Hun Türkçesi üzerine araştırma ve incelemeler

Dr. Yusuf Gedikli

I yazı

1. Hunların Var nehir adı

   Mihail İllarionoviç Artamonov’un Hazar Tarihinde şöyle bir pasajı vardır:
   “Attilanın 454’te ölümünden sonra Hun birliği dağıldı. Önce Hunlar tarafından itaat altına alımış bulunan German kabileleri isyan ettiler. Attilanın büyük oğlu Ellak, Nedao savaşında hayatını kaybetti; fakat Dengizih ve İrnik adındaki küçük kardeşleri ordularıyla birlikte Kuzeybatı Karadeniz civarındaki bozkıra dönerek tekrar Pannon-yadaki Gotlar üzerinde hakimiyet tesis etmek istedilerse de geri atıldılar ve çok büyük bir ihtimalle Akatirleri Don ötesine atarak İskityanın, ‘kendi dillerinde Var dedikleri’ Danapr (Dinyeper) nehrinin aktığı kısmına yöneldiler.”
   Alıntıda siyah dizdiğimiz ibarede Hunların Dinyeper nehrine “kendi dillerinde Var dedikleri” yazılıdır. Peter B. Golden, Hazar Çalışmaları kitabında bu cümlenin Jordanese ait olduğunu söyler. Jordanes eserini 551 civarında yazan Got tarihçisidir. Eserinin Macarcası 1904’te basılmıştır. Türkçesi maalesef yoktur.

اسکی تورکلرین قوتسال سایی - دوققوز  

 نامیق حاجی‌حئیدرلی

کؤچورن: عباس ائلچین 

تورکلر دوققوز رقمینی قوتسال قبول ائدر و اوندان آرتیغینا اعتیبار ائتمزلر. 

  میرزه اولوغ بیگ «دؤرد اولوس تاریخی» 

  «ساها تورکلری‌نین برکت و دوغوم تانریچاسی آیزیت`ین دورومو، دوققوز ائرکک و دوققوز قیز ائولادلی بای-اولگئن`ین حالی توپراغا باغلی کولتورلرین تصوورلریدیر دئییلمکده‌دیر ».

(سعادت‌الدین گؤمئچ «شامانیزم و اسکی تورک دینی»)  

  «ایبن فضلان سیاحتنامه‌سینده ده آغ‌هونلارین باقییه‌سی اولان دوققوز کارلوق بویوندان بیری‌نین بولاقلار اولدوغو بلیرتمکده‌دیر».

(بیلدیریلر کیتابی، 1 جیلد، ائدیتور: اولکو چئلیک شاوق، آنکارا-2011 ص.52) 

  «شامانلارین، آیینلرده دوققوز قات گؤیه چیخیب، دوققوز قاتی دا دولاشاراق تکرار ائندیکلری سؤیله‌نیر»

( دوکتور. بایرام دوربیلمز. «قریم تورک خالق آنلاتیلاریندا سایی سیمگه‌چیلیگی») 

  «ماناس`م دیریلدیگی گئرچک ایسه، قویوندان دوققوز آلاییم، سیغیردان دوققوز آلاییم، دوه‌دن دوققوز آلاییم، آت سورولریندن دوققوز آلاییم. قیرخ جوُرانین هربیری اوچون بیره‌ر دوققوز گئنه دیلک ائدیب قوربان ائده‌‌ییم " . قیرغیز حیاتیندا توغوزدا-دوققیزدا- عددی سون ایللره قدر اؤنملی کادار ا رول اوینامیشدیر. آلتای-یئنی‌سئی تورکلری‌نین دستانلاریندا دا بو دوققوز ساییسنا چوخ راستلانیر».

.........

