دیل و دوشونجه 

  فتح‌الله گولن 

     دیل مدنیتین حركت‌وئریجی عونصورلریندن بیریدیر. میللتین گوجو دیل و دوشونجه‌سی‌نین گوجو ایله دوز موتناسیبدیر. بیر توپلومون دیل و دوشونجه‌سی نه قدر زنگیندیرسه، او، بیر او قدر ده گوجلو ساییلیر. بیر فرد اؤز دیلیندن نه قدر یاخشی ایستیفاده ائدیر و اینسانلارلا نه قدر راحات دیالوق قورا بیلیرسه، اؤز دَیرلرینی ده بیر او قدر قوروموش اولور. اصلینده دیل وارلیق و حادیثه‌لره باخیشی، اشیانین هم بوتؤو، هم ده حیصه -حیصه  قاورانیلماسینی تامین ائدن ان موهوم عامیلدیر. هانسی زاویه‌دن باخساق، دیل مدنی حیاتیمیزدا موهوم رول اویناییر. 

Azərbaycan Fəlsəfəsi

 Zümrüd Quluzadə

Qədim dövrdən bu günə kimi

Azərbaycan fəlsəfəsi anlayışı tarixən Azərbaycanda və ölkə xaricində yaşayan müxtəlif dil, din və mədəniyyətlərin daşıyıcıları olan azərbaycanlıların fəlsəfi irsinin təşəkkül və təkamülünü əhatə edir.

Müasir elmi məlumatlara görə, Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafı dördüncü minilliyinə qədəm qoymuşdur. Bu ölkədə qədim dövrlərdən başlayaraq yüksək sivilizasiyaların bir-birini əvəz etməsi, müxtəlif dil, din, həyat tərzlərinin çulğalaşması Azərbaycan etnosunun mənəvi mədəniyyətinin məhvəri olan fəlsəfi fikir və dünyagörüşünün təşəkkül və təkamülü üçün münbit zəmin yaratmışdır. Юлкянин fəlsəfi mədəniyyətin inkişafında onun coğrafi mövqeyi, təbii zənginliyi, tarixən yüksək şəhər mədəniyyəti, daim müxtəlif dil və din daşıyıcıları olan regionlarla əlaqələrinin mövcudluğu mühüm rol oynamışdır. Bunların sayəsində artıq e.ə. I minilliyin 1-ci yarısından ölkə халгларынын ictimai şüurunda varlığın başlanğıcı və sonu, təkamülü, insan və mühitin, maddi və qeyri-maddinin, rasional və irrasionalın münasibətlərinin, həqiqət, xeyir, şər və ədalətin çoxçalarlı əlaqələrinin dərkinə yönəlmiş fəlsəfi mülahizələr və onları ehtiva və təmsil edən mifologiya və dinlə bağlı, kökləri keçmiş minilliklərə gedib çıxan müxtəlif ideoloji cərəyanlar olmuşdur.

بؤیوك قهرمان عوثمان باتور و شرقی توركیستان حاققیندا

عوثمان باتور 1899-جو ایلده شرقی توركیستانین شیمالیندا قالان آلتای ویلایتی‌‌‌نین كؤك‌‌توقای بؤلگه‌‌سینده دونیایا گلیب. قازاخ توركلری‌‌‌نین اورتا جوزوندندیر و مولكی بویونا منسوب اولوب. 

  عوثمان باتورون گوجلو و هئیبتلی بیر بدن قورولوشو وار ایدی.1.85 بویوندا، قیساقالین بوینو و یاری باغلی-باتیق گؤزلری باخانلاردا زهملی بیر گؤركم یارادیردی. قیریش قاش آراسی، اوزو شخصیتینی عكس ائتدیریردی. چوخ آز دانیشیردی و هر مؤوضودا اؤزونه اعتیباری تام ایدی. 40 یاشینا قدر حئیوان‌دارلیق ایله مشغول اولوب. 

