب گؤندرن 19 یاشلی محمدمین رسولزاده نین بو ایلک مطبوع یازیسینی چاپ ائتمه سی اولوب. 

      سیاسی فعالیتی ایله یاناشی، محمد آغا شاهتاختینسکی  " اکینچی " نین صاحیبی حسن بَی زردابی،  " قافقاز "  و  " ضییایی-قافقازیییه " نین صاحیبی اونسیزاده قارداشلاری و  " ترجومان " این صاحیبی ایسماییل بی قاسپرالیدان سونرا بو جوغرافییانین دؤردونجو  " شئیخ الموحریرین " ای ایدی. 

      جلیل محمدقولوزاده تیفلیسه ساده جه  " پوچت قوتوسو "  باقاژی ایله گلمه میشدی - مکتبینده مودیر اولدوغو بیر کنددن  " داناباش "  آدلی بیر دونیا مودئلی یاراداراق قافقازین او واختکی پایتاختینا تشریف گتیرمیشدی.  

       " داناباش کندی نین احوالاتلاری " نی تحلیل ائدن مرحوم یاشار قارایئو بئله یازمیشدی: "  داناباش کندی سرحدلری معلوم اولان اؤلو بیر مکاندیر. بورادا یئل اسمیر، یارپاق تیترمیر؛ ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو - ائششکدیر " . 

       " داناباش تفککورو "  ایله 2010-جو ایلده ده دونیانین ایسته نیلن گوشه سینده ان یوکسک کرئسلولاردا اوتورماق، کوستیومون ان باهالیسینی گئییب  " قراخماللی قالستوک " اون ان زرلیسینی تاخماق-بو تفککورون مضمون و ماهیتینده  " نوواتورلوق "  یاراتماغا کیفایت ائتمیر. 

      بو باخیمدان یاخین دوستو قوربانعلی شریف زاده یه مکتبینده دیرئکتور اولدوغو کنددن یازدیغی مکتوبدا  "  همن گؤل: همن قورباغا "  - دئییردی.... 

      تیفلیسه الی دولو گلن محمدقولوزاده نین اوراداکی فعالیتی نین حلل ائدیجی مرحله لریندن بیرینی اؤمر فایق نئعمانزاده ایله تانیش اولماغی تشکیل ائتمیشدی.  

       ادبی-پوبلیسیستیک تاریخیمیزین باشقا بیر شئیخ الموحریرینی اولان نئعمانزاده ایله  " غئیرت "  مطبعه سینی ساتین آلاراق  " نووروز "  آدلی قزئت چیخاران میرزه جلیلی  " موللانصرالدین" این نشرینه دوغرو آپاران یولدا فایق افندی نین رولو چوخ بؤیوک ایدی. 

      آزاد سؤزو نه یارادیر؟ 

      آزاد سؤز آزاد موحیطی یارادیر، یوخسا آزاد موحیط آزاد سؤزو

‍‍........

آوشارلار (3)

(اوشار ائلی‌نین اویماقلاری و طایفا-تیره لری) 

انور چینگیز اوغلو

کؤچورن: عباس ائلچین

     آوشار ائلی‌نین آداخلی، آراشلی، آلپلی، بگیشلی، قاسیملی، قوتولو، قیرخلی، قیلیجلی، قنی‌بیلی، قاراحسنلی، داوودلو، ایمانلی، کرجلی، گیله‌لی، گؤزوبؤیوکلو، گوندوزلو، ماحمودلو، توتماقلی، طرزیلی، امیرلی، علی‌بیلی، عربلی، یهرلی، یورغانلی، شاهبورانلی و باشقا اویماقلاری وار. احمد کسروی آوشارلاری بیر نئچه قولا آییریر. همین قوللار: قیرخلی، بابالی، جلاییر، کوسااحمدلی، گوندوزلو، ایناللی، آراشلی، آلپلی، ایمیرلی، بگشلی. ب. نیکیتینه گؤره آوشارلار شاملی، اوسالی، قاسیملی، ایمانلی، آراشلی، گوندوزلو، بگشلی، کوهگیلویه‌لی قوللارینا بؤلونور.

