دونیانی سؤز ایداره ائدیر

موختار قول‌محمد (قازاخیستان)

قازاخ رئنئسانسی

          قازاخ مدنیتی و ادبیاتی‌‌نین «قیزیل عصری» و یا قازاخ رئنئسانسی ییرمینجی عصره تصادوف ائدیر. من گؤی‌‌توركلرین داشلار اوزرینده حك ائتدیگی پوئمالار، كازتوقان/Kaztuqan/ و دوسپامبئتین/Dospambet/ شوجاعت دولو اثرلری، ماخامبئتین//Maxambet آلوو ساچان شئعیرلری و دولاتین/Dulat/جیلالانمیش داستانلاریندان بری اوزون یول كئچن «آبای‌آقه‌دَركی/Abayaqədərki» گؤزل ادبیات نومونه‌‌لری‌‌نین اهمیتینی كیچیلتمك نیتیندن چوخ اوزاغام. آما آللاه طرفیندن سئچیلمیش رئنئسانس شخصیتی اولماق یالنیز آبایا قیسمت اولدو. آبای اونا قدر یارادیلانلاردان بهره‌له‌نه‌رك قازاخ معنویاتینی گؤرونمه‌‌‌میش یوكسكلیگه قالدیردی. 

      اؤتن عصرین اوللری اوچ نهنگین آدی ایله باغلیدیر: شاكریم/Şakərim/ (فلسفی پوئزییا)، ماقژان/Maqjan/ (لیریكا)، سولطان‌ماحمود/Sultanmahmud/(وطنپرور پوئزییا). 20-60-جی ایللرین اساس پارلاق سیماسی اولان ایلیاس ژانسوقوروودان/İlyas Jansuqurov/ سونراكی دؤورون تانینمیش نوماینده‌لری بونلاردیر: عیسا بایزاكوو/İsa Bayzakov/، ساكئن سئیفوللین//Saken Seyfullin، تاییر ژاروكوو/Tayır Jarokov/، آبدیلدا تاژیبایئو/Abdilda Tajibayev/، كالیژان بئكخوژین/Kalijan Bekxojin/، كاسیم آمانژولوو/Kasım Amanjolov/، ژوبان مولداقالییئو/Juban Moldaqaliyev/، سیربای ماولئنوو/Sırbay Maulenov/، قافو كاییربیوو/Qafu /Kayırbəyov. سونونجو نسلین ادبیاتا گلیشی اینقیلاب آب-هاواسیندا، سووئت‌لشمه دؤنمینده، وطن موحاریبه‌سی‌‌نین آلوووندا باش وئرمیشدی. بؤیوك ادبیات یاراتماقلاری هئچ ده اونلارین زنگین تجروبه‌یه مالیك اولماسی و صیرف ادبیاتچی-فیلولوق تحصیللریندن ایره‌لی گلمیردی. بو، اونلارین فیطری ایستعدادیندان دوغوردو. محض بو نسیل 60-جیلارین ادبیاتا گلیشی اوچون زمین حاضیرلادی.  

     60-80-جی ایللرین قازاخ پوئزییاسی بیتكین و نوواتورلوق ایدئیالاری ایله بولدور. بو «بؤیوك كؤچون» باشیندا اولژاس سولئیمئنوو/Oljas Süleymenov / دورور. اولژاس روسجا یازسا دا، اونون پوئزییاسی درین میللی‌لیگینی ساخلاییب. اونون اثرلرینده قازاخ وطنپرور روحو حؤكمن حیس اولونور. اؤز زامانیندا اولژاس اوریژینال كولوریت، خوصوصی ریتم و یئنی ائنئرگئتیكانی تك اؤز دوغما قازاخ پوئزییاسینا دئییل، هم ده سووئتلر بیرلیگی آدلانان نهنگ ایمپئرییانین 1/6 حیصه‌سینی توتان روس‌دیللی پوئزییایا دا گتیردی و قانونی‌لشدیردی. اولژاس چاره‌سیزلیكدن اؤز آدی و تاریخینی اونوتماغا باشلامیش، میللی دیرچلیشه اومیدلرینی ایتیرمیش، اؤلگون و مقصدسیز بیر شكیلده ایمپئرییانین كونج-بوجاقلاریندا عؤمور سورن بیر چوخ كیچیك میللتلری یوخودان اویاتدی و اونلاری یوكسلیشه روحلاندیردی. او، اؤز شخصی نومونه‌سی ایله كوتله‌نین فیكیرلرینه اعتیراض ائتمك و عقیده‌نین سسینه قولاق آساراق یاشاماغین نه اولدوغونو عیانی گؤستردی.بو دؤور قازاخ پوئزییاسی‌‌نین اوچ سوتونو موكاقالی ماكاتایئو /Mukaqali Makatayev/ ، قدیر میرزه‌لیئو/ /Qədir Mirzəliyev ، تومانبای مولداقالییئودیر/ Tumanbay Moldaqaliyev /. موكاقالی پوئزییا ایله بیرلیكده دوغولموش ایستعداددیر، اؤزو ده خالق منظوم عنعنه‌سی اولان «كارا ائلئن» - قازاخ اون بیر بندلیگی ایله. اونو آنلاماق اوچون گرك یارانیشیندان قازاخ اولاسان. اونون شئعیرلری‌‌نین دیگر دیللره ترجومه‌سی‌‌نین سون درجه چتین باشا گلمه‌سی ده بونونلا علاقه داردیر.  

      قدیرین نظمی ایسه اؤزو باشقا دیللره ترجومه اولونماغا جان آتیر و مهارتلی ترجومه‌‌‌چی‌‌نین الینده اونون شئعیرلری نه معنا، نه ده كولوریتینی ایتیرمه‌دن هر هانسی بیر اجنبی دیلده سربست دانیشیر. قدیر شاعیر-اینتئللئكتوالدیر.  

      تومانبایین پوئزییاسی‌‌نین عونصورلری - حیسلر، لئیتموتیوی - محبتدیر. تاثیرلی، ائستئتیك جهتدن قوصورسوز، معنالی، اینجه و ایشیقلی لیریزمله دولو اولان بیر پوئزییا - اونون شئعیرلری باره ده بونو دئمك اولار.  

      ییرمینجی عصرین قادینلاردان عیبارت اولان قازاخ پوئزییاسی منه محبتله قورولموش بزكلی بیاض چادیری خاطیرلادیر كی، اونون قوببه‌سینده ابدی اولاراق بو ظریف پوئزییانین باشلانغیجیندا دایانان مریم حاكیمژانووا/ /Məryəm Hakimjanovaو تورسینخان عبدوررحمانووانین/ /Tursınxan Əbdürrəhmanov اثرلری حك اولونوب. چادیرین تاغ-تاوانلاری موعاصیریمیز اولان شاعیره‌لردن - فریضه اونقارسینووا/ Fərizə Unqarsınova/، مرفوقه آیتخوژینا/ /Mərfuqə Aytxojina، آكوشتاپ بختیگئرئیئوانین/ Akuştap Bəxtigereyeva/ صنعت اینجیلریندن عیبارتدیر. دایاق دیوارلاری ایسه نؤوبتی نسلین نوماینده‌لری اولان كولش احمدووا/ Küləş Əhmədova /و گولنار سالیكبایئوانین/ /Gülnar Salıkbayevaیارادیجیلیق محصوللاریندان تشكیل اولونوب.   

     *  *  * 

      ییرمینجی عصر قازاخ نثری‌‌نین قیمت‌لندیریلمه‌سینه گلدیكده ایسه بوتون آدلاردان اول ان یوكسك و نوفوذلو، ائنسیكلوپئدیك بیلیك و ائرودیسییایا مالیك موختار آوئزووون/ Muxtar Auezov/ آدینی چكه‌جگم. 