میللی شوعورون مئعیاری:دیل و كولتور بیرلیگی

موباریز سولئیمانلی

صنعت‌‌شوناسلیق اوزره فلسفه دوكتورو، دوسئنت  

   دونیانین بیر چوخ علم، مدنیت و سییاست خادیملری دیل و كولتور بیرلیگینی میللی شوعورون و اؤزونودركین اساس عامیلی حساب ائتمیشلر. حیاتلارینی آذربایجانین مدنی ترققی‌سینه و میللی ایستیقلال ایدئیالاری اوغروندا موباریزه‌‌یه حصر ائتمیش ضیالیلار دا خالقین بو ایدئاللار اطرافیندا بیرلشمه‌‌سی‌‌نین، بو ایدئاللارین مفكوره حالینا گتیریلمه‌سی‌نین، میللی شخصیتین فورمالاشماسی اوچون معنوی-روحی بیرلیگین واجیب و موهوم شرط اولدوغونو بیلدیرمیشلر. بو معنادا اونلار، دیل ده داخیل اولماقلا،  " كولتور "  آنلاییشی آلتیندا بیر خالقین روحی و معنوی دَیرلری‌نین مجموسونو ایفاده ائتمیشلر. بیز ده بو یازیمیزدا  " كولتور "  دئیركن، دیقتی اساسن مدنیتین معنوی آسپئكتلرینه یؤنلتمیشیك. اونا گؤره كی، اگر اؤزوموزو میللی-مدنی ترققی و ایستیقلال جارچیلاری اولان موتفككیرلرین كولتورولوژی دوشونجه‌‌سی‌نین واریثی حساب ائدیریكسه، او زامان بو عامیلی دیقتدن قاچیرمامالی و آنلاییشلارین چرچیوه‌‌سی‌نین موعین‌لشمه‌سینده ده اونلارین یاناشمالارینا تاریخی-موقاییسه‌‌لی شكیلده یاناشمالیییق (بیزجه،  " كولتور "  تئرمینی ایله میللی روحی-معنوی دَیرلر كومپلئكسی‌نین،  " مدنیت "  مفهومو ایله كولتورلر مجموسو حساب ائدیلن بشری مدنی دَیرلرین،  " سیویلیزاسییا "  ایله ایسه ماددی-مدنی و تئخنوگئن اینكیشاف سویییه‌سی‌نین ایفاده ائدیلمه‌سی منطیقی اولار). 

تبریزدن كازانا، او بیزیم خوجامیز 

 یازان: محمت آیجی 

كؤچورن:عباس ائلچین

   تورك دونیاسی‌‌نین ان بؤیوك اورتاق كولتورل دگرلریندن بیری نصرالدین‌خوجا دیر. بوگون اؤزبكیستاندان تاتاریستانا، قاقائوزیادان دوغو توركیستانا بیزیم خوجامیز دئییرلر! 

       ریوایته گؤره تستیچی(كوزه‌چی) شارمامات عاییله‌‌سی‌‌نین اوشاغی اولمامیش. ار  آرواد ایللر ایلی اوغول حسرتی ایله یانیپ توتوشموشلار، گئتمه‌دیكلری حكیم، ایشلتمه‌دیكلری  درمان ، یاخمادیقلاری توتسو، باش‌وورمادیقلاری شامان قالمامیش آما، آللاه بو، وئرمه‌یینجه وئرمیر. بو دا بیر ایمتیحان‌دیر دئیه حسرتلری‌‌نین آتشینی قونداقلاییب باغیرلارینا باسمیشلار، یانا یاخیلا قوجالمیشلار. قوجا دا اولسا تستیجی شارماماتین آروادی آللاهدان بیر اوشاق وئرمه‌سی اوچون، بیر گئجه سحره  قدر دوعا ائتمیش، گؤزیاشی تؤكموش، سجّاده‌سی سویا كسمیش. سحر، هر گون اولدوغو كیمی شارمامات، ائوده دوزلتدیگی تستیلری، قابی، قاجاغی، ایشله‌مه‌لی كوپلری یوكله‌‌ییب بازارا آپارمیش. یوكلری ایندیریپ سیرایا دوزركن بؤیوك كوپلردن بیری‌‌نین ایچیندن بیر كؤرپه گولمه‌سی گلمیش........

