آوشارلار (1)

آوشار ائلی‌‌نین تاریخی

انور چینگیز اوغلو

کؤچورن:‌عباس ائلچین

  اؤنجه آد آچیمی حاقیندا. فضل اله رشیدالدین (جامع‌ التواریخ)، یازیچی اوغلو علی (سلجوقنامه) و ابولغازی باهادیر خان خیوه‌لی‌یه (شجره تراکمه) گؤره آوشار آدی‌نین آنلامی «ایشلرینی جلد گؤرن و اووا هوسلی»دیر. ک.وامبئری بو آدی اثری‌نین بیر یئرینده «توپلاییجی» دیگر یئرینده «افسر، ظابیط» کیمی آچیقلاییر. ک. نعمت ایسه آوشار آدی‌نین «آوش» فعلیندن تؤرندیگینی قئید ائدیب، «ایطاعتلی» معناسیندا اولدوغونو یازیر. 

  مشهور تورکولوق م.کاشغاری (XI یوزایل) معلوم «دیوان لغات التورک» اثرینده 22 اوغوز طایفالاریندان بیری افشار//اوشار طایفاسی‌نین آدینی قئید ائتمیشدیر. ف.رشیدالدین اوغوزلارین بویلاری، دامغاسی، گئنئولوگییاسینی داها دقیق و ستابیل تصنیف ائتمیشدیر. 

  فضل اله رشیدالدینده اوغوزلارین بویلاری بوز-اوک و اوچ-اوک دئیه ایکی قروپا آیریلیر. آوشار بویو بوز-اوک قروپونا منسوب اولوب اولدوز خانین اوغلو کیمی تصویر اولونموشدور. او، یازیر: «اوشار، چئویک و وحشی حئیوان اووونا هوسلی». (ف. رشیدالدین، اوغوزنامه، باکی، 1987.ص.65.) 

  یازیچی ‌اوغلو علی بَی، ابولغازی باهادیر خان خیوه‌لی ده اوغوز طایفالارینی 24 بویا بؤلموش، آوشار طایفاسی‌نین دا آدینی قئید ائتمیشلر. 

  م. کاشغاریدن، ف. موبارک‌شاهدان (افشار) فرقلی اولاراق فضل اله رشیدالدین و ابولغازی خان خیوه‌لیده بو سؤز «اوشار» فورماسیندا ایشلنمیشدیر. 

  آوشار آدی یئرلره، یؤره‌لره گؤره، موختلیف جور سسله‌نیر. آوشار، اووشار، افشار کیمی دئییلیش و یازیلیش بیچیملری مؤوجوددور. بو ائلین ایلکین و دقیق آدی آوشاردیر. 

  بو آدین آوشار آدلی تورک-آذربایجان منشالی ائتنونیمدن تؤرمه‌سی شوبهه دوغورمور. آوشارلار آذربایجان خالقی و دیلی‌نین فورمالاشماسیندا اساس رول اوینایان و آذربایجان اراضیسینده اونلارجا عئینی آدلی توپونیملرین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائدن ائتنوس اولموشلار. تورک خالقلاری‌نین آبیده لرینده بو طایفانین آدی دؤنه-دؤنه چکیلیر. بعضی تاریخچیلر قئید ائدیرلر کی، تورک طایفالاری اولان قاجار و آوشارلار موغول ایستیلاچلاری ایله بیرلیکده اورتا آسیادان گلمیشلر. آذربایجاندا بو طایفانین یئرلشمه‌سی ایسه امیر تئیمور و میرانشاه میرزه‌نین گلیشی ایله باغلیدیر. اصلینده آوشارلارین آذربایجاندا یئرلشمه‌سی چوخ-چوخ اوللره عاییددیر. 