      اؤتن عصرین قازاخ پوئزییاسی ایله موقاییسه ده قازاخ نثری بیر او قدر جوشقون اینكیشافی ایله اؤیونه بیلمیر. 20-30-جو ایلللرده او، اؤزونون ایلكین فورمالاشما مرحله‌سینده ایدی. 

      او دؤورده قازاخ ادبیاتیندا رومان ژانری‌‌نین بوتون قانون و طلبلرینه تام جاواب وئرن اثرلر چوخ آز ایدی. ژ. آیماوتوو/ /J. Aymautov، ب.مایلین/ /B.Maylin، ای.ژانسوقوروو/ İ.Jansuqurov/، س. سئیفوللین/ /S. Seyfullin، س.موكانووون/ /S.Mukanov اثرلرینی بؤیوك چتینلیكله رومان آدلاندیرماق اولاردی. آوروپا و دونیا مئعیارلاری نؤقطه‌یی-نظریندن قوصورسوز نثر اثرلری‌‌نین مؤلیفی اولان ایلك قازاخ - داهی موختار آوئزوودور. اونون 20-جی ایللرده قلمه آلدیغی حئكایه‌لر، 30-جو ایللرده یازدیغی پووئستلر و 40-جی ایللرده یاراتدیغی «آبای یولو» رومان-ائپوپئیاسی - بوتون ژانرلاری منیمسه‌مك، سورعتلی اینكیشاف، دونیایا آككرئدیتاسییا و قازاخ بدیعی نثری‌‌نین تانینماسی دئمكدیر. «آبای یولو» بوتون گله‌جك قازاخ نثری اوچون ادبی صنعتكارلیغین ائتالونودور.  

      م. آوئزوودان سونرا یاشاییب-یاراتمیش بیر سیرا مشهور یازیچیلارا بعضی ادبیاتشوناس و تنقیدچیلر «آلیپتار توبی»، یعنی، «تیتانلار قروپو» و یا «قودرتلی دسته» كیمی كوللئكتیو لقبلر وئرمگه تلسدیلر. آنجاق بو  " دسته " دن اولانلارین هئچ ده هامیسی‌‌نین یاراتدیغی اثرلر زامانین سیناغیندان چیخمادی. بو، خوصوصن ده ایندی، 1/4 عصر كئچدیكدن سونرا، نینكی نسیللر، هم ده اوخوجو ماراق و ذؤوقلری‌‌نین دییشدیگی دؤورده اولدوقجا تضادلی شكیلده اوزه چیخیر. 

      بو سیرادا ادبی ایرثی ایله قازاخ بدیعی سؤزونون اؤلمز كلاسیكلری سویییه‌سینه یوكسلن ماهیر نثر اوستاسی - قابیت موسرئپووون/ /Qabit Musrepov آدینی خوصوصی قئید ائتمك ایسته ییرم. منجه، اونون اساس اثری «اویادیلمیش مملكت» یوخ، سون رومانی «اوُلپان»دیر. تأسوف كی، بو جور گؤزل اثر زامانیندا روس دیلینه اوغورسوز ترجومه اولونموشدو. بو روماندا یئسئنئی قابیت موعلیمین اؤزو، اولپان ایسه یازیچی‌‌نین حیات یولداشی رایادیر. قهرمانلارین رومانتیك محبتی - قابیت موعلیمین اؤز گنج، گؤزل و حدسیز درجه ده چوخ سئودیگی حیات یولداشی رایسه محمدیارووایا اولان سئوگیسینی ایفاده ائدیر.  

      «تیتانلار» نسلیندن سونرا ادبیاتا گلن آبدیژامیل نورپئیسوو/ /Abdijamil Nurpeisov، تاخاوی آختانوو/ /Taxavi Axtanov، صافوان شایمئردئنوو/ /Safuan Şaymerdenov ، ایلیاس یئسئنبئرلین İlyas Yesenberlin// ، آنوار عالیمژانوو /Anuar Alimjanov/ ، آزیلخان نورشایخوو Azilxan/ /Nurşaixov ، شرخان مورتازا/ Şerxan Murtaza/ اؤز اثرلری ایله ییرمینجی عصر قازاخ نثری‌‌نین بؤیوك و كیچیك نسیللری‌‌نین «ساحیللری» آراسیندا «قیزیل كؤرپو» سالماقلا اؤزلریندن اولكی نسلین لاییقلی داوامچیلاری و واحید ایشه خیدمت ائدن ادیبلر كیمی تانیندیلار.  

     60-جی ایللرین خروششوو «مولاییملشمه‌سی»ندن سونرا قازاخ ادبیاتینا بؤیوك میقیاسلارا چیخماغا قابیل، كامیل نثره خاص بوتون خوصوصیتلری اؤزونده جمع ائتمیش «آلتمیشینجیلار» گلدی. اونلاری فرقلندیرن خوصوصیتلر بونلاردیر: یوكسك نظری حاضیرلیق و پئشكار تجروبه؛ اؤتن ایللرین میللی نثرینده توپلانمیش موختلیف ژانرلاردا و موختلیف مؤوضولاردا اوریژینال اثرلرین یارادیلماسی؛ او دؤورلرین سووئت ادبیاتینا گتیریلمیش یئنی‌لیك‌چیلیك روحو، سربست‌فیكیرلی‌لیك و «وئریلمیش ایجازه‌لرین» سرحدلری و احاطه دایره‌سی‌‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی. بوتون سادالادیقلاریم آبیش كئكیلبایئو /Abiş Kekilbayev/ ، موختار ماقاوین/ Muxtar Maqauin/ ، كابدئش ژومادیلوو/ /Kabdeş Jumadilov ، كالیخان ایسكاكوو /Kalixan İskakov/ ، ساكئن ژوویسوو/ /Saken Juvisov ، آكیم تارازی/ /Akim Tarazi ، ساین موراتبیوو/ Sain Muratbəyov/ ، دولات ایسابیوو /Dulat İsabəyov/ ، اورالخان بوكئیئو Oralxan/ /Bokeyev ، دوكئنبای دوسژانوو /Dukenbay Dosjanov/ ، ساتیمژان سانبایئوین Satimjan/ /Sanbaye یارادیجیلیغیندا اؤز عكسینی تاپیب. 

      او مؤلیفلرین ایچینده ائله‌لری وار ایدی كی، اونلارین اثرلری او واختكی «سوسیالیست دوشرگه‌سی‌‌نین» (خوصوصیله شرقی آوروپا) میللتلری‌‌نین دیللرینه و قیسمن ده بیزه رغبت بسله‌‌‌ین فرانسیزلارین دیلینه ترجومه اولونور و تكرار-تكرار نشر اولونوردو. آنجاق بو اثرلرین «ایخراج» نوسخه‌لری آجیناجاقلی درجه ده آز ایدی، اونلارین ترجومه‌سی صیرف سیاسی-تبلیغاتچیلیق مقصدی گودوردو. كرئمل سئنزورلاری بو ایشه جیدی نظارت ائدیردی. بعضاً اثرلری ترجومه ده قصدن ضعیفله‌دیر، مضمونسوزلاشدیریردیلار. اونا گؤره ده قازاخ نثری‌‌نین آوروپا سویییه‌سینه چیخماسی (هله دونیا سویییه‌سی بیر یانا) باره‌ده صؤحبت بئله گئده بیلمزدی. اونو دا قئید ائدك كی، چاغداش قازاخ نثری‌‌نین اینگیلیس دیلینه ترجومه فاكتلاری او دؤور اوچون فؤو‌ق‌العاده سئنساسییالی حادیثه  ایدی. بونونلا هم راضیلاشماق، هم ده موباحیثه  ائتمك اولار، آنجاق، شخصن من بو نسلی بئله قییمتلندیرردیم: اگر صاباح معلومات وئریلسه كی، اولژاس سولئیمئنوو و آبیش كئكیلبایئو ادبیات اوزره نوبئل موكافاتینا لاییق گؤرولوب، من بو خبری تامامیله طبیعی، قانونا اویغون و حتّی میللی قازاخ اببیاتی‌‌نین نایلیتلری‌‌نین دونیا طرفیندن تانینماسی‌‌نین بیر آز گئجیكمیش آكتی كیمی قبول ائدرم. 