A حرفی‌‌نین ایزله‌دیگی یوللار

دوچئنت دوكتور، حالوك بركمن 

كؤچورن: عباس ائلچین        

    بو یازیدا A حرفی‌‌نین ماجراسینی آنلاداجاغام. بو ماجرانی بو قدر گئرییه آتمامین ندنی چوخ قارماشیق بیر ماجرا اولدوغونداندیر. بو ماجرانی آنلاتمادان اؤنجه K حرفی‌نین ماجراسینی و OK بویلاری‌نین گؤچ یوللارینی اوزون اوزادییا آنلاتماغیم گركدی. لاتین (روما) الیفباسینداكی بؤیوك A حرفی ایكی فرقلی یول ایزله‌‌یرك  ایتالیا یاریم آداسینا اولاشمیشدیر. بو قونو گئنلده هئچ‌بیر دیلچی طرفیندن اله آلینمامیشدیر. بورادا آنلاداجاغیم ماجرا تامامن اؤز آراشدیرمالاریم سونوجو اورتایا چیخارمیش اولدوغوم سون درجه ایلگینج بیر سونوجدور. 

   A حرفی نین ایزله‌‌‌دیگی یوللار 

ایرواندا آذربایجان مطبوعاتی نین تمل داشی:  " لک-لک "  ساتیریک ژورنالی 

  شفق ناصیر 

  ژورنال بوتؤولوکده ادبیات ساحه‌سینه بوتون سایلاریندا گئنیش یئر وئرمیشدیر.  " لک-لک " ،  " هردم‌خیال " ،  " یئتیم جوجه " ،  " کئیفلی " ،  " جیننی " ،  " شئیطان "  ایمضالی شئعیرلرین مؤوضوسو سویداشلاری‌نین معنوی حیاتیندا مدنی گئری‌لیگین تنقیدی و ایفشاسینا  حصر ائدیلمیشدیر.  اکثر سایلاردا  " تاققیلتی "  باشلیغی ایله وئریلمیش دؤردلوکلر اؤزلوگونده گئنیش بیر مؤوضونو عکس ائتدیرمه‌سه‌ده، خالقین دیقتینی جمعیتده مؤوجود اولان ایجتیماعی قوصورلارا یؤنلدیر. بونلاردان بیر نومونه‌: 

  غرق اولمالی اولسان‌دا 

  دنیزلرده بوغولسان، 

  هئچ اولماسا دا مومکون 

  اگر ساحیله چیخماق. 

  نامرد الینه وئرمه الین، 

  ترکی-حیات ائت، 

  نامرد الینی توتماقدان 

  افضلدی بوغولماق. 

  بورادا ایفاده اولونان دنیز ....

قازاقیستاندا بیر آلتین آدام داها تاپیلدی                                   

   داها دوغرو ایفاده ایله، بیر آلتین قادین، آلتین پرنسئس تاپیلدی. بیلیندیگی كیمی سون زامانلاردا قازاقیستاندا آلتین آدام تاپیلدیغی خبرلرینه تئز-تئز راست گلیریك. بو آلتین آداملار م.اؤ. دؤورلره ویا م.س. ایلك عصرلرده حؤكم سورموش ساكا و هون توركلرینه عاییددیر. چوخ ساییدا آلتین گئییملرله گؤمولموش بئله آلتین آداملارین تاپیلماسی، او دؤنمده توركلرین آتالاری‌نین مورفه بیر حیات یاشادیقلاری‌نین دلیلی ساییلمالی‌دیر.  

  بیلیندیگی كیمی، ایلك آلتین آدام 1970دا ائسیك كورقاندا تاپیلمیشدی. سون ایللرده ..............

دوچئنت دوكتور حالوق بئركمن         

    آپاریلان آراشدیرمالارا گؤره چوواشجانین اسكی بیر آلتای دیلی اولدوغو و توركجه‌یه چوخ یاخین اولدوغو معین‌لشدیریلمیشدیر. قارا ‌دنیزین قوزئی‌یندن باتی‌یا دوغرو گؤچ ائدن توم بویلارین دیللرینی چوواشجا ائتكیله‌میشدیر. اؤزللیكله هونلار، آوارلار،دیگر ماجار بویلاری و حتا گونوموزده آلمان دئدیگیمیز بالتیك بویلاری، فین‌لی‌لر و وایكینگ‌لر داهی بو دیلین ائتكیسینده قالمیشدیلار. بولغارلارین اسكیدن قونوشدوغو دیل ده چوواشجادیر.  