  آوشار طایفالاری‌نین ایراندا گئنیش اراضیده یاییلدیغینی و.ای. ساوینا قئید ائدیر: «آوشارلار ایرانین تورک اهالیسی‌نین آراسیندا حاضیرکی دؤنمده بؤیوک قروپلاری واردیر. صفویلره قدر آذربایجاندا (جاغاتو چاییندان شرقده) یاشاییردیلار، سونرا دئمک اولار کی، هر طرفه یاییلدیلار. ایندی اونلارا آذربایجاندا راست گلمک مومکوندور. معلومدور کی، آوشار طایفاسیندان 1736-1747-جی ایللرده ایراندا حاکیمیتده اولموش نادیر شاه چیخمیشدیر. آوشار ائتنونیمی ایران توپونیمییاسیندا چوخ یاییلمیشدیر. افشار، افشارجیق (آذربایجاندا)، افشاران، تپپه‌افشار (کئرمانشاهدا)، افشارلی، قیشلاق افشار (زنجاندا)، افشارمحمد، حسین آباد افشار، عرب آباد افشار، جرمه افشار، جولگه افشار، سییاه افشار (مرکزی ایراندا)، قاو افشار (یزدده)، چمن افشار (کئرماندا).» (باخ: اوناماستیکا ووستوکا. موسکوا، 1980، و. ای. ساوینا. ائتنونیمی ای توپونیمی ایرانا.ص. 150. روسجا). آدنان مئندئرئس کایا یازیر: «خوراسان ’ این بیرساند ایلینده آبشار، فارس بؤلگه‌سینده آبشار، خوزیستان ’ دا 2 عدد آبشار، اردبیلده ’ ده آفشار، دوغو آذربایجان ’ دا آفشارجیق و چاهار-ماحال ’ دا آفشار-آباد آدلی یئرله‌شیم بیریملری ده آوشارلاردان قالمادیر». (باخ: آ. م. کایا، آوشار تورکمنلری). آوشار ائتنونیمی‌نین پارالئللرینه غربی آذربایجاندا (حاضیرکی ائرمنیستاندا) اورجاه اولوروق. بئله بیر نتیجه‌یه گلیریک کی، تورک دیللی آوشار//افشار آدلی طایفا اورتا آسیا، ایران (جنوبی آذربایجانا) و عومومن قافقاز اراضیسینده گئنیش یاییلمیش، یاییلدیغی اراضی‌نین توپونیمیاسیندا ایزینی قورویوب ساخلامیشدیر. طبیعیدیر کی، بو ائتنونیم یئرلشدیگی اراضیده و تاثیرین نتیجه‌سینده، عئینی زاماندا دیلیمیزین مونوفورمولوژی قانونلاری، زونانین دیالئکت خوصوصیتلری چرچیوه سینده موعین دییشیکلییه اوغرامیشدیر. آفشار//اووشار //افشار و س. واریانتلاری اولان بو سؤزو اؤزگینی «آوشار» تئرمینی تشکیل ائدیر. 

  ایندی ایسه آوشار ائلی حاقیندا. آوشار ائلی بیر زامانلار آغ‌قویونلو دؤولتینه سیغینمیشدی. 1406-جی ایلده اؤزونو ال-مالوک ال-عادیل آدی ایله سولطان ائلان ائدن مملوک امیری چکیم تورکمانلاری تهلوکه‌لی عونصور سایاراق اونلارا قارشی حرکته کئچدی. نتیجه ده آوشار، بایات و ایناللیلارین موهوم بیر قیسمی قارا یولوق عوثمان بگه سیغیندی. قارا یولوق عوثمان بی چکیمین اوزرینه گئتدی و او، دؤیوشده اؤلدورولدو. همین طایفالاریندان بعضیلری اؤز یوردلارینا قاییتدی. 

  آوشار ائلی‌نین بؤیوک بیر قولو قیزیلباش طایفا ایتتیفاقینا قوشولموشدو. اونلو تورکولوق فاروق سومر آوشار ائلی‌نین قیزیلباشلاری تشکیل ائتمه‌سی حاقیندا یازیر: «صفوی دؤولتینی قوران عونصور تامامیله تورکلردن عیبارتدیر. بو عونصورون بؤیوک اکثریتینی ده آنادولولو کؤچری و کندلی تورکلر مئیدانا گتیریردی. یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، شاه ایسماییل ارزینجان یاخینلیغیندا آنادولو تورکلرینی باشینا ییغاراق، بورادان آذربایجانا یورویه‌رک اؤز دؤولتینی قورموشدور. بو حالت صفوی دؤولتی‌نین باشلیجا دایاغی اولان بوی و اوبالارین یوردلاری‌نین بیلینمه‌سیله داها دوزگون آنلاشیلماقدادیر. قیزیلباش اولوسونو تشکیل ائدن بیرینجی درجه‌لی اویماقلار بونلاردیر: اوستاجالی-اوستاهاجیلی (صفوی دؤورونده اوستاجلی)، روملو، تکلو، ذولقدَر، شاملی، افشار، قاچار.» (باخ: ف. سومر، اوغوزلار، باکی، 1992، ص. 163). 

  تاریخچی احمد ذکی ولیدی توغان «آذربایجان» آدلی کیتابیندا صفویلرین ایلک دؤورلرینده آذربایجانا حاکیم اولان تورک و تورکمانلار حاقیندا یازیر: «تئیمور اردبیلده شئیخ صفی‌الدین توربه‌سینی زیارت ائتمه‌یه گلدیکده اردبیل شئیخی خوجا علی‌نین خواهیشی ایله روملو، شاملی، موسوللو، قوزانلو، کاوانلی، ذولقدیر و قاجارلاری صفوی شئیخی‌نین تابئعلیگینه وئرمیشدی. اردبیل و موغان طرفلرینده شئیخلرین «قیزیلباش» اوردوسونو تشکیل ائدنلر ده اوستاجلی، شاملی تکه‌لی، باهارلی، ذولقدیر، اوشار، قاجار و وارساقلار ایدی. صفویلر دؤورونده «اوتوز ایکی جاوانشیر» آدی ایله آدلانان جاوانشیر قبیله سی شیرواندا و قاراباغدا گؤرونور. (باخ: ا. ز. و. توغان، آذربایجان، باکی، 2007، ص.52). 

