+0 بگندیم
مختومقولو فراقی و 18. عصرده اوغوز تورکلری‌نین ادبیاتی
پاشا علی اوغلو
فیلولوگییا عئلملری دوکتورو
تورکمن خالقی‌نین ان بؤیوک شاعیری، بوتون تورک خالقلاری ادبیاتی‌نین ان گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری مختومقولو فراقی خالق شئعیری ایله کلاسیک شئعیر عنعنه‌لرینی بیرلشدیرن صنعتکارلارداندیر. دؤولتمند آزادی و نورمحمد قریب عندلیبین سیماسیندا تورکمن ادبیاتیندا اؤزونو بیروزه وئرن بو جریان مختومقولو فراقی‌نین شخصینده اؤز زیروه‌سینه چاتمیشدیر. مختومقولو شئعیری رئالیزمه، حیات گئرچکلیگی‌نین رئالیست تصویرینه مئیل ائدن تورکمن پوئزییاسی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سیدیر. م.فراقی یارادیجیلیغی خالقین حیات طرزی، معیشتی، سئوینج و کدری ایله سیخی صورتده باغلی اولان، اصلینده تورکمن خالقی‌نین ائنسیکلوپئدییاسی اولان بؤیوک صنعتکاردیر. شاعیر تورکمن خالقی‌نین حیاتی‌نین ان چتین، ضیدیتلرله دولو، داخیلی چکیشمه‌لرین، اؤلکه‌لرآراسی موناقیشه‌لرین گئتدیگی بیر دؤورده یاشاییب-یاراتمیش، همیشه قلبی خالقی‌نین قلبی ایله بیر وورموش، اونون سئوینج و کدرینه شریک اولموشدور. یاشادیغی دؤورون حاقسیزلیقلارینی، عدالت‌سیزلیکلرینی آمانسیز تنقید هدفینه توتان، خالقینی آزاد، خوشبخت گؤرمک ایسته‌ین، تورکمنلره داخیلی چکیشمه‌لره سون قویوب، وطنی دوشمن تاپداغی آلتینا دوشمه‌یه قویماماغی، اؤلکه‌نی بیر یومروق کیمی بیرلشیب مودافیعه ائتمگی تؤوصییه ائدن، سؤزون اصل معناسیندا میلّی شاعیردیر.
ماراقلیدیر کی، تورکمن ادبیاتیندا میلّی‌لیگی ترننوم ائدن، رئالیزمی اساس تصویر اوصولو سایان مختومقولونون یارادیجیلیغینداکی مئیللر بیر سیرا دیگر اوغوز تورکلری‌نین ده یارادیجیلیغیندا موشاهیده اولونور. اون سککیزینجی عصرده مختومقولو ایله برابر شیمالی آذربایجاندا موللا پناه واقیفین، جنوبدا تیلیمخانین، تورکییه ده نادیمین یارادیجیلیغیندا ایلکین رئالیزمه، خلقی‌لیگه مئیل، رئال گؤزه‌لین، دونیوی عشقین وصفی، نیکبین نوتلار دیقتی ایلکین جلب ائدن جهتلردندیر. تورک خالقلاری آراسیندا فوضولی شئعیرلری‌نین چوخ گئنیش یاییلدیغی بیر دؤورده آذربایجان شاعیری واقیفین (1717-1797) قوشمالاری مئیدانا چیخدی و اوخوجولار طرفیندن چوخ بیه‌نیلدی. اونون خوصوصیله خالق ادبیاتی فورمالاریندا یازدیغی اثرلرینده، قوشمالاریندا نیکبین احوالی-روحیییه، حیاتی، دونیوی گؤزللییه پرستیش حیسّلری قوووتلیدیر، آذربایجان خالقی‌نین عادت و عنعنه‌لری، میلّی حیات جانلی، پوئتیک ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. واقیف آذربایجان تورکلری‌نین بدیعی دیلینی یئنی یوکسه‌لیش پیلله‌سینه قالدیرمیشدیر. اونون اثرلرینده آذربایجان تورکجه‌سی بوتون گؤزللیگی، زنگینلیگی ایله تظاهور ائدیر. اونون موعاصیری، عوثمانلی دیوان ادبیاتی‌نین ان اؤنملی شاعیرلریندن اولان احمد ندیم (1680-1730) ده خالق شئعیری فورمالاریندا شئعیرلر یازمیش، دونیوی عشقی وصف ائتمیش، شئعیرده صونعی‌لیکدن قاچاراق رئال حیات صحنه‌لری‌نین تصویرینه مئیل ائتمیشدیر. ندیم خالق شئعیر فورمالارینا موراجیعت ائدن ایلک عوثمانلی شاعیرلریندن اولموشدور.
ایرانین ساوه بؤلگه‌سی‌نین مرغئی کندینده دونیایا گلمیش تیلیمخانین (1763-1831) شئعیرلری ساوه، قوم، اتراک، همدان، قزوین و زنجامدا، جنوبی آذربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرینده دیللر ازبریدیر. تیلیمخانین اثرلری‌نین، خوصوصیله ده شیفاهی خالق ادبیاتی فورمالاریندا یازدیغی قوشما، گرایلی و جیغالی تجنیسلری‌نین گئنیش کوتله‌لر آراسیندا یاییلماسی اونون اصل خالق شاعیری اولدوغونو ثوبوت ائدیر. تدقیقاتچیلار اونون یارادیجیلیغیندا واقیق و مختومقولونون تاثیری اولدوغونو قئید ائتمیشلر.
مختومقولو فراقی‌نین یارادیجیلیغی بئله بیر تورک-اوغوز موحیطینده اینکیشاف ائدیردی. مشهور تورکولوق و.بارتولدون دئدیگی کیمی، تاریخده هله هئچ بیر تورک شاعیری مختومقولو قدر پوپولیار اولمامیش، اونون قدر سئویلمه‌میش، اوخونمامیش، ازبرلنمه‌میشدیر.