(آوشار بوْیو: اؤیگو، اؤیود، اوْنقوْن، دامغا و آتریبوتلاری)

انور چینگیز اوغلو

کؤچورن: عباس ائلچین

  2.2. آوشار اؤیگوسو 

      آوشار ائلی مئیدانا گئدنده باش، مطبخه گئدنده آش گتیرن بیر قوروم اولوب. اوغوز بویلاری ایچینده آدییلا، منزیله واراندا آتییلا تانینیب. آوشارلار «داد» دئییلنده صف باغلایار، «مدد» دئییلنده ال ساخلاییردیلار. یولدان گلنه چؤرک، ائلدن گلنه کؤمک، بئلدن گلنه دستک وئرردیلر. قول اوجویلا، قیلینج گوجویله اؤزلرینه آد، سوفره‌لرینه داد قازاناردیلار. ووردوغونو ییخار، وئردیگینی دویوراردیلار. سولطانا وئرمه‌دیگینی مئهمانا وئرردی آوشارلار. تاریخین هر دؤنمینده آوشارلار یاغیدان اؤج، یولچودان باج آلیبلار. اونلارلا حسابلاشمایان ساروان کاروان اوستونده، کاروان یول اوستونده گؤرونمزدی. چم-خملی ساروان شالیندان، کاروان مالیندان اولاردی. آوشار اوغلو چای چئویریب، داغ دئویرردی. حیرصی توتاندا سؤزوندن دؤنمز، دئدیگینی ائتمه‌یینجه سؤنمزدی. قیلینجی الینده، آتی‌نین بئلینده عؤمور سورردی.

ایلیاس  

 لئو تولستوی

    اوُفا قوبئرنییاسیندا ایلیاس آدلی بیر باشقیرد یاشاییردی. اونو ائولندیرندن بیر ایل سونرا آتاسی وفات ائله‌دی. او واخت مال-حئیواندان ایلیاسین 7 مادیانی، 2 اینگی و 20 قویونو وار ایدی. بیر مولک صاحیبی کیمی ایلیاس ثروت توپلاماغا گیریشدی: صاباحدان آخشاما قدر آروادییلا مین بیر زحمته قاتلاشدی، هر کسدن ائرکن اویانیب، هامیدان سونرا یاتاغا گیردیگی اوچون ایلدن-ایله زنگینلشدی. 

    دوز 35 ایل اذیت چکن ایلیاس، ان نهایت، بؤیوک وار-دؤولت قازاندی. آتلاری نین سایی 200-ه، ایری بوینوزلو حئیوانلاری نین سایی 150-یه، قویونلاری نین سایی ایسه 1200-ه چاتدی. نؤکر-نایبلری اونون ایلخی و سورولرینی اوتاریر، قاراواشلاری ایسه مادیانلارینی و اینکلرینی ساغیر، سودوندن کومیس، پئندیر و یاغ حاضیرلاییردیلار. ایلیاسین مالی، ثروتی باشیندان آشیردی. بوتون ماحال جاماعاتی اونا حسد آپاریردی. حاقیندا دئییردیلر:  " ایلیاس بختور آدامدیر. بو جور وارلی-حاللی بیریسینه هئچ اؤلوم ده یاخین دوشمز " .  

    نوفوذلو اینسانلار دا ایلیاسین سسینی-سوراغینی آلیب، اونونلا دوستلوق قورماغا جان آتیردیلار. چوخ-چوخ اوزاقلاردان قاپیسینا قوناقلار گلیردی. ایلیاس ایسه اونلارین هامیسینی خوش قارشیلاییر، یئدیریب-ایچیریردی. قاپیسینا گلن هر کسین قاباغینا کومیس، چای، شئربا (پولو تمیزلنمه‌میش خیردا بالیقلاردان بیشیریلن شوربا نؤوعو اولماقلا، تاتار و باشقیرد مطبخی نین طعامیدیر) و قویون اتی قویولوردو. حَیَطه قوناقلار گیرن کیمی ال‌اوستو بیر-ایکی قویون، قوناق-قارا لاپ چوخ اولاندا ایسه آت کسیلیردی. 

  علیشیر نوایی‌نین لطیفه‌لری

  آزاد یاشار

 کؤچورن: عباس ائلچین

    تانینمیش شاعیر و صوفی اوستادی علیشیر نوایی (1441 - 1501) زمانه‌سی‌نین نوفوذلو حؤکمداری سولطان حسین بایقارانین (1438 - 1506) ساراییندا وزیرلیک ائدیرمیش. 

   *** 

   بیر گون سولطان اوندان سوروشور کی، دونیانین هاراسیندا آغجاقاناد یوخدور. 

  - اینسانین اولمادیغی یئرده. 

   وزیرینی پیس وضعیتده قویماق و یانیلدیغینی اونا ایثباتلاماق اوچون سولطان اونا آتا مینیب، شهر کنارینا گزینتییه گئتمگی تکلیف ائدیر. اوجقار بیر یئره گلیب چیخیرلار. بیر هووور دینجلمک اوچون بولاق باشیندا اوتوردوقلاری زامان بیر نئچه آغجاقانادین ویزیلتیسی سولطانین زهله‌سینی تؤکور. قانی قارالان حسین بایقارا ایستئهزا ایله نواییدن سوروشور: 

  - بس دئییردین اینسان اولمایان یئرده آغجاقانادلارا راستلانمیر؟ 

  علیشیر نوایی سویوققانلی شکیلده جاواب وئریر: 

  - یوخسا بیز اینسان دئییلیک؟! 

