+0 بگندیم
میرزه علی‌اکبر صابیرین آزادلیق حاقیندا فلسفی دوشونجه‌لری
موستقیل آغایئو
فلسفه دوکتورو، آمئا فلسفه، سوسیولوگییا و حوقوق اینستیتوتونون آپاریجی علمی ایشچیسی،
کؤچورن: عباس ائلچین
آچار سؤزلر:
آزادلیق، پوئزییا، حوقوق، حاکیم صینیف، خالق کوتله‌لری، اینقیلاب، عدالت، وطنداش.
تاریخی یارادان، جمعیتین اینکیشافینی تامین ائدن زحمتکئش اینسانلارین آزادلیغی مسله‌سی بوتون موترقّی فیکیرلی آداملارین فیکرینی، ذهنینی، دوشونجه‌سینی مشغول ائتمیشدیر. میلّیتیندن، دیلیندن و دینیندن آسیلی اولمایاراق، جمعیتده موعین مؤوقئع توتان، جمعیتین ازیلن، ایستیثمار اولونان طبقه‌لری طرفیندن چیخیش ائدن هر بیر ساغلام دوشونجه صاحیبی ظولم و ایستیثمار آلتیندا اینله‌ینلر اوچون آزادلیغین نه دئمک اولدوغونو دریندن باشا دوشور، بو ایشه، هانسی یوللارلا اولورسا-اولسون، باجاردیغی قدر کؤمک ائتمگی اؤزونون موقدس بورجو حساب ائدیر.
تصادوفی دئییلدیر کی، 20. عصرین بدیعی سؤز صنعتی عالمینده بؤیوک شؤهرت قازانمیش گؤرکملی شخصیتلر - عابباس صحت، م.ع.صابیر،ع.شایق و باشقالاری اؤز یارادیجیلیقلاریندا سوسیال آزادلیق مسله‌سینه اؤز موناسیبتلرینی بیلدیرمیش، بو باره ده قییمتلی فیکیرلر سؤیله‌میشلر.
20. عصرین اوللری چوخ مورکّب و ضیدیتلرله دولو، کئشمکئشلی بیر دؤور ایدی. 1905-جی ایلده روسییادا باش وئرمیش اینقیلابی آزادلیق حرکاتی‌نین دالغاسی اؤلکه‌نین حودودلارینی آشاراق شرقین ده بیر سیرا اؤلکه‌لرینه گوجلو تاثیر گؤسترمیشدی. بو تاثیر خوصوصن ایراندا داها آچیق شکیلده نظره چارپیردی. روس اینقیلابیندان ایلهام آلان ایرانین مظلوم خالق کوتله‌لری ده آیاغا قالخمیش، مین ایللیک غفلت یوخوسوندان آییلاراق حؤکومتدن کونستیتوسییالی دؤولت قورولوشو یاراتماغی، خالق کوتله‌لرینه آزادلیق وئرمگی طلب ائدیردیلر.
همیشه حاکیم صینبفه موطیعلیک گؤسترن، هر بیر امری قئید-شرطسیز ایجرا ائتمگه حاضیر اولان " قارا جاماعات " این بیردن-بیره دؤولتلی اوزونه آغ اولماسی، اونون قارشیسیندا طلب قویماسی بورژوا-مولکدار رئژیمینده هیدّت دوغورموش، اونلاری قورخویا سالمیشدی. حؤکم و بویروقلاری‌نین ایطاعتکارلیقلا ایجرا اولونماسینا عادت ائتمیش آغالار بیردن-بیره " میلّتین آییلیب طالیبی-حورییت " اولماسینی گؤردوکده اؤزلرینی ایتیریر، چیخیش یولو آختاریر و عکس موباریزه‌یه کئچمگی اوستون توتوردولار.
دئموکراتیک فیکیر نوماینده‌لریندن م.ع.صابیر ده بورژوا-مولکدار رئژیمیندن ناراضی ایدی. غمسیز-کدرسیز حیات کئچیرن، خالقین دردلریندن اوزاق اولان آزادلیق دوشمنلری صابیرده بؤیوک نیفرت اویاتمیشدی. اؤز عمللری ایله ایستیثمارچی آغالارا خیدمت گؤسترنلردن بیری ده تبریزده یاشایان حاجی میرزه حسن ایدی. او، چوخ نوفوذلو بیر روحانی اولموشدور. اولجه خالقین طلب ائتدیگی مشروطه‌یه طرفدار چیخمیش، سونرا ایسه ایراندا ایرتیجاعع قووّتلندیگی زامان بونون شریعته ضید اولماسی باره‌سینده تبلیغاتا باشلامیشدیر. خالقین طلبی ایله حاجی میرزه حسن تبریزدن قووولموشدور.
