سوی قیریما معروض قالان آذربایجان توپونیملری 

 ناظیم موصطافا 

 کؤچورن: عباس ائلچین 

      هر هانسی بیر اراضیده توپونیملر سیستئمی‌نین فورمالاشماسی اوچون یوز ایللر، بلکه ده مین ایللر لازیمدیر. جنوبی قافقازدا قدیم تورکلره، اوغوز و قیپچاق بویلارینا مخصوص توپونیملرین یارانماسیندان مین ایللرله زامان کئچیر. آذربایجان، گورجوستان و ایندیکی ائرمنیستان اراضیسینده اون مینلرله توپونیم محض تاریخین قدیم قاتلاریندا فورمالاشمیشدیر. قدیم تورکلر یاشادیقلاری اراضی‌نین جوغرافی رئلیئفی، تاریخی شخصیتلری‌نین و طایفالارین آدلاری آدلاندیرمیشلار. 

  بو گون ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی آدلانان دؤولت اساسن تاریخی آذربایجان تورپاغی اولان ایروان خانلیغی‌نین اراضیسینده یارادیلمیشدیر. 

  1827-جی ایلده ایروان و ناخچیوان خانلیقلاری‌نین روسییا طرفیندن ایشغالیندان سونرا یارادیلان یئنی اینضیباطی-اراضی واحیدینده یعنی -  " ائرمنی ویلایتی " نین اراضیسینه داخیل ائدیلن 1111 کنددن یالنیز 62-ده ائرمنیلر یاشاییردی. اونلار دا 1828-جی ایلدک بورایا کؤچورولموش ائرمنیلر ایدی. یئری گلمیشکن، گؤستریلن 62 کندین آنجاق 14-نون آدی ائرمنی منشالی ایدی. 

من عاشیقم قاراباغ

قارا سالخیم ، قارا باغ

دونیا جنته دؤنسه

یاددان چیخماز قاراباغ

    یازیچی حیات حادیثه‌لری‌نین بدیعی اینعکاسینی وئررکن اونا موعین موناسیبت بیلدیریر، اوخوجودا یاراتدیغی اوبرازا قارشی یا محبت، یا دا نیفرت اویادیر، یا اونو اوخوجونون گؤزونده اوجالدیر، یا ایفشا ائدیر، یا دا حالینا آجیییر، دوشدوگو وضعیتدن چیخماق یولونو باشا سالماغا چالیشیر و س. بونون اوچون یازیچی موعین اوصولدان، ایفاده طرزیندن ایستیفاده ائدیر. بئله اوصوللاردان بیری گولوشدور. 

  بدیعی ادبیاتدا گولوش داشیدیغی مضمونا، ایفاده ائتدیگی فیکره گؤره موختلیف اولور، باشقا سؤزله، گولوش اوبیئکته موختلیف موناسیبت بیلدیریر. گولوشون 2 نؤوعو وار: آ) ساتیرا؛ ب) یوُموْر 

یونسکو گئنل قورولو ۱۹۹۹ - ینجی ایلینده ۲۱ فئورال گونونو  " اولوسلار آراسی آنــادیــلی گــونو " اولاراق قبول ائتدی. بو گون ایلک اولاراق ۲۰۰۰- ینجی ایلیندن بو یانا دونیا چاپیندا قوتلانماغا باشلانیب .دونیانین ان قایدالی دیللرینین اوچونجوسو ساییلان آنادیلیمیز تورکجه،دونیانین ان چوخ قونوشولان اون دیلیندن بیریدیر.اوروپادا ایسه  قونشولان ایکینجی بؤیوک دیل ساییلیر.بو مناسیبته گؤره آنادیلینه حصر اولان شعرلرین توپلوسو حاضیرلانماقدادیر . سئویملی اوخوجولار اؤز شئعرلرینی یاخود سئودیکلری باشقا شاعیرلریمیزین شئعرلرینی بو مجموعه یه آرتیرا بیلرلر.

کرکوک جیناس بایاتیلاری

  گؤزل آلما،  

  گؤزل گول، گؤزل آلما. 

  آلیرسان بیر اصیل آل 

  بد اصیل گؤزل آلما. 