  *** 

   نوایینی چتین وضعیته سالماق اوچون دایم گیروه گزن بایقارا بیر گون اونا دئییر کی، اوچ گونون ایچینده منیم اوچون داشدان پاپاق تیک. نوایی هئچ تؤورونو پوزمادان بیلدیریر: 

آوشارلار(1)

آوشار ائلی‌‌نین تاریخی

انور چینگیز اوغلو

کؤچورن:‌عباس ائلچین

  اؤنجه آد آچیمی حاقیندا. فضل اله رشیدالدین (جامع‌ التواریخ)، یازیچی اوغلو علی (سلجوقنامه) و ابولغازی باهادیر خان خیوه‌لی‌یه (شجره تراکمه) گؤره آوشار آدی‌نین آنلامی «ایشلرینی جلد گؤرن و اووا هوسلی»دیر. ک.وامبئری بو آدی اثری‌نین بیر یئرینده «توپلاییجی» دیگر یئرینده «افسر، ظابیط» کیمی آچیقلاییر. ک. نعمت ایسه آوشار آدی‌نین «آوش» فعلیندن تؤرندیگینی قئید ائدیب، «ایطاعتلی» معناسیندا اولدوغونو یازیر. 

  مشهور تورکولوق م.کاشغاری (XI یوزایل) معلوم «دیوان لغات التورک» اثرینده 22 اوغوز طایفالاریندان بیری افشار//اوشار طایفاسی‌نین آدینی قئید ائتمیشدیر. ف.رشیدالدین اوغوزلارین بویلاری، دامغاسی، گئنئولوگییاسینی داها دقیق و ستابیل تصنیف ائتمیشدیر. 

  فضل اله رشیدالدینده اوغوزلارین بویلاری بوز-اوک و اوچ-اوک دئیه ایکی قروپا آیریلیر. آوشار بویو بوز-اوک قروپونا منسوب اولوب اولدوز خانین اوغلو کیمی تصویر اولونموشدور. او، یازیر: «اوشار، چئویک و وحشی حئیوان اووونا هوسلی». (ف. رشیدالدین، اوغوزنامه، باکی، 1987.ص.65.) 

  یازیچی ‌اوغلو علی بَی، ابولغازی باهادیر خان خیوه‌لی ده اوغوز طایفالارینی 24 بویا بؤلموش، آوشار طایفاسی‌نین دا آدینی قئید ائتمیشلر. 

  م. کاشغاریدن، ف. موبارک‌شاهدان (افشار) فرقلی اولاراق فضل اله رشیدالدین و ابولغازی خان خیوه‌لیده بو سؤز «اوشار» فورماسیندا ایشلنمیشدیر.

نووروزون گئرچک ماهیتی

ائلچین بایراملی

کؤچورن: عباس ائلچین

  ان قدیم قایناقلارین وئردیگی معلوماتلارا گؤره، بشریتین ایلک مدنیت و اینجه صنعت ائلئمئنتلری - یازی، فولکلور، موسیقی، پوئزییا، خالق تئاتری، خالچاچیلیق، صنعتکارلیق، علمی-فلسفی بیلیکلر، ایدمان یاریشلاری و س. محض بو تورپاقلاردا تشککول تاپیب. 

  مؤحتشم مدنیت یارادان آذربایجان خالقی‌نین دونیا مدنیتینه وئردیگی میثیلسیز تؤحفه‌لردن اولان باهار بایرامی‌نین ماهیتینی آنلاماق او قدر ده چتین دئییل. چونکی، زمانمیزده مقصدلی شکیلده بو بایرامین تحریف ائدیلمه‌سی جهدلری بئله مین ایللر بویو بو بایرامی یاشادان خالقلارین گئن یادداشیندان اونون دییشمز عنعنه‌لرینی سیله بیلمه‌ییب. 

  سون تدقیقاتلارا گؤره، یاشی 10 مین ایله چاتان بو بایرامین ان یوکسک سویییه‌ده آذربایجاندا قئید ائدیلمه‌سی اودلار یوردونون تا قدیمدن یوکسک سیویلیزاسییا مرکزی اولدوغونو تصدیقله‌ین اساس فاکتورلارداندیر. 

  بشریتین ایلک بایرامی 

      باهار بایرامی حاقدا معلوماتلارا قدیم شومئر متنلرینده، 10 مین ایله یاخین یاشی اولان ایلک موقدس کیتابدا - آوئستادا، ایلک پئیغمبر زردوشتون قاتلاریندا، 5-6 مین ایللیک تاریخه دایانان دده قورقود داستانلاریندا و دیگر قدیم منبعلرده راست گلینیر. 