مشروطه‌یه قارشی موباریزه یه قالخانلاری، میلّتین آییلیب آزادلیق الده ائتمه‌سینه تعجوب ائدنلری م.ع.صابیر " من بیلمز ایدیم بختده بو نیکبت اولورموش " آدلی ساتیریک اثرینده کسکین ایفشا ائدیر. شئعیر حاجی میرزه حسنین اؤز دیلیندن وئریلیر:
من بیلمز ایدیم بختده بو نیکبت اولورموش،
عیزت دؤنوب آخیر بئله بیر ذیلّت اولورموش.
چرخین، عجبا، سئیری ده مین بابت اولورموش،
میلّت آییلیب طالیبی-حورییت اولورموش.
میلّتده ده، یاهو، بئله بیر غئیرت اولورموش؟
خوب، من نه بیلیم صوبح دؤنوب شام اولاجاقمیش،
ایراندا دا حورییتی-ایسلام اولاجاقمیش؟ (1، 50).
بؤیوک شاعیر خالقین غئیرتینه، گوجونه، هومّتینه اینانیردی. جهالت و نادانلیق موحیطینده اؤز ایستیثمارچیلارینی ناز و نعمت ایچریسینده بسله‌ین زحمتکئشلری شاعیر گئجه-گوندوز چالیشیب بال توپلایان آریلارا بنزه‌دیر. اونلارین حاصیل ائتدیکلری بالین جوزئی بیر حیصه‌سی اؤزلرینه چاتیر ( قیشدا آجیندان اؤلمه‌مک اوچون)، قالان اساس حیصه‌سینی اونون صاحیبی منیمسه‌ییر. اینسانلار دا بئله دیر. مظلوم کوتله‌لرین امگی‌نین محصولونو اونلارین ایستیثمارچی آغالاری منیمسه‌ییر، اؤزلری ایسه بیر قارین چؤره‌یه حسرت قالیرلار. لاکین آریلاردا بیر اوستون جهت وار. بو دا اوندان عیبارتدیر کی، آرینی اینجیتدیکده، او سندن اینتیقام آلیر؛ درحال ایینه‌سینی سانجیب بال عوضینه زهر یئریدیر. اینسانلاردا ایسه بو جهت، دئمک اولار کی، بیچاق سوموگه دایاناندا اؤزونو گؤستریر. مظلوملار نه قدر اسارته، ظولمه، تحقیره داوام گتیره بیلر؟ بس اونلاردا آری قدر ده جسارت یوخدورمو؟ وار، لاکین بو جسارتی اونلاردا اویاتماق، تشکیل ائتمک، ایستیقامتلندیرمک لازیمدیر. اینسان اؤز حاقینی، حوقوقونو بیلمه‌لی، اونو طلب ائتمه‌لیدیر. آرتیق اؤز حوقوقلارینی طلب ائتمگه قالخمیش خالق کوتله‌لرینی گؤرن ایستیثمارچی آغالارین فیکری شاعیر طرفیندن بئله وئریلیر:
بیلمم آریلار منزیلینه کیم چؤپ اوزاتدی،
ایللرجه تغافولده یاتان خلقی اویاتدی.
فیتنه آغاجی اکدی، ائویم غملره باتدی،
من هرچی چالیشدیم کی، کسم، قول-بوداق آتدی،
اهلی-غرض ایسته‌دیگی مطلبه چاتدی. (1، 50).