Kırımtatar Dili

Kırımtatarca Ural-Altay dil grubuna mensup bir Türk dilidir. Ana unsurlarını Kıpçak lehçesinden alan bu dil zaman içerisinde gelişimini sürdürmüş ve başka dillerle etkileşimde bulunmuştur. Hanlık döneminde Osmanlı Devletiyle olan sıkı ilişkilerin etkisi ve hem Kırım Hanlarının hem de ileri gelenlerin İstanbul'da eğitim almaları Oğuz lehçesi özelliklerinin de Kırımtatarcasında görülmesine yol açmıştır. İsmail Bey Gaspıralı ile birlikte başlayan aydınlanma ve cedidçilik hareketleri etkisiyle Oğuz lehçesi unsurları iyice yerleşmiştir. İsmail Bey Gaspıralı'nın kendisinin de "Dilde, fikirde, işde birlik" şeklinde dile getirdiği ve İstanbul Türkçesinin edebi dil olması gerektiğini savunduğu düşüncesi çok taraftar bulmuştur. Ancak yine aynı dönemlerde yaşayan birçok şair ve yazar da eserlerini Kıpçak özelliklerin ağırlıkta olduğu çöl şivesinde yazmaya devam etmiştir.

Latin Esaslı Kırım Tatar alfabesi

Vatan KIRIM

 الفبای لاتین  ترکمنی

شهروز آق آتابای

      زبان ترکمنی با داشتن هفت میلیون گویشور در کشورهای ترکمنستان، ایران و افغانستان یکی از زبانهای عمده قومی در این منطقه به شمار می‌رود. ترکمنی از جمله زبانهایی است که ادبیات آنها در طول تاریخ، کمتر بر کتابت و آثار نوشتاری مبتنی بوده است. همچنین جامعه ترکمنی زبان در کشورهای مختلفی پراکنده‌اند. به همین علت، امروزه شاهد کتابت زبان ترکمنی با خطوط مختلف عربی، روسی و لاتین می‌باشیم.
همانگونه که می‌دانیم، ترکمنهای ایران و افغانستان (و حتّی عراق) از الفبای عربی استفاده می‌کنند. با این حال در میان اکثریت جامعه ترکمن ‌زبان جهان الفبای لاتین ترکمنی متداول است. در کشور دوست و همسایه ترکمنستان نیز زبان ترکمنی با الفبای لاتین رسمیت دارد. با توجه به روابط حسنه و روز افزون جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان، گسترش ترجمه مابین زبانهای فارسی و ترکمنی و نیز شمار معتنابه علاقمندان یادگیری الفبای مذکور، بصورتی مختصر و مفید به معرفی این الفبا می‌پردازیم.

Qazaq latin älipbïi

" سیزین اؤلکه ده ائششک یوخدورمو؟ " 

  یازان : عزیز نسین

       دیشی آغریییر کیمی، بیر الی اوزونده باشینی ساغا-سولا یئلله ده-یئلله ده ایچری گیردی. بیر یاندان الینی یاناغینا وورور، بیر یاندان دا: 

      - توفف، روسوایی-جاهان اولدوق...- دئیه دئیینیردی. 

      او، اصلینده چوخ نجیب بیر آدامدیر. قاپیدان گیرر-گیرمز، سالام وئرمه دن بئله دئیینمه سینه چوخ تعجوب ائتدیم. 

  - خوش گلدینیز، - دئدیم - بویورون، ریجا ائدیرم اوتورون. 

  - رذیل اولدوق، رذیل…  

  - نئجه سینیز؟ 

  - نئجه اولا بیلرم؟ بی آبیر اولدوق… بی آبیر… یقین باشینا بیر فلاکت گلمیشدی. بلکه ده عاییله سینه بیر بدبختلیک اوز وئرمیشدی... 

     - یئرین دیبینه گیردیک، محو اولدوق... 

    - آخی نه اوچون؟ نه اولموشدور؟ 

     - داها نه اولاجاق. بیر قوتور ائششگی کیشییه ایکی مین بئش یوز لیره یه ساتدیلار... 

شاعیر

کارئل چاپئک

  عادی بیر حادیثه : سحر ساعات دؤردده ژیتنی کوچه سینده سرخوش بیر قادینی آوتوموبیل وورموش، سونرا دا یوکسک سورعتله آرادان چیخمیشدیر. گنج پولیس مأمورو مئیزلیکین قارشیسیندا بو آوتوموبیلی تاپماق دوروردو. معلوم اولدوغو کیمی گنج پولیس مأمورلاری ایشلرینه چوخ جیدی یاناشیرلار. 