      شرقشوناس عالیم عاییدا ایمانقولییئوا نووروز بایرامینی مضمون باخیمیندان شرطی اولاراق مرکزی آسیا، اؤن آسیا و شرقی آوروپا اولماقلا 3 قیسمه بؤلور. مرکزی آسیایا قازاخیستان، سیبیر، آلتای و شیمال-قربی چین تورکلری - اویغورلار داخیلدیر. 

چرشنبه‌لرین فلسفه‌سی

آیگون تئلمان قیزی

کؤچورن: عباس ائلچین 

   نووروزون ائتنیک-میفولوژی مضمونو  

         آذربایجان خالقی‌نین معنوی مدنیتی‌نین ائتنیک-میفولوژی کئیفیتی‌نین موعینلشدیریلمه‌سینده، بو خالقین قدیم میفیک گؤروشلریندن توتموش، عادت-عنعنه‌سی و حیات حاقیندا دوشونجه‌لری باره ده آیدین تصوورلر الده ائدیلمه‌سینده خالق بایراملاری‌نین رولو اولدوقجا اهمیتلیدیر. خالق معنویاتی‌نین گوزگوسو اولان فولکلورون تظاهور فورمالاریندان ساییلان متنلردن فرقلی اولاراق، بایرام میللی خاراکتئری، میللی تفککورون سپئسیفیکاسینی چوخسایلی پارامئترلردن عکس ائتدیریر. چونکی بایرام (طبیعی کی، سونرادان موختلیف ‌سیاسی-ایدئولوژی تاثیرلره، خالق شوعورونا مونجر ائدیلن بایراملار دئییل، خالقین میللی وارلیغیندان قوپوب گلن بایراملار نظرده توتولور) بیر طرفدن ائتنیک-میفیک گؤروشلری، دیگر طرفدن کوسموقونیک باخیشلاری اؤزونده موکممل بیر‌سیستئم اولاراق عکس ائتدیریر و‌ سیستئم خاراکتئری کسب ائدن ریتوال-میفولوژی سئمانتیکایا مالیکدیر.  

Osmanlı’dan Bugüne 19 Önemli Mizah Dergisi

Oğuz Albayrak 

    İnsanı güldürmeyi amaçlayan ve hayat içerisinde karşılaştığımız gündelik olayların gülünesi taraflarını ortaya çıkartan mizah, takipçisine farklı formlarda sunulan bir edebiyat türü. Her ne kadar anlık görüntüler ve dijitalin hâkimiyeti söz konusu olsa da mizah dergileri hâlâ hayatımızdaki yerini koruyor. İşte size bu toprakların ilk mizah dergisi Diyojen’den Uykusuz’a 19 mizah dergisi.

Diyojen (1869-1873)

سوی قیریما معروض قالان آذربایجان توپونیملری 

 ناظیم موصطافا 

 کؤچورن: عباس ائلچین 

      هر هانسی بیر اراضیده توپونیملر سیستئمی‌نین فورمالاشماسی اوچون یوز ایللر، بلکه ده مین ایللر لازیمدیر. جنوبی قافقازدا قدیم تورکلره، اوغوز و قیپچاق بویلارینا مخصوص توپونیملرین یارانماسیندان مین ایللرله زامان کئچیر. آذربایجان، گورجوستان و ایندیکی ائرمنیستان اراضیسینده اون مینلرله توپونیم محض تاریخین قدیم قاتلاریندا فورمالاشمیشدیر. قدیم تورکلر یاشادیقلاری اراضی‌نین جوغرافی رئلیئفی، تاریخی شخصیتلری‌نین و طایفالارین آدلاری آدلاندیرمیشلار. 

  بو گون ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی آدلانان دؤولت اساسن تاریخی آذربایجان تورپاغی اولان ایروان خانلیغی‌نین اراضیسینده یارادیلمیشدیر. 

  1827-جی ایلده ایروان و ناخچیوان خانلیقلاری‌نین روسییا طرفیندن ایشغالیندان سونرا یارادیلان یئنی اینضیباطی-اراضی واحیدینده یعنی -  " ائرمنی ویلایتی " نین اراضیسینه داخیل ائدیلن 1111 کنددن یالنیز 62-ده ائرمنیلر یاشاییردی. اونلار دا 1828-جی ایلدک بورایا کؤچورولموش ائرمنیلر ایدی. یئری گلمیشکن، گؤستریلن 62 کندین آنجاق 14-نون آدی ائرمنی منشالی ایدی. 

من عاشیقم قاراباغ

قارا سالخیم ، قارا باغ

دونیا جنته دؤنسه

یاددان چیخماز قاراباغ