  آوشار ائلی و نوماینده‌لری صفویلر دؤولتی‌نین قورولماسیندا، یاییلماسیندا، ایداره اولونماسیندا فعال ایشتیراک ائتمیشلر. 

  1500-جو ایلده قیزیلباش قوشونو شیروانا یوروش ائدرکن آوشار سرکرده‌لریندن سولطانشاه بَی، خلیل بَی مؤهردار، حسین بَی سوفره‌چی، پیری بی پروانه‌چی و باشقالاری اؤز قوشونلاری ایله اوردویا قاتیلمیش، اورانین آلینماسیندا فعال ایشتیراک ائتمیشلر. 

  1514-جو ایلده چالدیراندا عوثمانلی اوردوسونا قارشی ساواشان قیزیلباش اوردوسونون جیناحینا سولطانعلی میرزه آوشار باشچیلیق ائدیردی. 1. شاه ایسماییلی اسیر گؤتورمک ایسته‌ین عوثمانلیلارا «شاه ایسماییل منم» دئمیشدی. عوثمانلیلار اونو اسیر آلمیشدیلار. سولطانعلی میرزه اوزدن داییسی اوغلو شاه ایسماییلا اوخشاییردی. 

  1527-جی ایلده اؤزبک خانی عبیداله خان قیزیلباشلار مملکتینه قوشون چکدی. 1. شاه تهماسیب اوردو توپلاییب قارشی چیخدی. اوستاجلی ائلیندن عبداله خان 200 نفر سئچمه باهادیرلا توپلانتی یئرینه گلدی. ائلین دیگر قروپلاریندان ایسه 16 میندن یوخاری آتلی ییغیلمیشدی. ییغیلانلار ایچینده اوستاجلی ائلی بیرینجی یئری 17 مین آتلییلا، ایکینجی یئری آوشار ائلی 16 مین آتلییلا توتوردو. اؤزبکلر مغلوب اولوب گئری چکیلدیلر. 1534-جو ایلده عوثمانلی پادشاهی 1. سولطان سولئیمان آذربایجانا ایکینجی یوروش ائتدی. تکه‌لی و ذولقدَر طایفالاری عوثمانلیلارین طرفینه کئچدیلر. آوشار ائلی آغیر قوشونلا شاهین یانیندا دایاندی. الوند خان و گؤیچه سولطان 1. تهماسیبین مشورتچیلری، یاخینلاری، سرکرده لری سیراسیندا ایدیلر. 

  1546-جی ایلده آلخاز (بعضی قایناقلاردا علی‌قاصیب) میرزه شیروان بیلربیی ایدی. قییام ائدیب قارداشینا قارشی چیخدی. 1. تهماسیب اونونلا دانیشیق آپارماق اوچون قورچوباشی سئویندیک بی آوشاری گؤندرمیشدی. 

  1548-جی ایلده عوثمانلی اوردوسو یئنیدن قیزیلباشلار مملکتینه سوخولدو. 1. شاه تهماسیب دوشمن اوردوسونو ایزله‌یه-ایزله‌یه خویا گلدی. اورادان چالدیرانا یوروش ائتدی.بورادا اونا کیرمان حاکیمی شاه‌قولو سولطان آوشار و محمود خان آوشار قوشولدو. 

  شاه‌قولو سولطان بؤیوک قوشونلا عوثمانلیلارین سرحد-سینیر بؤلگه‌لرینی ویران قویماق اوچون گؤندریلیر. اونلار اخلات اراضیسینده طایفالاری سویوب تالادیلار و تقریبن 5 مین آت، 100 مین قویون و 50 مین قارامال سوروب گتیردیلر. سولطان سولئیمان آذربایجاندان گئری چکیلن کیمی 1. شاه تهماسیب کیش قالاسینا سیغینمیش درویش محمد خانی جزالاندیرماق اوچون قاراباغدان سئویندیک بی آوشاری 2500 قورچو ایله شکی‌یه گؤندردی. قیزیلباشلار شکینی داغیدیب چوخلو غنیمت اله کئچیردیکدن سونرا گئری دؤندولر. 

  1551-جی ایلده 1. شاه تهماسیب شکی‌نین موستقیللیگینه سون قویماق قرارینا گلدی. آوشارلارین قاتیلدیغی و سئویندیک بیین باشچیلیق قیزیلباش اوردوسو شکینی توتوب دؤولتلرینه بیرلشدیردیلر. تویگون بی قاجار شکی‌نین حاکیمی تعیین ائدیلدی. 

  1552-جی ایلده عوثمانلی اوردوسو یئنیدن قیزیلباشلار مملکتینه سوخولدو. بیر شاه تهماسیب دوشمن اوردوسونا قارشی دؤرد ایستیقامتده قوشون ترتیب ائتدی. عرب ایراقی ایستیقامتینده شاه‌قولو خان آوشار اؤز قوشونلاری ایله ووروشوردو. 