  - هیمم… دئمه لی، سیز اؤزونوزدن اوچ یوز مئتر مسافه ده سورعتله اوزاقلاشان آوتوموبیلی و یئره سریلمیش آدامی گؤردونوز. هر شئیدن اول سیز نه ائتدینیز؟ - دئیه مئیزلیک 141 نؤمره لی پولیس نفریندن سوروشدو. 

  - هر شئیدن اول ضررچکمیشین یانینا قاچدیم کی، اونا ایلک طیببی یاردیم گؤستریم، - پولیس سؤزه باشلادی. 

  - اولجه ماشینین نؤمره سینه دیقت یئتیرمک لازیم ایدی، - مئیزلیک دئییندی، - سونرا دا بو آروادینان مشغول اولماق. اصلینده ائله من ده بو جور حرکت ائدردیم،- دئیه علاوه  ائتدی و الینده کی  کارانداشلا باشینی قاشیدی. - دئمک، ماشینین نؤمره سینه دیقت یئتیرمه دینیز. بس، باشقا علامتلر؟

صابیر بیزه نه لری دئییردی؟! 

   عاکیف  علی  ؛ یازیچی-پوبلیسیست، فلسفه دوکتورو 

            سون دؤورلرین ایجتیماعی-سیاسی اولایلاری، موختلیف قروپ و قوووه لرین ضیدیتلی فعالیتی، بعضاً آز قالا قارشی دورما حددینه جن گرگینلشن مقاملار حاقیندا دوشوندوکده بیر سیرا اوبیئکتیو و سوبیئکتیو فاکتورلارلا یاناشی تاریخی آنالوقلار دا یادا دوشور. یادا دوشور کی، هله اؤتن عصرین اوللرینده ده عئینی موتیولی حادیثه لر جریان ائتمیش، میللی اؤزونودرک پروسئسلری نین آغیر ایره لی له یشی باره ده او دؤورکو کلاسسیکلر ده یازیلار یازمیش، خالقی قارشی دورمادان چکیندیرمه یه چالیشمیش، میللی باریشیغا سسله میشلر. اوزون زامان ایچینده اؤز  " آکتواللیغینی "  ساخلامیش بئله تبددولاتلار و چکیشمه لر باره سینده کسکین یازیلار یازان ادیبلردن بیری ده داهی میرزه علی اکبر  صابیر اولموشدور. بو یازیلار آراسیندا اونون تاریخی-پوبلیسیستیک سبکیده قلمه آلدیغی «فخرییه» ائپوپئیاسی خوصوصی دیقته لاییقدیر. 

موللانصرالدین مکتبی

عیسی حبیب بیلی

 آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین چوخ عصرلیک تاریخینده مطبوعات اساسیندا ایکی مؤحتشم مکتب یارانمیشدیر:  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ادبی مکتبلری. اولا،  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ژورناللاری هره سی اؤز ایستیقامتینده آذربایجان میللی-دئموکراتیک مطبوعاتین زیروه لری ایدی. اؤتن بیر عصردن آرتیق دؤور عرضینده هله لیک ساتیریک-دئموکراتیک مطبوعاتین اینکیشافی ساحه سینده  " موللانصرالدین" دن، رومانتیک ایستیقامتده ایسه  " فیوضات " دان اوجا زیروه فتح ائدیلمه میشدیر.  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین قوشا قانادلاری، مؤحتشم یاناشی زیروه لریدیر. 