      اگر ادبیاتدان اول و سونرا دیلین مؤوجودلوغوندان دانیشساق، ایندییه‌دك منه آلینماز قالا و آچماسی بیلینمه‌ین تاپماجا كیمی گؤرونن كالیخان ایسكاكوو یادا دوشر. اونون یارادیجیلیغی - جانلی قازاخ دیلی‌‌نین ان شفاف بولاغیدیر. دیل ظریفلیگی، سئمانتیك اینتویسییا و ائكسپرئسسیو مهارتده اونا اوستون گلمك آرزوسو و یا هئچ اولمازسا اونا آز دا اولسا بنزه‌مك ایستگی بوش و معناسیزدیر. چوخ گؤزل آنلاییرام كی، ادبیات سئخینده موقاییسه معناسیزدیر. آنجاق منیم اوچون حقیقت داها اؤنملیدیر و آچیق دئییرم كی، كالیخان منیم شوعورومدا عینادلی شكیلده قازاخ بونینی كیمی جانلانیر.  

      اؤن صحنه‌یه یوزیللیگین سونلارینا یاخین چیخان و ادبی طالعلرینده پرئسلنمیش زمانه‌نین تضییقی آچیق-آیدین گؤرونن ادبیاتچیلار نسلینی ده قئید ائتمه‌یه بیلمرم. ییرمینجی عصرین سون روبعونده بوتون اوچ نسیل «ادبیات عاییله‌سی‌نین» پارادوكسو اوندا اؤزونو گؤستردی كی، كئنشیلیك میرزه‌بیوو /Mirzəbəyov/ و ژومابای ژاكیپبایئو /Jumabay Jakıpbayev/ كیمی دونیاسینی دییشمیش صنعتكارلار داها یاشلی قلم یولداشلاری‌‌نین فونوندا ابدی «گنج شاعیرلر» جرگه‌سینه قاتیلدیلار. حالبوكی، همین «همیشه‌جاوان شاعیرلرین» رئال یاش حددی 45-55 یاشلار آراسیندا دییشیر.  

      یئسئنقالی راوشانووون/ Yesenqali Rauşanov/ یارادیجیلیغینا شرق پوئزییاسی‌‌نین رنگارنگ بدیعی عنعنه‌لری عوضوی شكیلده هوپوب. تئمیرخان مدتبگین/ Temirxan Mədətbəy/ شئعیرلری سانكی گؤی‌توركلرین دیلینی بیزیم اوچون جانلاندیریر. بو، قازاخ پوئزییاسی‌‌نین چوخ بؤیوك و گیزلی، هله تام آچیلمامیش پوتئنسیالینی گؤستریر.  

      فلسفی-رومانتیك پوئزییانین بوتون ائنئرژیسینی اؤزونده جمع‌لشدیرمیش نئسیپبی آیتووون Nesipbəy Aytov// بیتیب-توكنمك بیلمه‌ین یارادیجیلیغی قازاخلاری میللی-تاریخی باخیمدان گؤزل تقدیم ائدیر.  

      گنج، اومیدوئرن ایستعدادلاری آراسیندا آیری-آیری پارلاق، اینسان دوشونجه‌سینی هیجانلاندیران دئبوتانتلار وار. آنجاق تك-توك ایشلره اساسن قطعی قرارلارلا چیخیش ائتمك هله تئزدیر. طالعیین حؤكمو ایله یئر سطحینه چیخان چئشمه قارشیسینی كسن نهنگ قایانی پارچالادیغی كیمی تینیشتیكبی آبدیكاكیموو دا/Tınıştıkbəy Abdıkakimov/ اولیقبی یئستاولئتوودان/Ulıqbəy Yestauletov/ سونرا بیرجه آندا مشهورلوق زیروه‌سینه یوكسلدی و چاغداش قازاخ پوئزییاسی‌‌نین گؤركملی سیمالاری آراسیندا اؤزونه یئر تاپدی. دیگرلریندن فرقلی اولاراق تینیشتیكبی شاگیردلیك مرحله‌سی كئچمه دن بیردن «بؤیودو» و اؤزونه‌مخصوص یوللا ایری آددیملارلا ایره لی‌له‌‌یه‌رك اؤز گور سسینی عالمه جار چكدی.  

      یارادیجیلیق باخیمیندان اولكی نسله یاخینلاشا بیلن گنج ناثیرلردن من نورقالی اوراز Nurqali/ /Oraz و عسكر آلتایین/ /Əskər Alta آدلارینی چكه بیلرم. 

     *  *  * 

       قازاخیستانین روس‌دیللی ادبیاتی دا چوخ زنگین و موستثنا تاریخه مالیكدیر. اونون یارادیجیلاری قازاخیستاندا آنادان اولموش س.و. ایوانوو//S.V. İvanov، آ.س.سوروكین//A.S.Sorokin، ای.پ.شوخوودور/ /İ.P.Şuxovdu. ییرمینجی عصرین 20-30-جو ایللرینده ادبیاتین وضعیتی باره‌سینده ن.آنووون/N.Anov/ حئكایه و ائسسئلری گئنیش تصوور یارادا بیلر. 60-جی ایللرده بو ادبیاتا م.د.سیماشكو/ /M.D.Simaşko، ای.پ.شئقولیخین/ İ.P.Şeqolixin /، 70-جی ایللرده ق.ای.تولماچوو/ Q.İ.Tolmaçov/، 80-جی ایللرده و.ف. میخایلوو/ /V.F. Mixaylovگلدی و بو مؤلیفلرین هر بیری اؤزونه‌مخصوص بیر نسلی فورمالاشدیرماغا مووفق اولدو.  

      تكرارسیز یارادیجیلیغی سایه‌سینده ان مشهور و ان چوخ اوخونان یازیچی-ناتورالیستلرله بیر جرگه ده دایانان م.د.زوئرئو/ M.D.Zverev/ شخصیتینی خاطیرلاماماق غئیری-مومكوندور.  

      حئكایه، پووئست، ائسسئلر، قازاخ مؤلیفلری‌‌نین اثرلریندن ائدیلمیش ترجومه‌لر مؤلیفی اولان اوچ‌دیللی یازیچی ق.ك.بئلگئر/ /Q.K.Belger باشدا اولماقلا قاخازیستان-آلمان ادبیاتی؛ ان اؤن سیرالاریندا خ.آبدوللین/ X.Abdullin /و ز.سامادی/ Z.Samadi/ اولماقلا قازاخیستان-اویغور ادبیاتی؛ واختیله مجبورن بورا كؤچورولموش كورئیا دیاسپورو طرفیندن یارادیلمیش، سونرالار ایسه بورادا چیچكلنمیش قازاخیستان-كورئیا ادبیاتی - بوگون كئچمیشده اولدوغو كیمی محصولدار دئییل. بو، بؤیوك تأسوف دوغورور. آخی داهی آبای و هؤتئنین/Höten/ معنوی یاخینلیغیندان ایلهام آلمیش قازاخ-آلمان ادبی علاقه‌لری بیر واختلار ادبیاتلاریمیزی بیرلشدیرمكدن ساوایی، مدنیتلریمیزی ده زنگینلشدیرمیش و میللتلریمیزین یاخینلاشماسینا سبب اولموشدو.  

   *  *  * 

       سون ایللرده ادبیاتچیلاریمیز آراسیندا آچیق چكیشمه‌لر باش آلیب گئدیر. منجه، بو، چكیشمه دئییل، موناسیبتلری آیدینلاشدیرماغین طبیعی و پسیخولوژی ایضاحی اولان فورماسی، داخیلده كی  نئقاتیودن خیلاص اولماق واسیطه‌سیدیر.  