  1575-جی ایلده 1.شاه تهماسیب خستله‌نیر. قهقهه قالاسیندا حبسده یاتان اوغلو ایسماییل میرزه ایله باغلی اندیشه‌لندی. عاغلینا گلدی کی، اونون خسته‌لیگیندن ایستیفاده ائدیب اوستاجلیلار و قاراداغلیلار شاهزاده‌نی اؤلدوره بیلرلر. ایسماییل میرزه‌نی قوروماق اوچون آوشار ائلیندن اولان قورچولاری قاراداغا، قهقهه قالاسینا یوللادی. 

  1576-جی ایلده 1. شاه تهماسیب یئنیدن یورغان-دؤشه‌یه دوشدو. طایفالار آراسی عداوت یئنیدن قیزیشدی. هر ائل، هر قروپ اؤز نامیزه‌دینی دستکله‌دی. بو آرادا شاه وفات ائتدی. آوشار ائلی‌نین ایشی ایره‌لی دوشدو. سارایین موحافیظه‌سینی، درگاهین کئشیگینی حرمخانا یوزباشیسی ولی بی آوشارین باشچیلیغی ایله آوشار، روملو، قاجار، بایات و وارساق طایفالاریندان اولان قورچولار چکیردیلر. ولی بی قاپینی باغلاییب هئچ کیمی ایچریدن چؤله، باییردان داخیله بوراخمادی. 

  2. ایسماییل میرزه نین طرفدارلاری آراسیندا امیراسلان سولطان و محمدقولو بی آوشار دا واردی. سارای‌ داخیلی چکیشمه‌ده آوشار ائلی‌نین دستکله‌دیگی ایسماییل میرزه قالیب گلدی. 2. شاه ایسماییل تاختا اَیلشندن سونرا آوشارلارین زحمتینی دیرلندیردی. ولی بگه خان عونوانی وئریب کیرمانا بیلربیی یوللادی. محمدقولو بگه ایسه خان عونوانی بخش ائدیب، قورچوباشی تعیین ائتدی. آوشار ائلی‌نین تانینمیش نوماینده‌لری و قورچوباشیلاری حاقیندا آیری یازیدا دانیشاجاغیق. 1577-جی ایلده 2. شاه ایسماییل وفات ائتدی. امیرلر آیاقلاندیلار. قییام باشلاندی. آرایا گیرن خلیل خان آوشار قیزیلباشلاری ساکیتلشدیردی. 

  2. شاه ایسماییل اؤلندن سونرا مملکتی مووققتی ایداره ائتمک اوچون «آغ‌ساققالار شوراسی» یاراندی. شورایا اوستاجلی ائلیندن پیره محمد خان چاووشلو، تورکمان ائلیندن امیر خان موسوللو، شاملی ائلیندن سولطان حسین خان بَیدیلی، تکه‌لی ائلیندن موسئییب خان شرف الدینلی، آوشار ائلیندن محمدقولو خان آراشلی داخیل ایدی. 

  1578-جی ایلده شاه محمد خودابنده شاه ائلان ائدیلدی. یئنی شاه گؤزدن قاراو اولدوغو و ضعیف گؤردویو اوچون دؤولتی آروادی خئیرننیسه بییم مهدی اولیا، اوغلو همزه میرزه و وزیری میرزه سالمان جابیری-انساری ایداره ائدیردی. شاه تاختا اَیلشن کیمی یئنی تعییناتلارا باشلادی. آوشار ائلی‌نین نوماینده‌ لری اساسن، کؤهنه وظیفه‌لرینده ساخلاندیلار. کئرمان، کوهگیلویه ایالتلرینی، فرح و باشقا ویلایتلری آوشارلار ایداره ائدیردیلر. 1578-جی ایلده عوثمانلی سولطانی 3. موراد (1574-1585) آماسییا صولح موقاویله‌سینی پوزوب چوخسایلی اوردو ایله قیزیلباشلار مملکتینه سوخولدو. عوثمانلی اوردوسونا قارشی ووروشان قیزیلباش قوشونونون سرکرده‌لری ایچینده آوشار ائلی‌نین نوماینده لری ده واردی. 

  1579-جو ایلده عوثمانلی سولطانی‌نین گؤستریشی ایله قریم تاتارلاری دا آذربایجانا باسقین ائتدیلر. ایمامقولو خان قاجار، محمدقولو خان آوشار، شاهروخ خان ذولقَدَر، محمد خان تورکمان، پیرمحمد خان اوستاجلی، موسئییب خان تکه‌لی، همزه خان اوستاجلی و باشقالاری‌نین باشچیلیغی آلتیندا اوردو توپلانیب تاتارلارین اوزرینه هوجوما کئچدی. تاتارلار یئنیلدیلر.شیروان تاتارلاردان تمیزلندی. بیلربیی آراز خان روملو عوثمانلیلارا قارشی دؤیوشده اؤلدورولموشدو. یئنی بیلربیی تعیین ائتمک گرکلیگی دوشونولدو. قیزیلباش امیرلری همزه خان تمیشلی-اوستاجلی‌نین نامیزدلیگینی ایره‌لی سوردولر. دلیل گتیردیلر کی، اونون آتاسی عبداله خان اوزون مودت شیروانین بیلربییسی اولوب. شاهین آروادی بو تکلیفه اعتیراض ائدیب قیشین شاختاسیندا سارایا قاییتدی. قیزیلباش امیرلری ده غیظله‌نیب مهدی اولیانین آردینجا قزوینه گئتدیلر. 