بوتون روسییانی تلاطومه گتیرن بیرینجی روس اینقیلابینا چوخلاری کیمی، صابیر ده بؤیوک اومید بسله‌ییردی. اونا ائله گلیردی کی، چار حؤکومتی خالقا وعد ائتدیگی بیر سیرا گوذشتلری حیاتا کئچیره‌جکدیر. لاکین بئله اولمادی. ایرتیجاع خالق کوتله‌لرینه قارشی قطعی هوجوما کئچدی. قانلار آخیدیلدی، اوجاقلار سؤندورولدو، دانیشماق ایسته‌ین دیللر کسیلدی، آغیزلار قاپادیلدی. خالق، میلّت آدیندان چیخیش ائدنلری حبسخانالارا سالیر، سورگون ائدیردیلر. یالانچی وعدلره آلدانیب " جیزیغیندان چیخانلارین " آجی طالعیینی صابیر بئله تصویر ائدیر:
ائیله بیلیردیم کی، دخی صوبح اولوب،
مورغی-سحرتک بیر آغیز بانلادیم.
سنگ شیکست ائیله‌دی بال و پریم،
بانلاماغین حاصیلینی آنلادیم. (1، 57)
موتفکّیر شاعیر گؤستریر کی، ظولمه، عدالتسیزلیگه، حوقوقسوزلوغا قارشی موباریزه‌نی، چیخیشلاری عکس طرفین بؤیوک قووّه‌یه مالیک اولدوغو شراییطده تاخیره سالماق، موناسیب واختین، شراییطین یئتیشه‌جگینی گؤزله‌مک اولار، لاکین بونو آنلاماماق، درک ائتمه‌مک اولماز:
آغلامایین، آغلامایین، جوجه‌لر،
بانلامارام، بانلامارام بیر داها!
بانلاماماقدیر سیزه عهدیم منیم،
سؤیله‌میرم: آنلامارام بیر داها! (1، 57).
چار نیکولایین وعد ائتدیگی یالانچی آزادلیغین باشینا قاراگوروهچولارین گتیردیکلری موصیبتلری شاعیر " نولار شیرین مذاق ائتسه منی هلوایی-حورییت " آدلی شئعیرینده چوخ عیبرت‌آمیز بیر شکیلده وئرمیشدیر.
مشهور آتالار سؤزودور: «اج تویوق یوخوسوندا داری گؤرر " . م.ع.صابیر ده همین آتالار سؤزوندن مهارتله ایستیفاده ائده‌رک آزادلیق کیمی ان قییمتلی، ان عزیز بیر نعمتین حیاتدا لذتینی گؤرمه‌ین، اوندان فایدالانا بیلمه‌ین، حسرتینده قالان مظلوملارین یوخودا دا بونا نایل اولا بیلمه‌دیکلرینی گؤستریر:
نولور شیرین‌مذاق ائتسه منی حلوایی-حورییت،
یئسم بیر لؤغمه اوندان، سؤیله‌سم، اوخای، حورییت.
دئ، خئیر اولسون، یوخو گؤردوم کی، بیر دریا کناریندا
تؤکوبلر یانبایان، قات-قات، بوتون لای-لای حورییت.
زیبس چوخدان بری شؤوقونده ایدیم من بو حلوانین
دئدیم، یاران، نولور وئرمز منه بیر پایی-حورییت؟
سؤزوم خوش گلمه‌ییب تحویلداره، سؤیله دی: " گوم شو!
بدستی-کوته از نخل مجو خورمایی-حورییت؟ "
کمالی-یاس ایله محروم اولوب، بیر یاندا اَیلندیم،
آلیب بیر کشتییه دولدوردولار تای-تای حورییت. (1، 60).
قالاق-قالاق، تای-تای گمی‌یه وورولان «ازادلیقدان» بیر " لؤغمه " دادا بیلمه‌ییب «ازادلیق» یوکلنمیش گمی‌نین آرخاسینجا حسرتله باخان بو آدام بیردن گمیده قارا بایراق قالدیریلدیغینی گؤرور. یوکو آزادلیق اولان گمی‌نین سوروجوسو سودا بوغولموش، هر طرفدن هوجوم ائدن دالغالار احاطه‌سینده قالان گمی سمتینی ایتیره‌رک سویا باتماق عرفه‌سینده دیر. البتّه، بو صحنه‌نین اؤزو رمزی معنا داشیییر.بو، چار طرفیندن جاماعاتی آلداتماق مقصدیله وعد ائدیلن موختلیف آزادلیقلارین بئله‌جه نتیجه‌سیز قالدیغینا، ایرتیجاع طرفیندن بوغولدوغونا بیر ایشاره دیر:
…کی، ناگاه بیر قارا بایراق آچیلدی دور آغاجیندا،
یازیلمیش اوندا بیر خطی-موصیبت‌زایی-حورییت؛
اوخورکن خطی معلوم اولدو کشتیبان غرق اولموش،
قالیب دریاده حئیران کشتی یی-دوایی-حورییت.