  دولاندی گون، 

  دؤندو گون، دولاندی گون. 

  من سنه دالدالاندیم 

  سنه ده دولاندی گون. 

  پاشا علی‌اوغلو     

           آذربایجان دیلینی ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینده یایماغا، دؤولت دیلی سوییّه‌سینه قالدیرماغا چالیشان شاه ایسماییل خطایی‌دن سونرا دا صفویلر دؤولتینده تورک دیلی ان یوکسک دایره‌لرده اؤز نوفوذونو کیفایت قدر ساخلامیشدی. دوغرودور، آردی-آراسی کسیلمه‌ین عوثمانلی-صفوی حربی توققوشمالاری نتیجه‌سینده آذربایجان اون یئددینجی عصرده صفویلر دؤولتی‌نین سیاسی-ایقتیصادی مرکزی رولونو ایتیرمیش، پایتاخت شاه تهماسیبین (1524-1576) دؤورونده تبریزدن قزوینه، بیرینجی شاه عباس (1587-1629) دؤورونده ایسه، قزویندن ایصفاهانا کؤچورولموشدو. بونا باخمایاراق، آذربایجان تورکجه‌سی تبریزده و قزوینده اولدوغو کیمی، ایصفاهاندا دا سارایین و قوشونون ایشلک دیلی اولاراق قالیردی.

 
شنگول، شونگول، منگول
میکاییل مشفیق
   

  بیری وارمیش، بیری یوخموش،  
  مظلوملارین دردی چوخموش.  
  ساققالی بیر کئچی وارمیش،  
  گزدیگی یئر قایالارمیش.  
  داغدان-داغا آتلاناراق،  
  هر زحمته قاتلاناراق  
  یاشارمیش اؤز امگیله،  
  باشقاسی نین کؤمگیله  
  دولانماقدان اوتانارمیش،  
  اونون اوچ یاوروسو وارمیش:  
  بیری شنگول، بیری شونگول،  
  بیری ده بالاجا منگول. 

آذربایجان خالق ناغیلی:  

شنگولوم، شونگولوم، منگولوم

 بیری وارمیش، بیری یوخموش، بیر کئچی وارمیش. کئچی‌نین اوچ بالاسی وارمیش. بیری‌نین آدی شنگولوم، بیری‌نین آدی شونگولوم، او بیری‌نین ده آدی منگولوم. 

  بو کئچی هر گون گئدیب مئشه ده و چؤلده اوتلایار، گئری قاییداندا بوینوزوندا اوت، آغزیندا سو، دؤشلرینده سود گتیررمیش. آستانادا دایانیب قاپینی دؤیرمیش، شنگولوم، شونگولوم، منگولوم آتیلا-آتیلا، دینگیلده‌یه-دینگیلده‌یه قاپی‌نین دالینا گلیب سوروشارمیش: 

  -کیمدیر؟ 

  کئچی ده جاواب وئررمیش: 

  -شنگولوم، شونگولوم، منگولوم! 

  آچین قاپینی، من گلیم! 

  آغزیمدا سو گتیرمیشم، 

  دؤشومده سود گتیرمیشم، 

  بوینوموزدا اوت گتیرمیشم. 

آخیسقا تورکلری‌نین  لطیفه‌لری 

 کؤچورن: عباس ائلچین   

        آخیسقا تورکلری‌‌نین ان بؤیوک خوشبختلیگی اوندادیر کی، طالعیین آجیلاری اونلارین گولوشونو و حیات عشقینی اریده بیلمه‌میشدیر. خالقی‌‌نین فاجیعه‌سینی اؤز فاجیعه‌سی کیمی دویان هر بیر تورکون دردینه درمان، روحونا تپر مودریک خالق گولوشو، دوزلو شاکالار، یئرئننوک(yerennük) اولموشدور. خالق گوله-گوله هئچ ده اؤز دردینی اونوتمامیشدیر. خئیر! - گولوش میلّی روحو، خالق روحونو سینماغا، قیریلماغا قویمامیش، دوشمنلره جاواب اولموشدور. خالق اؤز گولوشو ایله سانکی بؤیوک اوغلو عؤمر فایق نئعمانزاده‌‌نین دئدیکلرینی بیر داها سؤیله میشدیر: «خئیر، عزیزیم، خئیر! ایشیق دایره‌‌میز سؤنمه‌یه مایل اولسا دا، آرخایین اولونوز، سؤنمه‌یه‌جکدیر. بلکه گئتدیکجه بؤیویه‌جک، او قدر بؤیویه‌جک کی، تا بابالاریمیزین کئچمه‌مه‌لری اوچون چکیلن چین سدّینی ده کئچه‌جکدیر» (عؤ. ف. نئعمانزاده. اثرلری. باکی، 1983، س. 95). 