      حاضیردا «نورپئیسوو/ Nurpeisov/ - ژومادیلوو/ Jumadilov/» جوتلوگو آراسیندا ایختیلافلار سون درجه گرگینلشیب. آبدیژامیل نورپئیسووون//Abdijamil Nurpeisovشخصیت و یارادیجیلیغیندا بیر موركبلیك وار. اونونلا ایللر بویو ان یاخین موناسیبتده اولسان دا، داخیلی ماهیتینی آنلایا بیلمزسن. من اونون یارادیجیلیغی اوزرینده دایاناجاغام. 

      نورپئیسووون «قان و تر» آدلی اثری ایدئیاسیندان توتموش بدیعی ترتیباتینا قدر ان خیردا مقاملاراجان دوشونولموش یارادیجیلیق نومونه‌سیدیر. بعضاً دوشونورم كی، اگر هر بیر ادبیاتچیمیز یاراتدیغی اثری‌‌نین هر سؤزونون اوستونده آبئكئ كیمی اسسیدی، اوندا قازاخ ادبیاتی هانسی رئیتینقلره صاحیب اولمازدی؟  

      اؤز  " سونونجو بورج " اونو دا نورپئیسوو 20 ایل عرضینده یازیب. یازیچی‌‌نین چوخ‌ایللیك آختاریشلاری‌‌نین محصولو اولان بو اثر اونون بوتون دونیادا مشهور اولان تریلوگییاسی‌‌نین داوامیدیر. «قان و تر» تریلوگییاسی ادبیاتدا نینكی بؤیوك، هم ده سس-كویلو بیر حادیثه‌یه چئوریلدی. ایجتیماعیتین رئاكسییاسیندان دوغان ائنئرگئتیكا ایله متنین بدیعی ائنئرگئتیكاسی اوست-اوسته دوشوردو. بو تاثیرلی فوندا  " سونونجو بورج "-و زولوشكایا بنزه‌دیرم. نورپئیسووون هئچ بیر اثری مؤلیفین اؤزو كیمی تلاش و تلسكنلیگی سئومیر. حقیقتن ده بئش روماندان عیبارت اولان بو كوینتولوگییانی 20.عصر قازاخلاری‌‌نین اصل حیات ائنسیكلوپئدییاسی سایماق اولار. 

      كابدئش ژومادیلوو/ /Kabdeş Jumadilov مؤلیف ایندیویدواللیغی ایله سئچیلن ناثیردیر. بیر دفعه  موصاحیبه‌لریندن بیرینده اؤزونون ان یاخشی اثری باره ده اولان سوالا جاواب اولاراق ژومادیلوو  " طالع "  رومانی‌‌نین آدینی چكدی. منسه بیر اوخوجو كیمی اونون  " سونونجو دوشرگه "-سینی سئویرم. چونكی منیم تانیدیغیم ژومادیلوو ایستعدادی‌‌نین بوتون چالارلاری ایله بو روماندادیر.  

      بئله صنعتكارلار چاغداش قازاخ ادبیاتی‌‌نین ابدی غورور منبعی ایدیر! اونلارین آرتیق چوخدان یاددان چیخمیش، گونده‌لیك آنلاشیلمازلیق و فیكیر آیریلیغی اوجباتیندان باش وئرن گركسیز سؤز گولشدیرمه‌لرینی موشاهیده ائتدیكجه بیزی ایستر-ایسته مز بئله سوال ناراحات ائدیر: بونلاردان كیم اودور و عومومیتله، بورادا قالیب اولماق مومكوندورمو؟ اونا گؤره ده منیم اونلارین هدر یئره صرف اولونان واختینا حئیفیم گلیر. صمیمی قلبدن اومید ائدیرم كی، ایكی خالق یازیچیسی آراسینداكی «بوز» لاپ یاخین زاماندا اریسین. 

      باشقا گئرچك موباحیثه  چینگیزخانین اطرافیندا جریان ائتدی. آجی تصادوف اوزوندن بورادا دا میللتین و ادبیاتین ایكی لیاقتلی تمثیلچیسی - موختار ماقاوین/Muxtar Maqau/ و موختار شاخانوو//Muxtar Şaxanov اوز-اوزه گلدی. گؤره‌سن، ایللر اؤنجه «ایكی موختار» آدلی یازیسیندا اونلارا نوازیشله یارادیجیلیق خئییر-دوعاسی وئرن حساس قابیت موسرئپوو/ Qabit Musrepov/ بونو گومان ائده بیلردیمی؟ بو چكیشمه‌‌نین معناسیزلیغی اوندادیر كی، بوگون 21.یوز ایللیكده چینگیزخان حاقیندا نه‌لر دئییلسه و نه‌لر یازیلسا دا، بو نهنگ خاقان دونیا تاریخی و ادبیاتیندا اؤز لاییقلی قییمتینی چوخ-چوخ ایللر بوندان اول آرتیق آلیب.  

      دیگر طرفدن هر بیر عالیم و یاخود دا یازیچی‌‌نین هر هانسی شخصیت، یا دا تاریخی حادیثه‌یه موناسیبتده شخصی تصوورلریندن چیخیش ائده‌رك اؤز نؤقطه‌یی-نظرینی فورمالاشدیرماق ایمكانی وار. اونون بو فیكرینی یا قبول، یا دا ردد ائتمك اولار. آما بوردا هر نؤوعس اولتیماتوم تامامیله یئرسیزدیر.  

      موختار ماقاوین بوتون تورك معنویاتینی یوكسك زیروه‌لره قالدیرماق اوچون ادبیاتا گلمیش یازیچی، تكباشینا قازاخ ادبیاتی‌‌نین ایكی‌عصرلیك تاریخینی یازمیش عالیمدیر. بو بؤیوك قلم اوستاسی‌‌نین هر بیر صنعت اینجیسینده ثابیت میللی روح مسكوندور. ماقاوی‌‌نین «قازاخ تاریخی‌‌نین الیفباسی»-نی اوخویاندا یازیچی‌‌نین میللتینه سونسوز محبتینی بوتون وارلیغینلا دویورسان.  

      موختار شاخانوو شاعیر-تریبوندور. آنجاق اونو عادی مئیدان ناطیقلریندن فرقلندیرن وطنداش هوجومو و صنعتكار عاجیزلیگی كیمی بیر-بیریله اویغونلاشمایان خوصوصیتلری اؤزونده جمع‌لشدیرمه‌سیدیر. اونون س‌س‌ری پارلامئنتی‌‌نین تریبوناسینا چیخیب دئكابر حاقیندا حقیقتلری بیان ائتمه‌سی فاكتینا میثلی گؤرونمه‌میش شوجاعتدن باشقا نه آد وئرمك اولار؟ شاخانوو داخیلی طلبات و طبیعتینه گؤره «آكین»دیر. بوتون كئچمیش سووئتلر بیرلیگی اوزره ادبی پروسئسده دورغونلوغون ایلكین علامتلری مئیدانا چیخاندا محض اونون اثرلری‌‌نین دونیا خالقلاری‌‌نین دیللرینه فعال صورتده ترجومه اولونماسی فاكتینی قئید ائتمه‌مك گوناه اولاردی. اونون بعضی صنعت یولداشلاری بونو اعتیناسیزلیقلا قارشیلایا بیلر، آما نوبئل موكافاتی لاورئاتی عرب ن.محفوظ، قیرغیز چ.آیتماتوو، روس ی.یئوتوشئنكو، اینگیلیس او.مئی، آلمان ف.هیتسئر، یاپون ای.دایساكو كیمی گؤركملی موعاصیرلری م.شاخانوو یارادیجیلیغینی ان یوكسك قییمته لاییق گؤرموشلر.  