خیابانی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ادبی موحیط 

   ایسلام قریبلی 

  فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو   

    ییرمینجی یوزیللیگین اوللری یاخین و اورتا شرق اؤلكه‌لرینده، او جومله دن شرقین آیریلماز بیر حیصه سی اولان آذربایجاندا اویانیش، اینتیباه دؤورو كیمی خاراكتئریزه اولونور. بو اویانیش و میللی اؤزونودرك سایه‌سینده ایستر شیمالی، ایسترسه ده جنوبی آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا بیر سیرا یئنیلیكلر مئیدانا چیخدی. آذربایجانین هر ایكی تاییندا آزادلیق حركاتی گئنیش ووسعت آلدی، ان اساسی یئنی ایدئیالارین رواج تاپماسینا، یاییلماسینا ایمكان و شراییط یاراندی.

 چاغداش ساتیریك شاعیر: بابا پونهان   

  آتابابا سئییدعلی اوغلو مددزاده 1948-جی ایل نویابر آیی نین 5-ده باكی شهرینده دونیایا گؤز آچیب.1955-جی ایلده محمد امین رسولزاده قصبه سینده كی  99 سایلی مكتبین بیرینجی صینفینه گئدیب. 1963-جو ایل 8-جی صینیفی بیتیریب. همین ایل باكی رابیطه  تئخنوكومونا داخیل اولوب. 1967-جی ایل اییون آییندا تئخنیكومون مأذونو اولوب، آوقوست آییندا باكی مئتروپولیتئنینده مئكانیك وظیفه سینده ایشله مه یه باشلاییب.  

اویغور توركلرینده فولكلور و ادبیاتین اینكیشافی

یازان: علی شامیل

كؤچورن:عباس ائلچین 

   اؤزت:

   چین خالق رئسپوبلیكاسی نین شینجان -اویغور موختار رایونونو (شینجان اویغور آوتونوم رایونلوك) آذربایجاندان تخمینن دؤرد مین كیلومئترلیك بیر مسافه آییریر. عئینی سویدان اولدوغوموزا گؤره می، یوخسا تاریخین گئدیشیندنمی اوخشار طالعیی یاشاییریق. علاقه لریمیز زامانین سورعتییله آیاقلاشماسا دا، قان یادداشی سایه سینده هله ده ادبی اثرلریمیزین آدلاریندا، مؤوضولاریندا بیر اوخشارلیق وار. توپونیم و شخص آدلاریمیزین دا بؤیوك بیر حیصه سی عئینیدیر.  

  بو گون چینده یاشایان سویداشلاریمیز اویغور، بیز ایسه آذربایجانلی آدلانیریق. هر بیریمیزین ده آیریجا (آز قالا بیر-بیریندن تدریج اولونموش) تاریخی، ادبیات تاریخی، دیل تاریخی و س. یارادیلیب. اصلینده، 20-جی یوز ایله دك آذربایجان توركلری نین ادبیاتی عوثمانلی توركلری نین ادبیاتیندان نه قدر فرقلنیردیسه، اویغورلارین یاراتدیغی ادبی اثرلر ده اؤزبكلرینكیندن بیر او قدر فرقله نیردی. اونا گؤره ده بونلار داها چوخ اوغوز و جیغاتای آدییلا آدلاندیریلیردیلار. بو ایكی قروپ آراسیندا ائله جیدی فرق ده یوخ ایدی. حتّی 19-جو یوز ایلده یاشامیش شاعیرلریمیزین اثرلری آراسیندا جیغاتای توركجه سینده یازیلمیش نومونه لره راست گلیندیگی كیمی، اؤزبكیستاندا یاشامیش شاعیرلر ده 20-جی یوز ایله دك اوغوز توركجه سینده ده قلملرینی سینامیشلار. 

  دونیادا باش وئرن سیاسی حادیثه لر، بیزلری تاثیر آلتینا آلان دؤولتلرین استراتئقلری نین حاضیرلادیغی چوخ سایلی پلانلار ایسه بو فرقی آرتیرماغا خیدمت ائدیردی. بئله لیكله، اویغور فولكلورو، ادبیاتی، اویغور نثری، اویغور پوئزییاسی، اویغور درامچیلیغی و س. تئرمینلر مئیدانا گلدی. اویغور ادیبلری روس تاثیری آلتیندا قالان قارداشلاری آراجیلیغی ایله و یا شخصن روسییا واسیطه سیله دونیانین اینكیشافینی ایزله یرك آوروپا ادبیاتیندان گلمه ژانرلاری دا منیمسه دیلر. چاغداش اویغور درامچیلیغی، اویغور تئاتری بئله جه فورمالاشدی و شؤهرت قازاندی. حاضیردا اویغور دیلی و ادبیاتی چینین شینجان-اویغور موختار رایونوندا، قازاخیستاندا و اؤزبكیستاندا اینكیشاف ائدیر. چینین قوزئیینده بیزیمله عئینی دیل عاییله سینه منسوب اولان خالقلاردان اویغور، قازاخ، قیرغیز، تاتار، اؤزبك، سالور و ساری اویغور توركلری یاشاییرلار.  