سید اشرف الدین قزوینی (1943-1872)

یازار: علی قافقازیالی
کؤچورن: حسین قاراقانلی

سید اشرف الدین حسینی قزوینده 1872 ایلینده (1287 هجری قمری) دونیایا گلمیشدیر. اوشاق ایکن آتاسی سید احمد حسینی قزوینی اولوب، سید اشرف یئتیم قالمیشدیر. جوانلیق چاغیندا عراق یولون توتولوب کربلایا گئتمیشدیر اما اوردا قالا بیلمه ییب وطن دؤنموشدور. تحصیل آلماق آماج ایلا تبریز گئدیب، مقدماتی تحصیلی اوردا گئچیرمیشدیر. تحصیلی بیتیردیکدن سونرا  1908 ایلینده رشت گلیب نسیم شمال و سور اسرافیل آدیندا قزئتلری چیخارماقا باشلامیشدیر. بونا گؤره اونا سید اشرف الدین گیلانی و نسیم شمالدا دئییلر.

سید اشرف الدین گونئی آذربایجانین مشروطیت انقلابی دؤنمی شعرینین اؤنم‌لی تمسیلچیلریندن‌دیر. او قزئتلرده یازدیقی شعرلرده گونون اؤنم‌لی مسئله لرینی، طنز، هجو و فکاهی بیچیمده باشارییلا یازمیشدیر. اثرلرینده  ایران تورک خالقی‌نین اوزون ایل‌لار وئردیگی آزادلیقا موجادیله سینی و بو موجادیله نین قهرمان‌لاری‌نین قان‌لاری باهاسینا الده گتیرتیگی نسبی آزادلیق و اعلان ائدیلن آنایاسایی آلقیشلامیشدیر. او یان‌دان یئنی قورولان مجلیسی بؤیوک اومودلار بسله دیگینی گؤرستمیشدیر.

سید اشرف الدین قزوینی، او دؤنمین سیاسی و اجتماعی طنزی نین، تنقیدی رئالیزمی‌نین گؤزل اؤرنکلرینیدن اولموشدور. شعرلرینده اؤزللیکله مشروطیت حرکتی و ایران تورکلرینین میللی موجادیله لرینی قاباردیب اؤزه چیخارتمیشدیر. آیریجا قزوینی، «شاهنامه» و  «فقیر فقرا» و «یوخسول‌لارین و دؤولتلی لرین مقایسه سی» کیمی شعرلرینده اؤلکه ده حؤکوم سورن آچلیق و دیلنچی‌لیگی تصویر ائتمیشدیر. خالقین پیس دوروما دؤشمه سینده شاهی گناهلی اولدوقونو ایره لی سورموشدور.

سید اشرف الدین آذربایجانین، فارس و روس ایش بیرلیگی ایله ییخیلیب، ایکی یه بؤلونمه سین بؤیوک بیر تاثر ایله «ای وای وطن وای» و بیر چوخ آیری شعرلرینده دیله گتیرمیشدیر. قزوینی نین شعرلری 1928 ایلینده «نسیم شمال» آدی آلتیندا بالاجا بیر مجموعه شکلینده بمبی ده و داها سونرادا “کیتاب بار بهشت” عنوان ایله نئچه دفعه تهراندا نشر ائدیلمیشدیر. سید اشرف الدین قزوینی 1943 ایلینده تهراندا وفات ائتمیشدیر. آشاغی دا سید اشرف الدین نین شعرلریندن بیر نئچه اؤرنک اوخویا بیلرسیز.

قدیم تورکلرده فوتبال - تئپوک

    قوتبالا چوخ اوخشایان اویون قدیمده تورک بویلاریندا دا اوینانیب. آدینا تئپوک(Tepük) دئییبلر (تپمک، تپیکله‌مک سؤزوندن). 

       اورتا آسیا تورکلری ایله باغلی  "La Tartarie"  (اوروپادا خزر دنیزیندن ساکیت اوکئانا قدر اراضیلره، آسیایا اوزون مودّت تارتارییا دئییلیب) آدلی فرانسیزجا اثرده هم اوغلانلارین، هم ده قیزلارین اوینادیغی بیر اویوندان بحث ائدیلیر. اویونو هیجانلا ایزله‌میش بیر چینلی‌نین دیلیندن قئید ائدیلیر کی،  " بؤیوک معبدلرده تئز-تئز آیاق توپو موسابیقه‌لری دوزنله‌نیر. بو اویوندا توپا ال ایله توخونماق اولماز، توپا ضربه یا آیاقلا، یا دا باشلا وورولور. بئله‌جه، توپو رقیب قاپیسیندان ایچری سالماغا چالیشیلیر " . 