      قدیر میرزه علی‌‌نین «بورولغان» آدلی كیتابی دا ادبیات عالمینده موعین بحثلره سبب اولدو. ایستر مؤوضو، ایسترسه ده ژانر باخیمیندان «بورولغان» قازاخ اوخوجوسو اوچون گؤزله‌نیلمز ایدی. اونا گؤره ده اكثریت بو اثری اینامسیزلیق و ایكیلی حیسلرله قارشیلادی.  

      هئچ كیمین حقیقتی اینحیصارا آلماق حوقوقو یوخدور. موطلق حقیقتلر یالنیز بؤیوك یارادانا معلومدور. دئمه‌‌‌لی، «بورولغان»دا سؤیله نیلنلر - ق.م.علی‌‌نین اؤز حقیقتلریدیر كی، اونلارلا دا راضیلاشمایانلارین اولماسی طبیعیدیر. بئله وضعیتده هئچ كیمه تضییق گؤسترمه‌دن اؤزونه بللی اولانلاری بیلدیرمه‌سن. رئاللیغین صورتی‌‌نین یارادیلماسی یولوندا هانسی فیقورلار و رنگلردن ایستیفاده ائتمگین گركلیدیر؟ بونو سئچمك آرتیق اوخوجونون ایشیدیر.  

      من چوخ بؤیوك ماراقلا تك  " بورولغان "-ای دئییل، هم ده  " طالع "  رومانینی اوخودوم. شاعیری «میرواری آختارانلارا» بنزه‌‌دن بو اذیتلی امگی، آخی، نئجه قییمتلندیرمه‌‌مك اولار؟  

      بازارین «شوك تئراپییاسی» بیزیم جمعیتیمیز اوچون فرقلی نتیجه‌لر وئردی. ایلك اولاراق رساملار، سونرا ایسه بو یئنی شراییطه اویغونلاشان آرتیستلر اولدولار. یازیچیلار ایسه هله اوزون مودت عرضینده سرت و سویوق اوغورسوزلوق زولاغیندا قالدیلار. هامی‌‌نین دیقت و احتیرامینا عادتكار اولموش سوسیالیزم دؤورونون بو اركؤیونلری كاپیتالیزمین رقابت موباریزه‌سینه حاضیرلیقلی دئییلدیلر. اولجه اثر عرصه‌یه گتیرمك اوچون یارادیجیلیق عذابیندا قوورولماق، سونرا اسپونسور آختاریشیندا قاپی-قاپی گزمك، سوندا ایسه حاضیر تیراژدان گلیر الده ائتمگین واسیطه‌لری اوستونده باش سیندیرماق...  

      ایندی وضعیت، گؤرونور كی، یاواش-یاواش دوزه‌لیر. 2002-جی ایلدن اعتیبارن دؤولت سیفاریشی ایله نشر اولونان كیتابلارا گؤره ستابیل اولاراق قونورار اؤدنیلیر. اؤزل نشریاتلاردا ایسه بیر چاپ ورقی اوچون اؤدنن قونورار 100 آب‌ش دوللاریدیر. امینم كی، یاخین گله جكده یازیچیلار بازار قایدا-قانونلارینا اطرافلی بلد اولوب ناشیرلرین قیلیغینا گیرمك ایشینه سون قویاجاق، اؤز كیتابی‌‌نین چاپینی اعتیبار ائتدیكلری نشریاتین سئچیمینده سون درجه دیقتلی اولاجاقلار. 

      شرق سپیرالی   

       دؤوروموزون گئنیش یاییلمیش یانلیشلیقلاریندان بیری ده ادبیاتین «اؤلومو» و گویا ادبی پروسئسین دونماسی فیكریدیر. بونونلا قطعی راضی دئییلم. بئله كی حاضیردا ادبی پروسئسین ضعیفله‌مه‌سی دئییل، ادبی علاقه‌لرین كسیلمسی موشاهیده اولونور.  

      بیر نئچه ایل بوندان اول من كورئیا و یاپونییادا اولدوم. سئولدا میللی موزه‌یین لاپ مركزینده یئرلشدیریلمیش ائتنوگئنئز خریطه‌سینده «كورئیالیلارین بؤیوك تاریخی یولو آلتایدان باشلامیشدیر» جومله‌سینی اؤز گؤزلریمله اوخویاندا منیم حئیرتیمی، ظنیمجه، تصویر ائتمك او قدر ده چتین اولمازدی. یاپونییادا ایسه اوساكادا بوتون دونیادا مشهور اولان علمی موزه مركزی‌‌نین تاریخچیلری ایله صؤحبت اسناسیندا من یاپون ائتنوگئنئالوقلاری‌‌نین گلدیگی سون نتیجه ایله باغلی آشاغیداكیلاری یئنیدن ائشیتدیم: «گون‌دوغان اؤلكه»-نین میللتی‌‌نین اجدادلاری بو آدالارا كورئیا یاریماداسیندان اوزوب گلمیشلر». و بو ائتنوگئنئتیك باغلامادا اوچونجو و ان آرخایك حلقه آچیق-آیدین برپا اولونموشدور: «پروتوتوركلر- كورئیالیلار - یاپونلار».  

      یاپون دیلی ده تورك دیللری كیمی آلتای دیللری عاییله‌سینه عاییددیر. یاپونلارین «قئنقو سئیكاتسو/ qenqo seykatsu/»-سونا (میللتین دیل مؤوجودلوغو) نه قدر دریندن بلد اولورسانسا، بیر او قدر اونون تورك دیلی و دوشونجه طرزی ایله یاخینلیغی‌‌نین شاهیدی اولورسان. خوصوصی ماراق دوغوران جهتلردن بیری ده هر ایكی دیلده عئینی منشالی و سینونیم لئكسئملره تئز-تئز راست گلینمه‌سیدیر كی، اونلارین دا پروتوتورك عومومی‌لیگینی درحال موعین ائتمك اولمور. سین‌هارمونیزمین طلبلری قازاخ و یاپون دیللرینده قازاخ و مونقول دیللری ایله موقاییسه ده داها آیدین ایفاده‌سینی تاپیر. موتخصیص رأی‌لرینه گؤره، یاپون دیلی‌‌نین لوغت تركیبی‌‌نین 2/3-سی چین منشالیدیر، قالان حیصه‌سی ایسه قدیم آلتای دیلیندن ایرثن كئچن سؤزلردن عیبارتدیر.  

      ایكینجیسی، اگر كورئیالیلارین اجدادلاری قدیم توركلردیرسه، یاپونلار ایسه كورئیالیلارین تؤرمه‌سیدیرسه، حاقیندا دانیشدیغیمیز میللتلرین ایكیسی‌‌ده منشایینه گؤره قازاخلارا یاخیندیر.  

      اوچونجوسو، یاپون و قازاخ ادبیاتلاری سون عصر عرضینده هر ایكی خالقین تكامول یوللارینداكی فؤوق‌العاده اوخشارلیغی و وحدتی آشكارا چیخاریر.  

      توكوقاوین/Tokuqav/ زامانیندا یاپون ادبیاتی كلاسیك فرانسیز، اینگیلیس و روس ادبیاتلاری‌‌نین نومونه‌سینده و اونلارین آچدیغی یول ایله اینكیشاف ائتمه‌یه باشلادی. اگر ایلك قازاخ رومانی ییرمینجی عصرین اوللرینده چاپ اولونموشدورسا، آوروپا اوصولو ایله یارادیلمیش ایلك یاپون رومانی اون دوققوزونجو عصرده ایشیق اوزو گؤرموشدو. ییرمینجی عصرین اوللرینده یئنی یاپون ادبیاتی‌‌نین اساس آپاریجی سیماسی جمعی 35 ایل عؤمور سورموش ر. آكوتاقاوا/ /R. Akutaqava اولدو. اونون ایكی درین پسیخولوژی مضمونا مالیك نووئللاسی - «راسئمون داروازاسی» و «بورون» كیفایت ائتدی كی، دونیا ادبیاتی پیئدئستالینا یوكسلسین.  