خوروشان مؤوجلر هر سمتدن یئکسر هوجوم آور،
گؤروب امواجی کشتیدن اوجالدی: وای، حورییت! (1، س. 60)
حاکیم صینفین نوماینده‌لری زنگین ثروت ایچریسینده حیات سورمگه، دؤولت و جمعیتی ایسته‌دیکلری کیمی ایداره ائتمگه آلیشدیقلارینا گؤره، اونلارین بو حالینا مانع اولا بیله‌جک هر هانسی بیر قووه‌یه قارشی درحال هوجوما کئچیر، قارشیسینی آلیردیلار. طبیعیدیر کی، ظالیملار عوام خالق کوتله‌لری‌نین غفلت یوخوسوندان اویانماسی‌نین، ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لرین ماهیتینی اؤیرنمگه چالیشماسی‌نین قطعی علئیه‌ینه ایدیلر. خالقین اؤز حاقینی طلب ائتمه‌‌سی، حوقوقونو بیلمه‌سی، آزادلیق ایستمه‌سی بونلاری قورخویا سالیردی. صابیر بؤیوک صنعتکارلیقلا بو ایدئیانی مظلوم صینیفلرین نظرینه چاتدیریر، بیر سیرا " ویجدانلی " آغالارین راحاتسیزلیغینی گؤستریر:
سئورمی اهلی-ایستیبداد میلّت هوشیار اولسون؟
بونا راضی اولورمو بیر نئچه ویجدانلار، اینسانلار!؟
آییلمیش رنجبرلر، آلماق ایستر حقّی-مشروعین،
نه یئرده قالمیسیز، بَیلر، آغالار، خانلار، اینسانلار!؟ (1، 67).
بو اؤزو مظلوملاری ظالیملارا قارشی آزادلیق اوغروندا موباریزه‌یه چاغیریش دئمک ایدی. اینقیلابی آزادلیق حرکاتی‌نین دالغاسی میلّی اوجقارلاری دا اؤز احاطه‌سینه آلیردی. ایستیبداد رئژیمیندن ناراضی قالان خالق کوتله‌لری‌نین غضبی ده اینقیلاب دالغالارینا قوووشاراق اونو داها دا قورخونج ائدیردی. میلّتلرین اویاناراق سیاسی حیاتا آتیلماسی موطلقیت اوصولی-ایداره‌سینی واهیمه‌یه سالمیشدی. بوتون قووّه‌سیله آزادلیق حرکاتی‌نین قارشیسینی آلماغا چالیشان حاکیم صینفین مقصدینی شاعیر بئله تصویر ائدیر:
سس اوجالاشدی، قویمایین!
میلّت اویاشدی، قویمایین!
ریشته‌یی-درسه، مکتبه..
جومله دولاشدی، قویمایین!
اود وورولوب قازانلارا،
قاینادی، داشدی، قویمایین!
حدّینی آشدی، قویمایین! (1، 69).
حاکیم صینفین اینقیلابی حرکاتدان قورخویا دوشمه‌سینه باخمایاراق م.ع.صابیر بو اینقیلابین ایسته‌نیلن نتیجه‌نی وئره‌بیله‌جگینه شوبهه ائدیر. چونکی اینقیلابی بوغماغا چالیشان قووّه‌لر اونو حیاتا کئچیرمک ایسته‌ینلردن چوخ و گوجلو ایدیلر. اونون باشی اوستونده ایرتیجاعنین قان دامان قیلینجی دایانمیشدی. گؤرکملی صنعتکار ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لرین تاثیری نتیجه‌سینده تام آییلمامیش و کؤله‌لیگین آغیر یوکونو چیگینلرینده داشیمیش اینسانلارین آزادلیق حاقینداکی شیرین خیاللارینی " آج تویوغون یوخودا داری گؤرمه‌سی " آدلاندیراراق اونلاری احتیاطلی اولماغا، سمادا قاناد چالان جان‌الیجی قاراقوشلاری، هر دقیقه باشی‌نین اوستونده الی بیچاقلی دایانمیش " صاحیبینی " اونوتماماغا چاغیریر:
چیغیرما، یات، آی آج تویوق، یوخوندا چوخجا داری گؤر!