  مقاله ده اویغور فولكلوروندان و یازیلی ادبیاتیندان دانیشیلاجاق. بو ادبیاتین عبدالرحیم نیزاری (1776-1849)، صادیر پَلوانی (1798-1871)، توردوش آخون قریبی (19-جو یوزایل)، نوروز آخون ضیایی (19-جو یوزایل)، بیلال ناظیم (1824-99)، عبدالخالیق اویغور (1901-33)، موللا شاكیر (1825-98)، آرمییا نیمشئهیت (1906-72)، زونون قدیری (1911-89)، احمد ضییاتی (1913-89)، لطف اله مُطلیپ (1922-45)، خئویر تؤمور (1922-91)، عبدالرحیم اؤتكور (1923)، تورقون آلماس (1924)، عبدالكریم خوجا (1928-88)، طیبجان علی یوپ(1930-89)، محمدجان صادیق (1934)، عبدو شكور محمدامین (1934-95)، قییوم توردی (1937-97)، زوردون صابیر (1937-98)، قوربان بارات (1939)، محمدعلی زونون (1939)، محمدجان راشیدین (1940)، احد توردی (1940)، بوغدا عبدالله (1941)، جلال الدین بهرام(1942)، تورسون یونوس (1942)، روزی ساییت (1943-2001)، امین احمدی (1944)، محمدامین هوشور (1944)، تورسونجان لیتیپ (1945)، توختی آیوپ (1945)، محمد عوثمانجان ساووت (1946)، نورمحمد توختی (1949)، عبدالله ساووت (1950)، احمد امین(1950) ایبایدوللا ایبراهیم (1951)، محمد باغراش (1952)، خالیده ایسراییل (1952)، اختم عؤمر (1963) و ب. نوماینده لری اویغور دیلی نین زنگینلشمه سی و ایجتیماعی فیكرین فورمالاشماسی اوچون آز ایش گؤرمه میشلر.  

  آچار سؤزلر: شینجان-اویغور، ادبیات، فولكلور، چاغداش درامچیلیق، تئاتر، اوپئرا 

  نووروز بایرامی- تاریخی و كؤكلری باره ده

 عاریف خلیل اوغلو 

خالقیمیزین مین ایللردن بری ائل آراسیندا یاشایان ائله بایراملاری وار كی، یاراناركن نه بیر سؤزونو، نه بیر نغمه سینی یازییا آلیبلار. اولو قایناقلاردان  سوزولوب گلن، بیر-بیریندن اویناق، شوخ، لطافتلی  بایرام نغمه لری، داها ائركن  گؤروش و تصوورلرله  باغلی آیینلر، اعتیقادلار، عادت-عنعنه لر، مراسیملر، تاماشالار نسیللرین یادداشیندا یاشایاراق عصرلر، قرینه لر آشمیش، گلیب بو گونوموزه چاتمیشدیر. 

 قایالار اوزرینده یارانان ایلك «تابلولار»

  آذربایجان اراضیسینده ان قدیم ماددی مدنیت نومونه لری ائ.اَ.8-جی مین ایلیگه تصادوف ائدیر. قدیم مئقالیتیك آبیده لر ، ماغارالار، مودافیعه  تیكیلیلری، كورقانلار، مئتال آلتلر، دولگرلیك، زرگرلیك صنعتی آذربایجان یاشاییش مسكنی اوچون خاراكتئریك اولموشدور. مونومئنتال قایا رسملرینده خالقین مدنیتی و ائستئتیك تصوورلری اؤز ایفاده سینی تاپمیشدیر.  

سینمای كشورهای آسیای میانه

نگاهی كوتاه به سینمای كشورهای آسیای میانه از آغاز تا سال1996.

قزاقستان

قیرقیزستان

ازبكستان

تركمنستان

تاجیكستان