      یاپون ادبیاتی‌‌نین تاریخینی شرطی اولاراق دؤرد دؤوره آییرساق (بیرینجی - اون دوققوز عصرین اوللرینده كی  ادبیات؛ ایكینجی -آكوتاقاوانین زامانی و اونون باشچیلیغی آلتیندا یاپون مؤلیفلری‌‌نین دونیا صحنه‌سینه چیخماسی؛ اوچونجو – تانیدزاكی/ /Tanidzaki ، كاواباتی/ /Kavabatı ، میسیما/ /Misima، كئندزابورونون/Kendzaburon/ آدلاری ایله علاقه لی اولان دونیا ادبیاتی اولیمپی‌‌نین فتح اولونماسی عصری؛ دؤردونجو- موراكامی‌‌نین دؤورو، اولترا موعاصیرلیك، یوكسك تئخنیكالاشدیریلمیش، ایفراط اوربانیزاسییا سویییه‌سینه گلیب چیخان یاپون ادبیاتچیلاری‌‌نین نسلی)، اوندا قازاخ ادبیاتی اوچون ده هر اوچ دؤور سجییه‌وی‌دیر. بس دؤردونجو نسیل هارادادیر و نه اوچون بیز بو نسلی گؤره بیلمیریك؟   

      *  *  * 

       موحاریبه دن سونراكی یاپونییا س‌س‌ری پارچالاندیقدان سونراكی 90-جی ایللره بنزه‌ییر. اساس قلوباللاشما یولونا ایلك اولاراق اؤنونده علم و تئخنولوگییالار گئدن یاپون ایقتیصادیاتی قدم قویدو. سونرا تحصیل ساحه‌سینده ایصلاحاتلار كئچیریلدی، داها سونرا ایسه نهایت كی، نؤوبه ادبیات و مدنیته گلیب چاتدی. بو یئنی دؤور عصرلرله مورگوله‌ین و ایننوواسییالارا قارشی «كار» مؤوقئعیی نوماییش ائتدیرن عنعنه‌وی جمعیتی اویاتدی و یئنی نسیل اینسانلارین حیاتا گلمه‌سینه سبب اولدو. 1950-جی ایللرده دونیایا گلنلر 70-جی ایللرده آرتیق اؤز گوج و قابیلیتلرینی فعال شكیلده نوماییش ائتدیرمه‌یه باشلادیلار و موراكامی بو گئنئراسییانین ان پارلاق نوماینده‌سی اولدو.  

      واخت‌آشیری بیزیم بیر چوخ موعاصیرلریمیز اؤزلرینی بئله سواللا اوزورلر: «نییه موستقیل‌لیك الده اولوندوقدان سونرا ادبی پروسئس اهمیتلی درجه‌ده ضعیفله‌ییب؟» منیم اونلارا جاوابیم بئله‌دیر: حادیثه‌لری تلسدیرمك لازیم دئییل، یئنی عصرین آداملاری موطلق گله‌جك و اؤز سؤزلرینی دئیه‌جكلر، آنجاق، بونون اوچون بیر نسلین دیگری ایله عوضلنمه‌سی باش وئرمه‌لیدیر، بو پروسئس ایسه 30 ایل مودتینده زامانی احاطه ائدیر. باخ، ائله اوندا قازاخ ادبیاتی‌‌نین دؤردونجو نسلی اؤز توتارلی سؤزونو دئیه‌جك. اگر  " طبیعت بوشلوغا دؤزمور "  بیاناتی حقیقتدیرسه، اوندا «بو جاوان، نامعلوم نسلین» ده  " موراكامیسی "  تاپیلاجاق.   

     مدنیتلرین یاخینلیغی 

        بو یاخینلاردا برازیلییالی رومانچی پاولو كوئلیو قازاخیستانا گلمیشدی. كوئلیو فئنومئنی باره ده دوزگون تصوور فورمالاشدیرماق اوچون لاتین آمئریكاسی ادبیاتی‌‌نین تاریخینه بیر قدر دریندن نوفوذ ائتمك لازیمدیر. معلوم اولدوغو كیمی، لاتین آمئریكاسی ادبیاتینا اراضیسی 15. عصرین سونلاریندان باشلایاراق ایسپانییا و پورتوقالییا طرفیندن موستملكه‌لشدیریلمه اوبیئكتی اولموش مركزی و جنوبی آمئریكا اؤلكه‌لری‌‌نین و میللتلری‌‌نین ادبیاتینی عایید ائدیرلر. ییرمینجی عصرین اوللری اورتئقا-ای-قاسسئتین یارادیجیلیغی ایله ایشیقلاندیریلدی. او، سونرالار هامی طرفیندن قبول اولونموش نهنگ دونیا فیلوسوفلاریندان بیرینه چئوریلدی، بوتون آورواتلانتیك ایجتیماعی فیكری‌‌نین فورمالاشماسیندا اساس رول اوینامیش نادیر ضیالیلاردان بیری اولدو. اونون «كوتله‌لرین عوصیانی»، «اینجه صنعتین دئهومانیزاسییاسی» و باشقا مشهور ائسسئلری لاتین آمئریكاسی ادبیاتی‌‌نین جوشغون اینكیشافی اوچون چوخ گوجلو بیر تكان رولونو اوینادی، چوخ‌سایلی پروقنوزلاری ساغلیغیندا اؤز تصدیقینی تاپیب حیاتا كئچدیگی كیمی، قاباقجادان گؤردویو «كوتلوی مدنیت» فئنومئنی ییرمینجی عصرین ایكینجی یاریسیندا رئاللیغا چئوریلدی، آریستوكراتلارین ایمتییازلارینا داخیل اولان مدنی اینستیتوتلار، آتریبوتلار، دیرلر (نفیس معمارلیق نومونه‌لری و ائلیتار معیشت، تئاترلار، كونسئرتلر، موزه‌لر) دوننكی رعیت اوچون ده ال‌چاتان اولدو. 

      اونون عنعنه‌لرینی داوام و اینكیشاف ائتدیرن پارلاق آرگئنتینا شاعیر و ناثیری خورخئ لویس بورخئس اولدو. بورخئس چوخ شاخه‌لی ایستعدادا مالیك ایدی. ایلك اولاراق شاعیر كیمی شؤهرت قازاندیقدان سونرا او، كیچیك نثرین، قیسا حئكایه‌لرین، درین معنالی، پارلاق و یادداقالان ائسسئلرین كرالی كیمی تانیندی. 

      آرگئنتینادا دوغولموش بورخئس گنجلیك ایللرینی آوروپادا كئچیرمیشدیر. اونو بیر شاعیر كیمی فورمالاشدیران محض آوروپا اولموشدور. اونون دونیاگؤروشو كلاسیك آنتیك، ایسپان، فرانسیز، ایتالیان، آلمان، اینگیلیس ادبیاتلاری اساسیندا فورمالاشمیشدیر. اونون ائسسئلری عئینی درجه ده پوئزییا و نثر، ادبیات و اینجه صعنت، مدنیت و دین، فلسفه و معنویات كیمی موختلیف پروبلئملری آراشدیریر. بورخئس یارادیجیلیغی‌‌نین آراسی‌كسیلمز قلوباللاشما لئیتموتیوی‌‌نین سیررینی محض آلدیغی تربییه و تكرار اولونماز ترجومه‌یی-حالیندا آختارماق لازیمدیر. او، دونیا مدنیتلرینی و سیویلیزاسییالارینی بیر-بیرینه قارشی قویمور، عكسینه اونلاری اوریژینال بیر وحدتده گؤستریر.  

      اؤز محصولدار عؤمرو عرضینده بورخئس بیر-بیریندن هم مؤوضو و فورماسینا، هم ده حجمینه گؤره فرقلنن اون ائسسئ مجموعه‌سی نشر ائتمیشدیر (منه اونلاردان سككیزی معلومدور). بوددا، عیسا مسیح، محمد، هومئر، وئرگیلی، آریستوتئل، رابله، سئروانتئس، شئكسپیر، سویفت، شوو، والئری، اویتمئن، فلوبئر، فیتس‌جئرالد اونون پئرسوناژلاری آراسینا داخیلدیر.  