مختومقولو هر شئیدن اؤنجه بؤیوک شاعیر و ایستعدادلی آشیقدیر. آرتیق اون یئددینجی عصردن اعتیبارن تورک ادبیاتیندا دیوان ادبیاتی ایله آشیق یارادیجیلیغی قوووشاراق یئنی بیر مرحله‌یه قدم قویموش، یازیلی ادبیاتلا شیفاهی ادبیاتین سینتئزی نتیجه‌سینده شاعیر-آشیق صنعتکارلار یئتیشمیشلر. مختومقولو تورکمن و عوموم‌تورک فولکلورونو دریندن منیمسه‌ین خالق شاعیری-آشیغی سویییه‌سینه یوکسلمیشدیر.
مختومقولو یارادیجیلیغی‌نین اساسینی محبت لیریکاسی تشکیل ائدیر. لاکین اونون تورکمنلری بیرلیگه چاغیران ایجتیماعی مضمونلو شئعیرلری ده آز دئییلدیر. او، " خالقین خوشبختلیگی بیرلیگینده‌دیر " ایدئیاسینی شئعیرینده بئله ایفاده ائتمیشدیر:
بیرلشیب، هم‌رأیدیر کؤنوللر، باشلار،
قیی وورسا ارییر تورپاقلار، داشلار،
بیر سوفره‌یه گهلر چؤرکلر، آشلار،
قارداشلیقدیر خوش ایقبالی تورکمنین.
بو شئعیر اون یئددینجی عصرین بؤیوک آذربایجان شاعیری، زحمتکئش خالقین قوووه سینه اینانان و اونو اؤز گوجونون توکنمزلیگینه ایناندیرماغا چالیشان عابباس توفارقانلی‌نین اینسانلاری بیرلیگه چاغیران میصراعلارینی خاطیرلادیر:
عابباس دئیر بو سؤزلری سریندن،
آرخی وورون سویو گلسین دریندن،
سؤز بیر اولسا داغ اوینادار یئریندن،
ائل بیر اولسا ضربی کرن سیندیرار.
م.فراقی‌نین دینی مضمونلو شئعیرلری ده چوخدور. اونون یارادیجیلیغیندا ایجتیماعی-سیاسی مضمونلو شئعیرلر، فلسفی-دیداکتیک اثرلر اؤنملی یئر توتور. بونلاردان باشقا، مختومقولونون موختلیف سببلردن یازدیغی شئعیرلری (ووجودنامه‌لر، آتاسینا، قارداشی عبدوللایا حصر ائتدیگی شئعیرلر) واردیر. دوغما خالقینا قیریلماز تئللرله باغلی اولان بؤیوک صنعتکار خالق روحونون ترجومانی کیمی اونون آرزو و ایستکلرینی، حیاتینی و طالعیینی قلمه آلمیش، بونو گئنیش پوئتیک ووسعت و سونسوز ایلهاملا، الوان و پارلاق بویالارلا یئرینه یئتیرمیشدیر. مختومقولونون اوچ عصردن بری تورکمن ادبیاتینی ایستیقامتلندیرمه‌سی‌نین و سئویلمه‌سی‌نین سببی ده ائله بودور. اونون تورکمن بیرلیگی ایدئیاسینا خیدمت ائدن شئعیرلری‌نین بیر قیسمی سؤزون اصل معناسیندا تورکمنلره اورتاق میلّی شوعور آشیلایان، بیر قیسمی آدلی-سانلی تورکمن خانلاری‌نین، بیلری‌نین، سرکرده و دؤیوشچولری‌نین قهرمانلیقلارینی ترننوم ائدن، بیر قیسمی ایسه وطنین گؤزللیکلرینی وصف ائدن شئعیرلردیر.
مختومقولو اثرلری‌نین 2 الیازما نوسخه‌سی آمئا م.فوضولی آدینا الیازمالار اینستیتوتوندا ساخلانماقدادیر. اونو دا قئید ائدیم کی، الیازمالار اینستیتوتونون خزینه‌سی تورک معنوی بیرلیگی‌نین ان باریز ثوبوتلاریندان بیریدیر. بورادا بؤیوک آذربایجان شاعیرلری ایله برابر اؤزبک شاعیرلری ع.نوای‌نین، موجریم بوخاری‌نین، عوثمانلی ادبیاتی‌نین کلاسیکلری باقی، ندیم، نایلی، نییازی میصری، علاالدین ثابیت، نؤورس، اوممی عیسا قارامانلی، شئیخ ایسحاق التوکاتی، گوواهی، ناظیم ایستانبولی، عیصمتی، ایبراهیم حقّی ارضرومی، ضییا پاشا و باشقالاری‌نین اثرلری‌نین الیازمالاری قورونور.
مختومقولونون الیازمالار اینستیتوتوندا ساخلانان بیرینجی الیازماسی اون دوققوزنجو عصرده کؤچورولموش دیواندیر، بورادا 94 قوشما و قزللر توپلانمیشدیر. اون دوققوز عصرده تورکمنیستانا کؤچورولموش ایکینجی الیازمادا شاعیرین آیری-آیری شئعیرلری کؤچورولموشدور.
مختومقولو بو گون بوتون تورکلرین، خوصوصیله ده اوغوز تورکلری‌نین سئویملی شاعیریدیر. بؤیوک شاعیرین مؤحتشم یارادیجیلیغی، اثرلرینده وصف ائتدیگی میلّی بیرلیک ایدئیاسی اونون اؤزوندن سونراکی نسیللره قویوب گئتدیگی ان دیرلی میراثدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