سوس، آی یازیق، فضاداکی عوقابی-جان‌شیکاری گؤر!
هینینده دالدالانما چوخ، حَیَطده ده دولانما چوخ،
ییینده کی بیچاغا باخ، او تیغی-آبداری گؤر!
گتیردیگین یومورتادان نتیجه جوجه گؤزله مه،
قازاندا قیغاناغه باخ، اوجاقداکی شراری گؤر! (1، 71).
دؤورونون ان هوشیار، اینجه فهملی اوغلو اولان صابیر آداملاری حقیقتین اوزونه دیک باخماغا، عدالتسیزلیگه، ظولمه قارشی عوصیانکار اولماغا، حقیقتی سؤیله‌مکدن چکینمه‌مه‌یه، جسارتلی اولماغا سسله‌ییر:
من بئله اسراری قانا بیلمیرم،
قانماز اولوب دا دایانا بیلمیرم!
دئرلر اوتان، هئچ کسه بیر سؤز دئمه،
حق سؤزو دئرکن اوتانا بیلمیرم!
دئرلر اوسان، هرزه وو هدیان دئمه،
گوج گتیریر درد، اوسانا بیلمیرم!..(1، 96).
موتفکّیره گؤره، اینسانین اورگی نه قدر دؤیونورسه، حاق، عدالت اوغروندا موباریزه آپارمالی، اؤز آزادلیغی اوچون چالیشمالیدیر. یالنیز اؤلوم اینسانی بو موقدس و طبیعی حیسلردن محروم ائده بیلر:
دئرلر، آ قانماز، دئ ییخیل، اؤل، قورتار!
هه، بالام، دوغروسو، آی داداش، من دخی
مصلحت اوندان او یانا بیلمیرم ( 1، 96).
" سولدومو گولزارین، ائی فایقی-نئعمان پسر " شئعیرینده صابیر " موللا نصرالدین " این فعال امکداشلاریندان اولان عؤمر فایق نئعمانزاده‌نی شاعیرین سؤزونه باخماییب " آزادلیغا احتییاجی اولان فهله کیمی " آزادلیق اوغروندا چیخیش ائتدیگی و حبسخانایا دوشدویو اوچون مذمت ائدیر. ظاهیرن بئله تاثیر باغیشلایان بو اثرین ماهیتی، اصلینده، چوخ دریندیر. صابیر گؤسترمک ایسته‌ییر کی، یوکسک آماللار، بشری ایدئیالار اوغروندا موباریزه ائدنلرین ایراده‌سینی هئچ بیر قورخو، ایشکنجه، زیندان قیرمامالیدیر:
من دئمه‌دیم‌می سنه باشدا اوتور تاج‌تک،
دورما موقابیل بلا تیرینه آماج‌تک،
ایستمه حورییتی فعله‌یی-مؤحتاج‌تک.
بال و پرین ناگهان تیره نیشان اولدومو؟
شیمدی سنه من دئین مطلب عیان اولدومو؟ (1، 102).
او، ظولمه، اسارته بویون اَینلری، همجینسی‌نین کدرینه، غمینه سئویننلری، میلّتی‌نین گئری‌لیگینی، جهالت و نادان‌لیغینی گؤروب ده اونون لغو ائدیلمه‌سینه چالیشمایان، یالنیز اؤز منفعتلرینی گودن آداملاری کسکین ساتیرا آتشینه توتور. اونلاری غفلت یوخوسوندان آییلماغا، کؤله‌لیک زنجیرینی قیرماغا، چیینینده کی ایستیبداد یوکونو بیردفعه‌لیک آتماغا چاغیریر:
داش قلبلی اینسانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
بیزده بو سویوق قانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
آرتدیقجا حیاسیزلیق اولور ائل موتحمّیل،
هر ظولمه دؤزن جانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
حؤکم ائیله‌یه‌جکمیش بوتون عالمده جهالت،
دیلدادئیی-عیرفانلاری نئیلردین، ایلاهی؟! (1، 113).