              تورکلرین میفولوژی اثرلری، افسانه، داستان، مانی، تورکولری ایله برابر، نصرالدین، قایا عمی، بئچ، کودیان حاقیندا چوخلو مزه‌‌لی روایتلری ده وار. اونلاردان بعضیلیرینی سیزه تقدیم ائدیریک. 

تاریخین سیررینی آچان توپونیملر- برگوشاد

کؤچورن: عباس ائلچین

  کؤکو تورک طایفالاری‌‌نین آدیندان... 

    آذربایجان تاریخی‌‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده توپونیملرین خوصوصی اؤنمی وار. بئله توپونیملردن بیری ده موختلیف رایون و بؤلگه‌لرده راست گلینن برگوشاد/bərgüşad‍/ توپونیمیدیر. بو توپونیم بیر سیرا سببلردن هله عالیملر طرفیندن تام اؤیره‌نیلمه‌میشدیر. فاکتلار گؤستریر کی، برگوشاد سؤزو ادبیاتا 15. عصردن معلومدور. عالیملرین ایره‌لی سوردویو اساس وئرسییالارا گؤره، برگوشاد تورک طایفاسینا منسوب بیر آددیر. عئینی زاماندا، 19. عصرین 50-جی ایللرینه عایید ادبیاتدا ایندیکی ناخچیوان اراضیسینده برگوشاد آدلی تورک‌دیللی طایفانین آدی چکیلیر.  

    بوندان باشقا، 16. عصره عایید منبعلرده ایسه گؤستریلیر کی، برگوشاد سؤزو قیزیلباش طایفالاری‌‌نین آدیندان آلینمیشدیر و برگوشاد زوناسی ایله باغلیدیر. اورتا عصرلرده برگوشاد ایندیکی آراز چایینا تؤکولن هَکَری چایی ایله برگوشاد چایی آراسینداکی اراضینی احاطه ائتمیش، بورادا واختیله برگوشاد آدلی کند اولموش، سونرالار اونلار کؤچری مالدارلیغین اینکیشافی ایله علاقه دار اولاراق کور-آراز اووالیغینا، او جومله‌دن، اوجار رایونونا گئدیب چیخمیشلار.

گیزلی معبد / Gizli Mâbed 

عؤمر سئیف‌الدین

کچن کون توقادلیانده سرمد بکا کنج بر فرنک تقدیم ایتدى. صوربوندن آرقاداشمش! قومرال، چینى ماوى کوزلو، کوزه ل، نارین، نازک بر چوجوق! آزغین بر "شرق" مفتونى! ایلک لافى بو اولدى:

- عزیزم، سز کندیکزى بیلمیورسکز. آوروپایى بر شى ظن ایده رک کندى کوزه للکلریکزى کوره میور، کندى اسرارلریکزى یاشامیورسکز...

بردنبره حقلى مى، حقسز مى اولدیغنى کسدیره مدیکم بو توبیخه کولومسه دم:

- یاشامادیغمزى، کوره مدیکمزى نه بیلیورسکز؟..

- بونى کوزمله کوردم، دییه جوشدى. اوچ کیجه در سرمدک أونده یم. هرشى آلافرانغه: یمک صالونى، یاتاق اوداسى، قاریسنک، قارده شلرینک کیینیشلرى، حرکتلرى، حتى ذهنیتلرى، تلقیلرى بیله هپ آوروپاکارى! آه نره ده لوتینک تورکیاسى؟..