      بورخئسی دیگرلریندن فرقلندیرن داها بیر نادیر خوصوصیت اونون شرق فلسفه‌سی و ادبیاتی‌‌نین علا بیلیجیسی اولماسی ایدی. كونفوتسی، لاوتزی، فرابی، ایبن-سینا، عؤمر خیام، رومی - بونلار بورخئسین آردیجیللیقلا اؤیرندیگی قدیم چین، عرب، فارس، هیند كلاسیكلری‌‌نین سایسیز-حسابسیز سییاهیسیندان اولان ان مشهورلاری‌‌نین آدلاریدیر. آدی چكیلن داهیلرین ایشلرینده او، اؤزونو بالیق سودا حیس ائدن كیمی حیس ائدیردی. 

      بیزیم موعاصیریمیز كوئلیو اوچون بورخئس ان یوكسك نوفوذ صاحیبیدیر. عبث یئره دئییلدیر كی، او، بورخئسله عئینی گونده آنادان اولدوغونا گؤره سونسوز غورور حیسی دویور. او، هله گنجلیك ایللرینده اورگی‌‌نین چاغیریشی ایله بورخئسی آختاریب تاپمیشدیر كی، اونا صمیمی قلبله تعظیم ائتسین. او، اؤز كومیرینی گؤردویو اوچون اؤزونو حدسیز خوشبخت سانیردی. ایسپان پوبلیسیستی خوان آریاسا وئردیگی موصاحیبه‌سینده كوئلیو بورخئسین دئمك اولار كی، بوتون شئعیرلرینی ازبر بیلدیگینی سؤیله‌میشدیر.  

     كوئلیونون ادبی ایرثینه بورخئسین تك نظمی دئییل، او جومله‌دن نثر اثرلری، خوصوصیله ائسسئلری ده بؤیوك تاثیر ائتمیشدیر. بو دا سیرر دئییلدیر كی، اونا دونیا شؤهرتی گتیرن «كیمیاگر» رومانی بورخئسین بدیعی ایدئیالارینی اینكیشاف ائتدیرمك و اونا اوخشاماق ایستگیندن دوغوردو. بو دا مؤلیفین باش اوجالیغیدیر كی، او، هئچ زامان بورخئسدن منیمسه‌دیگی سوژئت باره ده حقیقتی گیزلتمه‌میشدیر. كوئلیونون «زایر» رومانی‌‌نین آدی و ایدئیاسی یئنه ده بورخئسین «زایر» آدلانان ائسسئسیندن گؤتورولموشدور. بیرینجی، جمعی ایكی صحیفه‌لیك ائسسئسینده پارلاق، دایم جاذیبه‌دار دیداكتئما (یئری گلمیشكن، اوخشار سوژئت «مین بیر گئجه» ناغیللاری‌‌نین وئرسییالاریندان بیرینده ده وار)، ایكینجی ایسه بیرنفسه اوخونان چوخ ماراقلی بیر رومان یارادیب. آنجاق هئچ كیمین بونون باره‌سینده ادبی اوغورلوق، بایاغی ریمئیك و س. بو قبیلدن سؤزلر سؤیله‌مه‌یه دیلی گلمز. 

      بئله عالیجناب واریثلیك تاندئمی‌‌نین عكسینه اولاراق بیزیم بعضی میللی باشابلا ادبیاتچیلاریمیز اؤز همكارلاری‌‌نین عونوانینا «سن فیلان ایشینده منیم فیلان ایدئیامدان ایستیفاده ائتمیسن» كیمی ایفشا ائدیجی بیاناتلارلا چیخیش ائتمه‌یه فورصتی الدن وئرمیر، بونونلا دا معناسیز، كونترپرودوكتیو و هئچ ده حؤرمتلرینی آرتیرمایان موباحیثه‌لرده باتیب قالماق ریسكینی آرتیریرلار. مؤوضو - خطدیر، سوژئت - اسكئلئتدیر، بونلارا حیات وئرن ایسه یازیچی‌‌نین ایستعدادیدیر. دئمه‌لی، هر هانسی بدیعی اثرین دَیری بدیعی اوبرازلارین دونیاسینی یارادان و بو پروسئسده یارادانا بنزه‌ین مؤلیفین ایستعدادی ایله تعیین ائدیلیر.  

      لاتین آمئریكاسی ادبیاتینا گلدیكده سون دؤورلرین بیر پارادوكسونو قئید ائتمك ایسته‌ییرم، سووئت ایتتیفاقی زامانیندا بیزه نئرودا و آمادونون یارادیجیلیغی اورتئقی-ای-قاسسئت و بورخئسله موقاییسه ده داها تانیش و یاخین ایدی. بونون اصل سببینی ایسه طبیعی كی، سییاستده آختارماق گركدیر.  

      یادیما گلیر، توركییه‌یه سفرلریمین بیرینده من تانینمیش بیر تورك اینتئللئكتوالیندان ناظیم حیكمت حاقیندا سوروشدوم. او، ایلان وورموش كیمی دارتیندی و بو مؤوضونو موزاكیره ائتمك ایستمه‌دیگینی آچیق-آیدین نظره چارپدیراراق جاواب وئردی: 

  - من بئله بیر شاعیر تانیمیرام، لاكین من كومونیستلره ساتیلمیش تورك باره‌ده ائشیتمیشم. 

      هم‌صؤحبتیم صمیمی دئییلدی.البتته كی، او، ناظیم حیكمتین كیملیگی باره‌ده بیلیردی. آنجاق گوناه‌سیز شاعیرین تمیز آدینی لكه‌لمك ایسته‌ین آندا، او، سانكی اؤزو ده آنلایا بیلمیردی كی، حاضیركی سییاستین اویونجاغینا چئوریلیب. و او مقامدا منیم آرتیق چوخدان دونیاسینی دییشمیش، ادبی شؤهرتی و تمیز آدی بوتون دونیا خالقلاری‌‌نین قلبینده ابدی مسكن سالمیش شاعیره دئییل، محض همین دار دوشونجه‌لی تورك اینتئللئكتوالینا اوركدن یازیغیم گلدی. 

      حقیقتده ایسه ناظیم بؤیوك شاعیر ایدی. اونو دوز اون یئددی ایل عرضینده دوستاق ائتمیش توركییه‌دن قاچماقدان باشقا چاره‌سی نه ایدی؟ یوخسا، او، شرفسیزلیك و اؤز ایستعدادی قارشیسیندا مسئولیت‌سیزجه‌سینه ساده‌جه تورمه ده چورومه‌لی ایدی؟ اولا بیلسین كی، بو، بیزیم تورك قارداشلاریمیزا خوش گلمه‌یه‌جك. آنجاق من آچیق دانیشماغی داها اوستون توتورام: 20. عصرده بوتون توركییه ده شرق، غرب و روس ادبیاتلاری‌‌نین زنگین عنعنه‌لرینی سینتئز ائدن ایكینجی بئله شاعیر اولمامیشدیر.ناظیم حاقیندا دیگر بیر حقیقت اوندان عیبارتدیر كی، اونون وطنپرور روحلو، توركچولوگو اؤزونده قورویوب ساخلامیش شئعیرلری وطن حسرتینه ابدی محكوم اولموش یارالی اورگین قانی ایله یازیلمیشدیر.  