  قزوینه توپلانان قیزیلباش امیرلری سؤزو بیر یئره قویوب آند ایچدیلر کی، دؤولت ایشینه قاریشان شاه آروادینی اؤلدورسونلر. اوستاجلی ائلی‌نین آغ‌ساققالی پیره محمد خان چاووشلو اونلاری بو فیکیردن داشیندیرماغا چالیشدی. لاکین قیزیشمیش امیرلر سارایا هوجوم ائدیب مهدی اولیانی و تات-تاجیک عونصورلو بیر چوخ عیان-اشرفی اؤلدوردولر. حتّی اؤزونون عاغلی و تجروبه‌سی ایله تانینان قورچوباشی محمدقولو بی آوشار کیمی نوفوذلو امیر ده بو قصده جلب ائدیلدی. 

  1580-جی ایلده قیزیلباشلار آراسینا یئنیدن عداوت دوشدو. شیروانا تزه‌دن سوخولان تاتارلارا قارشی ووروشان بیلربیی محمد خلیفه حاجیلار-ذولقَدَر امیر خان موسوللو-تورکماندان کؤمک ایسته‌میشدی. امیر خان کؤمه‌یه گلسه ده، دؤیوشه جاندان آتیلمامیشدی. بو دفعه  شاهروخ خان ذولقَدَر اونو سوچلایاراق اؤزو ووروشماغا گئتمک ایسته‌دیگینی بیلدیردی. اوستاجلیلار دا اونون طرفینی توتوب امیر خانی موحاکیمه ائتدیلر. تفریقه یئنیدن باشلاندی. اؤنجه تورکمانلارا طرف دوران ذولقَدَرلر و شاملیلار بو دفعه  اوستاجلیلارا قاهمار چیخدیلار. شاهروخ خان ذولقَدَر آچیق-آچیغا امیر خانلا دوشمنچیلیک ائدیردی. محمدقولو خان آوشار آرایا گیره رک باریشیق یاراتدی. 

  1581 (هیجری قمری 989) -جی ایلین یازیندا قاضی گیرئی و صفی گیرئیین باشچیلیغی ایله قریم تاتارلاری دؤردونجو دفعه  شیروانا هوجوم ائتدیلر. بوندان بیر قدر اول ایمامقولو خان قاجار قیزیلباشلارین گوجلو دسته‌سینی (قاراباغلیلاری) هم ائللیسی پئیکر خانین کؤمگینه گؤندرمیشدی. شاماخییا حرکت ائدن تاتارلار باشدا شیروان بیلربیی پئیکر خان اولماقلا قاجار، چکیرلی، قارامانلی و باشقا طایفالارین امیرلری ایله قارشیلاشدیلار. دؤیوش شاماخی ایله شابران آراسیندا باش وئردی. تاتارلارین اولکی اوغورلاری‌نین تاثیری آلتیندا اؤزونه گوونن قاضی گیرئی آت بئلینده دؤیوشون ان قیزغین یئرینه یئریدی و قاراباغ قاجارلاری طرفیندن اسیر آلیندی. تاتارلارین و تورکلرین بیرلشمیش قوشونو یئنیدن آغیر مغلوبیته اوغرادی. سادت گیرئی ده آز قالا اسیر دوشه‌جکدی. ساغ قالان تاتارلار و تورکلر (عوثمانلیلار) دؤیوش مئیدانیندان قاچدیلار. شیروانلی ابوبکر میرزه ده آرادان چیخدی. بو ساواشدا آوشارلار دا فعال ایشتیراک ائتمیشدیلر. تاریخچیلر آوشارلارین قهرمانلیغینی خوصوصی قئید ائدیرلر. 

  1583-جو ایلده فرهاد پاشانین باشچیلیغی آلتیندا عوثمانلی اوردوسو آذربایجانا هرطرفلی هوجوم ائتمیشدی. چوخور سد بیلربیی محمدی خان (توخماق) اوستاجلی ایلک ضربه‌نی یئنه اؤز اوزرینه گؤتورموشدو. دایم قیزیلباشلار آراسیندا تفریقه‌نین اولماسینی آرزولایان باش وزیر اعتیمادالدؤوله میرزه سالمان جابیری-ایصفاهانی همزه میرزه نی آدلی-سانلی قیزیلباش امیرلری محمدقولو بی آوشارا، شاهروخ خان ذولقَدَره و محمد خان تورکمانا قارشی قالدیرماغا چالیشیردی. او شاهزادنی ایناندیریردی کی، «بو اوچ خادیم ساغ اولدوقجا، شاهین جانیشی‌نین گولوستانی عطیر ساچمایاجاق و چیچک آچمایاجاق» (ایسکندر بی مونشی). 