م.ع.صابیر اینسانی همیشه آزاد، هده-قورخودان، تحقیر و تعقیبدن اوزاق گؤرمک ایسته‌ییر. آزادلیق آنلاییشی ایله اینسان آنلاییشینی همیشه وحدتده گؤتورور، بو ایکی آنلاییشی بیر-بیریندن تجرید اولونموش شکیلده قبول ائتمیر. اصیل اینسانلیغی آزادلیق اولان یئرده آختارماغی مصلحت بیلیر. او گؤستریر کی، اینسانی سئون هر بیر شخص اونون آزادلیغینا چالیشمالیدیر:
کیم کی اینسانی سئور، عاشیقی-حورییت اولور،
بلی، حورییت اولان یئرده ده اینسانلیق اولور (1، 117).
روسییادا 1905-1907-جی ایللر اینقیلابی‌نین مغلوبیتینه باخمایاراق اونون تاثیری روسییانین حودودلارینی آشیب، شرقین بیر سیرا اؤلکه‌لرینده عکس-صدا دوغورموشدو. اینقیلابین تاثیری قونشو تورکییه‌نین ایالتلرینده ده حیسّ اولونوردو. اسارت و جهالت ایچریسینده یاشایان مظلوم خالق کوتله‌لری روس اینقیلابیندان ایلهام آلاراق آزادلیق اوغروندا موباریزه‌یه قالخماغا باشلاییردی. لاکین مورتجع قووّه‌لر بورادا داها قووّّتلی و آمانسیز ایدیلر. بونا گؤره ده صابیر اونلاری احتیاطلی اولماغا، ایرانلیلار کیمی حؤکومتین یاغلی وعدلرینه آلدانماماغا چاغیریر و گؤستریر کی، یالوارماقلا، آغلاماقلا حاکیمیتدن آزادلیق آلماق اولماز. چونکی بو، حؤکومتین منافعیینه ضیدیر، اونون مؤوجودلوغو اوچون تهلوکه‌لیدیر. آزادلیغی زورلا، موباریزه واسیطه‌سیله، بوتون قووّه‌لرین بیرلیگی، موتشکیل‌لیگی حسابینا قازانماق اولار:
اولجه وئریرلر سیزه حورییتی-افکار،
یعنی دانیشیب فیکرینیزی ائیله‌یین ایظهار:
وقتا کی، دانیشدیز، ووزرا اولدو خبردار،
موطلق گؤره‌جکلر کی، جیبیشدانه ضرر وار
هر فن ایله اولسا، قوواجاقلار سیزی ناچار
چونکی بو ییغینجاقدا اولور حقّینیز اینکار
یاخشی بودور توپلانمایین، آللاهی سئورسیز!
ایرانلی کیمی یانمایین، آللاهی سئورسیز! (1، 139).
بیرینجی روس اینقیلابی‌نین مغلوب اولماسی‌نین سببلریندن بیری ده خالقین ایچریسینده خاینلرین، شرفسیزلرین اولماسی ایدی. اؤزلرینی خالق منافعیی‌نین مودافیعه‌چیلری کیمی قلمه وئرنلرین ایکی‌اوزلولوگو، ساتقینلیغی نتیجه سینده مظلوملارین ناهاق قانی آخیدیلدی، بؤیوک آرزولار، اومیدلر محو ائدیلدی. صابیر آزادلیق طرفدارلارینا موراجیعت ائده رک اونلاری همین ساتقین و خاینلردن قورونماغا، سرواخت اولماغا سسله‌ییر:
بیر وقتده بیزلر ده اولوب خورّم و خندان،
صاندیق کی، وئریبلر بیزه حورییتی-ویجدان.
شوکر ائتدیک، آدامجیقلار اولوب داخیلی-اینسان.
اؤولادیمیزی ساخلامادیق خانه ده پونهان،
حاج میرزه حسن قیرخ لوتویا وئردی بیر اوغلان،
بو موللانومالر دئسه‌لر: بیزده وار ایمان،
یوخ،یوخ، اونا توولانمایین، آللاهی سئورسیز!
ایرانلی کیمی یانمایین، آللاهی سئورسیز! (1، 140).