      بؤیوک تورک موتفکّیری و دیلچیسی ماحمود کاشغارلی اؤزونون مشهور سؤزلوگونده -   " دیوان لغات الترک " ده (11-جی عصر) یازیر کی،...........

  دیلین اینسان و توپلوم حیاتینداکی یئری و اؤنمی

     دیل بیر ایلََتیشیم  آراجیدیر. دویغو، دوشونجه و ایستکلر دیل ایله کؤچورولور. دویغو و دوشونجه‌لرین کؤچورولمه‌سینده سؤزو سؤیله‌ین کیشی قایناق، سؤیله‌نن بیر سؤز (مئساژ، ایلَََتی)، ایلتیلن سؤزو آلان آلیجی و بیر ده ایلتیشیمین ائدیلدیگی ایلتیشیم اورتامی واردیر. بو دوزه‌نه‌یه ایلتیشیم سیستئمی دئیلیر. بو یؤنویله دیل ان ائتکین بیر ایلتیشیم آراجیدیر. 

   هر صنعت دالی‌نین اؤزونو ایفاده ائدیش طرزی فرقلی‌دیر. رسام رنگلرله، موسیقیچی سسلرله، مئعمار آنا ماد‌ه‌سی توپراق و داش اولان مادّه‌لرله صنعتینی یئرینه گتیریر. ادبییّّاتین دا آنا ملزمه‌سی دیلدیر. دیل سایه‌سینده دویغولار، دوشونجه‌لر، سئوینجلر اوزونتولر دیله گتیریلیر. بو باخیمدان دیل اولمادان ادبییّات اولماز؛ دیل ادبییّاتی، ادبییّات دا دیلی بسلر، گلیشدیریر. ادبی اثرلر سایه‌سینده دیل گلیشیر؛ آنلام زنگینلیگی قازانیر و سؤزجوک ساییسی آرتار. بو یؤنویله دیل آلتینا، شاعیر و یازارلار دا بو آلتینی ایشله‌ین قویومجویا(زرگره) بنزه‌دیلیر. حئکایه‌لر، رومانلار، شئعیرلر، تئاتر تورونده‌کی  اثرلر دیل ایله یازیلیر. دیلین دیگر اؤنملی بیر یانی دا اولوسال بیرلیک و برابرلیگی ساغلاماسیدیر. عینی دیلی قونوشان، عینی دویغو دوشونجه و زؤوقلری پایلاشانلار، کدرده و قیوانجدا(ایفتخاردا) بیرلیکده حرکت ائدرلر. 

 مجلیسین دوُزوُ 

  اوزئییر حاجی‌بیلی 

     من چوخ مجلیسلرده اولموشام و چوخ نیطقلر ائشیتمیشم و چوخ فیکیرلر ائتمیشم و فیکریمین آخیری بیر یانا چیخماییب و معطل قالمیشام. 

    مثلا، مجلیس عومومی بیر مجلیسدیر. بورادا هر جوره آداملار واردیر. ستول حاضیر اولور. زاکوسکا اورتالیغا قویولوب، بوتیلکالار سالدات کیمی دوزولور. اهلی-مجلیس ییغیلیر ستولون باشینا. یئمکدن قاباق اولجه بیر تامادا سئچیلیر. هرچند تامادا سئچیلمگین اؤزو ده بؤیوک بیر مسله‌‌دیر، آما من اونو موختصر کئچیرم. 

     بلی، تامادا امر ائدیر کی، فینجانلار شرابلا دولسون. اهلی-مجلیس کامالی-دیقتله قولاق آسسین، چونکی سعدی بویوروبدور کی، مستمع صاحب سخن را بر سر کار آورد.

  تامادا باشلاییر: 

  - حضرات، من بیر نئچه کلمه سؤز ایله….