  قیزیلباش امیرلری وزیرین اونلارا قارشی فیتنه‌لریندن خبردار ایدیلر و اونو اؤلدورمک قرارینا گلمیشدیلر. هئراتدا اولارکن میرزه سالمان معیتی ایله شهر اطرافینا گزینتییه چیخمیشدی. آرالاریندا محمدقولو خان آوشارین اوغلو یوسیف خانین، محمد خان تورکمانین اوغلو ولیجان خانین، شاهروخ خان ذولقَدَرین قارداشی اوغلو خلیل سولطانین و باشقالاری‌نین اولدوغو قیزیلباش گنجلر دسته‌سی قوجامان امیرلرین گؤستریشی ایله اونلارین آرخاسینجا دوشدو. یولدا تعقیب ائدنلر باره ده معلومات آلان میرزه سالمان تله‌سیک گئری قاییتدی. او، سیغینجاق تاپماق اومیدی ایله دؤولتخانایا-شاهین و همزه میرزه نین یانینا گلدی. بئله اولدوقدا قیزیلباش امیرلری شاه سارایی‌نین یئرلشدیگی سولطان حسین میرزه مدرسه سینه گله‌رک وزیرین اونلارا وئریلمه‌سینی طلب ائتدیلر. اونلار آچیق صورتده بیلدیردیلر کی، میرزه سالمان قیزیلباشلارین دوشمنیدیر، طایفالار آراسیندا عداوت و دوشمنچیلیگین سببکاریدیر. خوراسان امیرلری آراسیندا ایطاعتسیزلیگین و قییامین گوناهکاریدیر و او ساغ اولدوقجا امیرلر آراسیندا بیرلیکدن صؤحبت گئده بیلمز. شاهین و همزه میرزه نین تسلیم اولماقدان باشقا چاره‌سی قالمادی. چونکی امیرلر عکس تقدیرده عباس میرزه ایله بیرلشه‌جکلری ایله هده‌له‌ییردیلر. امیرلر اؤنجه وزیرین بوتون املاکینی غارت ائتدیلر. بیر نئچه گوندن سونرا ایسه میرزه سالمانی قتله یئتیردیلر. 

  1584-جو ایلده شاه و شاهزاده تبریزه گلمیشدی. بورادا قیشی کئچیردیلر. یئنی ایلین یاز مؤوسومونه حاضیرلاشان قیزیلباش اوردوسوندا تفریقه یئنیدن آلوولاندی. آرتیق بؤیویوب یاشا دولان همزه میرزه آناسی‌نین قیصاصینی آلماغا گیریشمیشدی. علی‌قولو خان فتح اوغلو-اوستاجلی شاهزاده‌نین بئینینی دولدوردو کی، قورچوباشی محمدقولو خان آوشار محمد خان تورکمانلا برابر آنانین اؤلدورمه‌سینده گوناهکاردیر. بو اؤیرتمه‌دن سونرا همزه میرزه قورچوباشینی هده‌له‌مه‌یه باشلادی. سارایدا اولان قارداشی اوغلو جاببارقولو بی شاهزاده‌نین هده‌سینی محمدقولو خانا گیزلینجه چاتدیردی. محمدقولو خان قاچیب عوثمانلیلارا قوشولدو. بعضی قایناقلاردا محمدقولو خانین آدی آللاهقولو خان، بعضیلرینده ایسه ساده‌جه قولو خان یازیلیر. 

  همزه میرزه تهماسیب‌قولو سولطان آراشلی-آوشاری محمدقولو خانین عوضینه قورچوباشی تعیین ائتدی. 1585-جی ایلین یاییندا عوثمان پاشانین باشچیلیغی ایله عوثمانلی اوردوسو آذربایجانا یوروش ائتدی. شاه و شاهزاده قاراباغدا یایلاقدا ایدیلر. چوخور سد بیلربیی محمدی خان (توخماق) اوستاجلی قرارگاها قاتیلدی. مودافیعه  پلانی حاضیرلاندی. بوتون ایالتلره خبر گؤندریلدی. بیلربیلر و حاکیملرین قوشونلاری ایله تبریزه توپلانمالاری امر اولوندو. تورکمان و تکه‌لی ائلی‌نین امیرلری شاهین امرینی ردد ائتدیلر. همزه میرزه 20 مین نفرلیک اوردو ایله قاراباغ یایلاقلاریندان تبریزه حرکت ائتدی. یول اوستو قاراداغین دیزمار و اوزومدول ماحاللاریندا دینجلدی. ایلیاس خلیفه توخماقلی-اوستاجلی شاه و شاهزادنی قوناقلادی. 

  محمدی خان (توخماق) اوستاجلی تبریز جیواریندا، صوفییان یؤره‌سینده عوثمانلیلارلا اوزلشدی. اؤنجه قیزیلباشلار غلبه قازاندیلار، سونرا عوثمانلیلارین چوخلوغو اؤز سؤزونو دئدی. قیزیلباش اوردوسو گئری چکیلدی. 