بو وطنپرور اینسانی ان چوخ راحاتسیز ائدن خالقدا بیرلیک و غئیرت‌کئش‌لیگین اولماماسی ایدی. میلّتین ایچریسیندن چیخان و دؤولته خیدمت ائدنلرین اکثریتی داش اورکلی، " جللادی-حورییت " ، اؤز منفعتینی، شؤهرتینی، جیبینی گودن آلچاق آداملار ایدیلر. صابیر ایصرار ائدیر: نه قدر کی، میلّتین باشچیسی بو داش اورکلی، رحمسیز جللادلاردیر، نه قدر کی، خالقین اونلارا اولان اینامی قیریلماییب، آزادلیق حاقیندا دانیشماق-خام خیالا دوشمک دئمکدیر:
اینانمام، سؤیله‌مه آرتیق کی، فیض‌اباد اولور عالم،
یاغار ایمکانی-رحمت باغی-عدل و داد اولور عالم.
دوغار خورشیدی-حورییت، بوتون آزاد اولور عالم،
خیالی-خامه دوشمه، بیلمه بیر گون شاد اولور عالم!
بو ایکن وضعیمیز، چوخ چکمه دن برباد اولور عالم! (1، 145).
م.ع.صابیر آزادلیغی تزه‌جه گؤز آچمیش ضعیف ووجودلو، لطیف بیر دیلبره بنزه‌دیر. بو دیلبرین دونیایا گلمه‌سیندن خبر توتان مورتجع قووّه‌لر درحال اونون باشی اوستونو آلیرلار کی، گؤز آچماغا، بیر اودوم هاوا ایله نفس آلماغا ایمکانی اولماسین. بئله ضعیف بیر ووجود گوجلو قاسیرغا قارشیسیندا اوزون مودت دایانماغا، طبیعی کی، داوام گتیره بیلمز. بونا گؤره ده اونو قوروماق، بؤیومه‌سینه چالیشماق لازیمدیر. اگر بو ضعیف دیلبر ظالیم، داش‌اورکلی جللادلار احاطه‌سینده دونیایا گلیبسه، اوندا بس نئجه اولسون؟ اونون موحافیظه‌سینه کیم تامینات وئرسین؟
دئمه‌لی، بئله بیر شراییطده بو " دیلبرین " سالامات قالیب بؤیویه‌جگیندن، اونون حسرتینده اولان، یولونو اینتیظارلا گؤزله ینلره خئییر، فایدا وئره‌جگیندن دانیشماق ساده لؤوح‌لوکدور. شاعیر بونو بئله وئریر:
نه ایسترسن، جانیم، ال چک، یئتر فریادی-حورییت!
نه یاپسین کؤهنه‌لرله دیلبری-نؤوزادی-حورییت؟!
بوتون اخوانی ایکن سنگدیل، جللادی-حورییت؟
خیالی-خامه دوشمه، چوخ بیلمه بیر گون شاد اولور عالم!
بو ایکن وضعیمیز، چوخ چکمه دن برباد اولور عالم " (1. س. 145).
حورییتین مئیدانا چیخماسی اونون دوشمنلرینی برک راحاتسیز ائدیر. مین ایللرله آرخاسیز، کؤمکسیز زحمت آداملاری‌نین قانینی سوروب رنگی قیزاران، اونلارین آلین تری ایله الده ائتدیکلری مادّی نعمتلری منیمسه‌یه‌رک هارینلاشمیش آغالار آزادلیغا قارشی صلیب یوروشونه چیخیر، آغیز-آغیزا وئریب بایقوش کیمی اولاشیرلار:
بیلمیرم آندیرا قالمیش بو نه حورییت ایدی؟
هارادان چیخدی بو سؤز، یا بو نئجه صؤحبت ایدی؟
اؤلکه میز آلتی مین ایلدن بری بیر جنّت ایدی،
ایندی قان-قان دئییر اینسانلاری ایرانلیلارین؟
درحقیقت، پیس ایمیش قانلاری ایرانلیلارین؟ (1، 185).
بؤیوک صنعتکار خالق کوتله‌لرینه آزادلیق الده ائتمک و امین-آمانلیقدا یاشاماق اوچون غفلت یوخوسوندان آییلماغی، عواملیغا، جهالته سون قویماغی، عئلمه، فنّه قارشی آخیرت دونیاسینی، جنّتی قویان واعیظلرین سسلرینه قولاق آسماماغی مصلحت گؤرور، فیتنه‌لره اویماماغا چاغیریر. او، خالقی جهالتده ساخلاماق ایسته‌ینلرین دیلی ایله بو فیکری اینسانلارا بئله چاتدیریر:
یاشاماق ایستر ایسک دهرده امنیت ایله،
عئلمه، فنّه، اودبایه باخالیم نیفرت ایله،
اویالیم فیتنه‌لره الده کی وحشت ایله،
یاتالیم بستری-غفلتده اوزون مودت ایله.