  شاهزاده همزه میرزه علی‌قولو خان اوستاجلینی اؤزوندن آرالامادیغیندان بیلربیلیکدن چیخاریب حسین‌قولو سولطان فتح‌اوغلونو تعیین ائتمیشدی. تبریز شهری‌نین مودافیعه‌سینی مؤحکملندیرمک ایشینی پیر قئیب خان اوستاجلییا تاپشیرمیشدی. عوثمان پاشا گوجلو حمله ایله تبریزی آلدی. پیر قئیب خان و حسینقولو سولطان شهردن چکیلیب قاراداغدا، اوزومدیل ماحالیندا شاها قوشولدولار. 

  1586-جی ایلده سارایدا اولان ذولقَدَر، آوشار و قاجار ائللری‌نین نوماینده‌لری شاهزاده همزه میرزه‌نین ترسلیگیندن ناراضی اولدوقلارینی بیلدیردیلر. اوردویا بیرلیک گرک ایدی. همزه میرزه‌نین گوزشته گئتمه‌سینی دیله‌دیلر. همین ائللرین نوماینده‌لری اولان قورچولار، قوادییاچیلار قیزیشدیریجی علی‌قولو خانین تبریزده کی  ائوینی یاغمالادیلار. هاردا اوستاجلی ائوی واردیسا ویران قالدی. 

  همزه میرزه محمدی خان اوستاجلینی تبریزده قویوب سارایی قوروماغی تاپشیردی. 3 مین نفرلیک قوشونلا قزوینه یولا دوشدو. تورکمان قییامچیلاری آرتیق پایتاختی آلمیشدیلار. همزه میرزه قزوینه یاخینلاشدی. بورادا آوشار و بایات ائلیندن اونا قوشولانلار اولدو. قوشونون سایی 7 مینه چیخدی. قییامچیلار شاهزاده‌نین یاخینلاشماسینی ائشیدیب، پایتاختدان چیخدیلار. 10 مین نفردن چوخ اولان قییامچیلار شاه قوشونو ایله ساواشدا یئنیلدیلر. 1586-جی ایلده قییامی یاتیران شاهزاده تبریزه قاییتدی. همزه میرزه یئنیدن قوشون توپلاماق ایسته‌دی. تورکمان، تکه‌لی، ذولقَدَر ائللری‌نین قیریلانی قیریلمیش، قالانلارین بیر حیصه‌سی عوثمانلیلارین طرفینه کئچمیش، بیر حیصه‌سی ایسه اؤلکه‌یه سپلنمیشدی. آوشار ائلی‌نین نوماینده‌لری، اساسن ایصفاهان، یزد، کئرمان و کوهگیلویه قروپلاری ایسه آغ‌ساققالاری محمدقولو خانا گؤره کوسکون ایدیلر. خوراسانداکی اوستاجلیلار و شاملیلار همزه میرزه نی ائشیتمک بئله ایستمیردیلر. اونلار عباس میرزه نی شاه گؤرمک نیتینده ایدیلر. عوثمانلیلار ایسه فورصتدن ایستیفاده ائدیب، آذربایجانا هوجوملارینی گئنیشلندیرمیشدیلر. 

  همزه میرزه‌نی ائرمنی دللگی‌نین الی ایله اؤلدوردولر. قیزیلباش امیرلری‌نین اساس کوتله‌سی قزوین ساراییندان اوز دؤندریب عباس میرزه‌نی شاه کیمی ایره‌لی سورن خوراسان امیرلری‌نین طرفینه کئچدی. کئرمان، یزد، ایصفاهان و کوهگیلویه آوشارلاری خوراسان قیزیلباشلاری‌نین طرفینه کئچدیلر. بیر شاه عباس صفوی تاختا چیخاندان سونرا دؤولت ایصلاحاتلارینا و یئردگیشمه‌لره باشلادی. قیزیلباشلارین نوفوذو آزالدی. آوشارلار ایگیدلیکلری، قهرمانلیقلاری سایه‌سینده بعضی ایالت و ویلایتلرین ایداره‌سینی اللرینده ساخلادیلار. 

  1. شاه عباسین گؤستریشی ایله ایسماییل خان آلپلی-آوشار 1589-جو ایلده یوسیف خانی وظیفه‌سیندن کنارلاشدیریب، ولی خانلا بیرگه کئرمانی ایداره ائتمه‌یه باشلادیلار. 1592-جی ایله‌دک کئرمان ایالتینه باشچیلیق ائتدی. بیر شاه عباس اونو کئرمان ایالتی بیلربیلیگیندن چیخاریب فرح ویلایتینه حاکیم گؤندردی. 

  1. شاه عباس 1595-جی ایلده کوهگیلویه حاکیمی حسن خان عبدالطیف بی اوغلو آوشاری قارداشی و اوغوللاری ایله توتدوراراق قهقهه قالاسینا سالدیرمیشدی. قهقهه قالاسیندان قاچیشا حاضیرلاشان اسیر عوثمانلی سرکرده‌لری موصطافا پاشا، احمد پاشا، شاهقولو بی، خالید بی و باشقالاری قالابگی موظفر بی قاراداغلینی اؤلدوروب، بیر مودت قالانی ایداره ائتدیلر. حبسده کی  قیزیلباشلاری اینجیدیب، اذیت وئریردیلر. عوصیانچیلار قالادان چیخیب، گئتمک ایسته‌ینده حسن خان قارداش و اوغوللاری ایله بیرگه اونلارین قاباغینی کسیب، ترک-سیلاح ائتدیلر. ال-قوللارینی ساریییب کؤمه‌یه گلن موحافیظه‌چیلره وئردیلر. خبر 1. شاه عباسا چاتاندا، آوشارلاری زینداندان چیخاریب، اؤزل قورچولاری سیراسینا داخیل ائتدی. 

  نادیر شاه قیرخلی-آوشارین حاکیمیتی دؤنمینده آوشارلار یوکسه‌لیش یولونا قدم قویدولار. بیلیک و باجاریقلارینی اورتالیغا قویوب، موهیم وظیفه‌لر الده ائتدیلر. بو دؤنمده یوکسلنلردن بیری ده علیرضا بی ایدی. علیرضا بی هووئیزه و شوشتر بؤلگه‌لرینده باش وئرن قییاملاری یاتیرماغا اعزام ائدیلمیشدی. بورا دا دده-بابا آوشار یوردو اولدوغوندان علیرضا بی مووففقیت قازانا بیلمه دی. 

  نادیر شاه علیرضا بیی خیانتده و ایطاعتسیزلیکده گوناهلاندیریب، اؤلدورتدو. نادیر شاهین حاکیمیتی دؤنمینده آوشار ائلی‌نین باشچیلاری‌نین هر بیریسی بیر ایالته و ویلایته حاکیم تعیین ائدیلمیشدی. محمدموسا خان محمدقاسیم خان اوغلو قاسیملی عراق و کاشانا، حئیدرقولو خان قیرخلی شیروانا، بهرام خان آراشلی شیرازا، محمدقولو خان آراشلی خوراسانین سبزیوارینا، مئهدی خان حسن خان اوغلو قاسیملی ایروانین قارامئهدیسینه، لصفعلی خان کوساهمدلی کئرمانا، موسا خان امیرلی تاروما، صالح خان قیرخلی خوراسانین ابیوردینه، امیراسلان خان قیرخلی آذربایجانا، آشور خان بابالی آراسبارا تعیین اولونموشدولار. ایبراهیم خان قیرخلی اورمییانین دیوانبگی، فتعلی خان آراشلی اوردودا چرخچیباشی وظیفه‌سینی توتوردو. قاسیم خان آراشلی سوواری دسته ده سرکرده ایدی. حسینعلی خان، بیسوتون خان، پئرو خان و باشقالاری نادیر شاهین یاخینلاریندان ساییلیردی. (باخ: میرزه رشید ادیب الشعرا، تاریخی افشار، تبریز، «شفق»، 1346 هیجری شمسی، ص.86-87). 

  آوشار ائلی موستقیل خانلیقلار دؤنمینده اورمییادا، خمسه‌ده و دیگر یئرلرده اؤز اؤزگورلوکلرین ائلان ائتمیشدیلر. 

  آوشار ائلی قاجارلار سولاله سی دؤنمینده ده دؤولتین ایجتیماعی-سیاسی یاشامیندا موهیم رول اوینامیشلار. روس-ایران ساواشلاری زامانی سنگرلرده سیپر اولموشدولار. عباس میرزه قووانلی-قاجار روسلارین اوزرینه هوجوم زامانی دؤیوش پلانی حاضیرلامیشدی. فرانسیز مؤلیفی ژان ژونیور یازیر: «کئچن گئجه دؤیوش صفلری‌نین دوزولمه‌سی پلانی ترتیب اولونموشدو و ظابیطلر بیلیردیلر کی، سحر شاهسئون عسگرلری ساغ جیناحدا دایاناجاق، عبدلملیکی طایفاسی و دوه‌لی قاجار طایفاسی‌نین عسگرلری سول جیناحدا مؤوقئع توتاجاقلار. قوشونون قلبینده-مرکزینده آوشار و خوجوند عسگرلری اولاجاقلار و جبهه‌نین آرخاسیندا سوواریلر احتیاط قیسمینده مؤوقئع توتاجاقلار کی، لازیم اولان حیصه‌لرده اونلاردان ایستیفاده ائتسینلر. ساغ قولون کوماندانلیغی موصطافا قولو خان شاهسئونه و سول قولون کوماندانلیغی داوود خان دوه لی-قاجارا حواله اولوندو. 

  عباس میرزه ده قلبده کوماندانلیغی اؤز عؤهده‌سینه گؤتوردو. عئینی زاماندا بوتون جبهه‌نین کوماندانی او ایدی. آللاهیار خان آوشار خمسه جبهه‌نین قلبینده عباس میرزه‌یه کؤمک ائدیردی». (باخ: ژ.ژونیور، اونودولموش قهرمانلار، 2004، ص.259). 

قایناق:

Avşarlar-III Fəsil (Avşar elinin tarixi) - VikiMənbə