پوخته لیکدن نه یئتر، بیز هله خام اولمالی‌ییز!
یاشاماق ایستر ایسک، صیرف عوام اولمالی‌ییز! (1، 191).
م.ع.صابیر چوخ واخت خالقا چاتدیرماق ایسته‌دیگی فیکری ترسینه سؤیله‌ییر. بو اوسلوبدا یازیلمیش شئعیرلریندن بیرینده شاعیر مظلوملاری ظولمه، حاقسیزلیغا قارشی باریشماز اولماغا، اطالته، صبره، توکّوله سون قویماغا، حاقی، حوقوقو اوغروندا موباریزه آپارماغا چاغیریر:
یئترکن ظالیمین ظولمو سنه، دؤوری-قضادان بیل!
چاتارکن آمیرین زجری، اونو سئیری-سمادان بیل!
اؤزون اؤز عجزینه باعیث اولورکن، ماسوادان بیل!
بو مشومیتی بیگانه دن گؤر، آشینادن بیل!
ازیل، پامال اول، آختارما بونا بیر چاره، صبر ائیله!
بلایی-فقره دوشدون، راضی اول، بیچاره، صبر ائیله! (1، 227).
شاعیر گؤستریر کی، آزادلیق اوچون اونا احتییاجی اولانلارین بیرلیگی، موتشکیل‌لیگی لازیمدیر. میلّتین باش‌بیلنلری اونا دوزگون یول گؤسترمه‌لی، خالقی سفربر ائتمه‌لی، اؤز شخصی منفعتلرینی عومومون خئیرینه قوربان وئرمه‌لیدیرلر. اگر میلّتین عوضولری بیر-بیریندن اوزاقلاشاراق اؤز منفعتلری‌نین قایغیسینا قالسالار، وای او میلّتین حالینا! صابیر بو فیکری بئله وئریر:
عاریف چالیشیر کی، میلّت آزاد اولسون،
زاهید چیغیریر کی، مسجید آباد اولسون،
سؤز بوینو قراحمال‌لینیندیر کی، دئییر:
بیر مادمازئل اولسون کی، پریزاد اولسون! (1، 277).
البتّه، بئله بیر شراییطده آزادلیق الده ائتمه‌ین نه قدر چتین اولدوغو صابیر اوچون آیدین ایدی. جنوبی آذربایجاندا ستارخانین باشچیلیق ائتدیگی کوتلوی آزادلیق حرکاتینی او، بوتون وارلیغی ایله آلقیشلاییر، دونیانی مات قویدوغو و " میلّیتین حؤرمت و حئیثیتینی ایثبات " ائتدیگی اوچون اونا آفرینلر سؤیله‌ییر:
حالی-مجذوبیم گؤروب، قار‍‍‍ء، دئمه دیوانه دیر،
نعره‌یی-شوریده‌می ظن ائتمه بیر افسانه‌دیر،
شاعیرم، طبیم دنیز، شعری-تریم دوردانه دیر،
بئهجتیم، عیشیم، سوروریم، وجدیم احرارانه دیر،
اینجیذابیم جورئتی-مردانه‌یی-مردانه دیر،
آفرینیم هیمتی-والایی-ستارخانه دیر! (1، 341).
خالقیمیزین موتفکیر شاعیری م.ع.صابیرین آزادلیق حاقیندا فلسفی دوشونجه‌لری بوندان عیبارتدیر.
ایستیفاده اولونموش ادبیات
1. م.ع.صابیر. هوپ هوپ‌نامه. باکی، 1958.
2. آغامیروو م. م.ع.صابیرین دونیاگؤروشو، باکی، 1962.
3. زامانوو آ. صابیر گولور. باکی، 1981.
4. احمدوو ه. م.ع.صابیرین پوئتیکاسی.باکی، آدپ‌و، 1996.
5. ایبراهیموو م. بؤیوک شاعیریمیز صابیر. باکی، 1962.
6. محمدوو م. شاعیر-وطنداش. باکی، 1962.
7. میر احمدوو ه. صابیر. آذربایجان س‌س‌ر ائا، 1958.