     حیكمت‌ده، نئرودا دا كومونیست ایدیلر. اونلار خوشبخت دونیا قوروجولوغو اوغروندا ایدئاللارین جارچیسییدی. نئرودانین بارریكادا، تریبونا پوئزییاسی شیلی‌لرده آزادلیقلاری اوغروندا موباریزلیك روحونو اویاتدی. عبث یئره دئییلدیر كی، جوشغون پابلونو نوبئل ادبیات موكافاتینا لاییق گؤرموشلر. اؤزو ده نوفوذلو مونصیفلر هئیتینه بو «كومونیست» نومینانتی نه قدر خوشاگلمز و پروبلئماتیك گؤرونسه بئله بوتون قیته‌نین آردینجا اونلار دا بو داهی شاعیرین ایستعدادی قارشیسیندا ایستر-ایسته‌مز باشلارینی اَیمه‌لی اولدولار. بو، محض همین وضعیت ایدی كی، سییاستله عدالت آراسیندا اولان چكیشمه سونونجونون ایناملی غلبه‌سی ایله باشا چاتدی. فریضه اونقارسینووانین پارلاق ترجومه‌لری سایه‌سینده نئرودا هله 70-جی ایللرده قازاخ دیلینده نشر ائدیلمیشدی.  

      هیندو طایفالاری‌‌نین دیللری و یاشاییش طرزینی اؤیرنن آیری-آیری عالیملر یئك دیللیكله بئله فیكری دستكله‌ییر كی، هیندولار قدیم تورك طایفالاری‌‌نین نوماینده‌لری ایله بؤیوك اوخشارلیق تشكیل ائدیرلر. بئله لیكله، ف.رئریق، س.ویكاندئر، ق.دومئزئل، ج.ماكینتوش، ج.جوسسئلینی كیمی دونیا شؤهرتلی تدقیقاتچیلار آمئریكالی هیندولارین پروتودیللرینی قدیم توركلرین دیللری ایله بیرباشا علاقه لندیریرلر. قدیم اینك، آستئك، مایا، كئچوالیلارین فولكلورونا گئدیب چیخان لاتین آمئریكاسی پوئزییاسی‌‌نین میفولوژی موتیولری چوخ ایصرارلا و سیمپتوماتیك اولاراق قدیم توركلرین پوئتیك عالمی و اونلارین دونیاگؤروشونو خاطیرلادیر. چوواش-اینك لئكسیك توتوشدورمالاری ایله مشغول اولان ل.زئفیروو اینكلرین دیلینده 170 چوواش سؤزو، چوواشلارین دیلینده ایسه 120 اینك لئكسئمینه راست گلمیشدیر. تاتار عالیمی آ.كاریموللین ایسه هیندو-تاتار دیل یاخینلیغی مؤوضوسوندا «پروتوتوركلر و آمئریكانین هیندولاری» آدلی آیریجا علمی اثر یازمیشدیر.  

      قدیم هیندولارین آرخایك ایناملاری، كوسموقونیك تصوورلری و میفوپوئتیك عنعنه‌لری پئرو، ائكوادور، مئكزیكا، قواتئمالانینناسیر و شاعیرلری‌‌نین یارادیجیلیغیندا داها قاباریق عكسینی تاپمیشدیر. نوبئل لاورئاتی آدینا اؤز اثرلرینده مایا هیندولاری‌‌نین افسانه و اساطیرلریندن گئنیش ایستیفاده ائتمیش قواتئمالا شاعیر و ناثیری م.آ.آستوریاس و آتستئكلری ترننوم ائتمیش مئكزیكالی شاعیر او.پاس لاییق گؤرولموشلر.  

      قازاخلارلا لاتین آمئریكاسی خالقلارینی دوغمالاشدیران ایكینجی سجییه‌وی خوصوصیت كیمی مدنیت مكانی‌‌نین عومومی‌لیگینی گؤسترمك ایستردیم. واختیله ایسپانییا و مركزی آسیا عرب خیلافتی‌‌نین تركیبینه داخیل ایدی. قازاخلار كیمی اورتا عصرلرده ایسپانلار دا عرب الیفباسیندان بهره‌لنمیش، عرب عالیملری‌‌نین كیتابلارینی اوخویاراق تحصیل آلمیش، عرب موسیقیسینی دینله‌یه‌رك تربییه آلمیش، عرب نومونه‌سی اولان گؤزل ائولرده و بینالاردا یاشاییب-یاراتمیشلار.  

      محصولدار برازیلییا رومانچیلاریندان بیری اولان ژ.آمادو دا یازیچی-كومونیستلردن ایدی. آمادونون اكثر اثرلری برازیلییا تاریخی‌‌نین چتین، آغیر، دراماتیزم دولو ایللرینده قلمه آلینمیشدیر. بو سببدن ده اونون كیتابلاری‌‌نین سوسیال كسكین‌لیگی و اینقیلابی اینتئنسییالاری چوخ آشكارجاسینا اؤزونو گؤستریر. 

     80-جی ایللرده بوتون دونیادا داها بیر لاتین آمئریكالی‌‌نین - كولومبییالی ناثیر قابریئل قارسیا ماركئسین آدی مشهورلاشدی. او اساس اثری «یوز ایلین تنهالیغی»نی 1967-جی ایلده، اوندان مشهورلوقدا هئچ ده گئری قالمایان «پاتریارخین پاییزی»نی 1975-جی ایلده یازماسینا باخمایاراق نوبئل موكافاتینی 1982-جی ایلده آلمیشدیر. اوخوجولاریمیزین خوشبختلیگیندندیر كی، كئنئس یوسوپووون گؤزل ترجومه‌سی سایه‌سینده  " یوز ایلین تنهالیغی "  قازاخ دیلینه ده - 80-جی ایللرین اوللرینده ترجومه اولونموشدور. آما آمادونون اثرلریندن فرقلی اولاراق ماركئسین كیتابلارینا بو جور گوجلو تبلیغاتچیلیق كؤمگی گؤستریلمه‌دی، اونلاری اولدوقجا كیچیك تیراژلارلا چاپ ائدیردیلر. سبب ایسه آیدیندیر. آمادونون اثرلری اؤز دوغما وطنی - بانیا شتاتی‌‌نین («ژوبیابا»، «اؤلو دنیز»، «قوم كاپیتانلاری») سرت حقیقتلری‌‌نین تصویرینی وئره‌رك بورژوا قورولوشونون بوتون ضیدیت و عئیبجرلیكلرینی آشكارا چیخاریر، «چوروین كاپیتالیزم»ی كومونیستجه‌سینه تنقید ائدیردی. كولومبییالی ماركئس ایسه اؤز غریبه  بوئندیا اصلی، اویدورما ماكوندو كندی، حقیقت و اویدورمانین فانتاسموقوریك قاریشیغی، عومومن، بوتون وارلیغی ایله كومونیست یازارلارینا «جیددی موقاویمت» گؤستریردی. 

      س‌س‌ری-نین داغیلماسیندان سونرا اونون شؤهرتی بوتون اونا قدر یازیب-یارادان لاتین آمئریكاسی یازیچیلاری‌‌نین شؤهرتینی آرخادا قویدو. اونا دونیا مشهورلوغو و نوبئل موكافاتینی «یوز ایلین تنهالیغی» اثری بخش ائتدی. آما اونون ان اوغورلو ایشی «پولكوونیكه مكتوب یوخدور» آدلی پووئستیدیر.  

     بو گون ماركئس اولكی كیمی فعال یازیر. بیرجه حئیفسیلندیگیم اونون سون 10-15 ایل عرضینده قلمه آلدیغی «وبا زامانی محبت»، «اؤز لابیرینتینده گئنئرال»، «گؤزله‌نیلن بیر قتلین تاریخچه‌سی» و بیر چوخ باشقا رومان، پووئست و حئكایه‌لری‌‌نین ایندییه قدر قازاخ دیلینه ترجومه ائدیلمه‌مه‌سیدیر.  

     2004-جو ایلین نویابریندا اونون «منیم سئویملی فاحیشه‌لریم» آدلی سونونجو رومانی‌‌نین عوموم‌دونیا تقدیمات مراسیمی باش توتدو. كیتابین رسمی بوراخیلیشی و تقدیماتینا قدر آرتیق پیرات اوصولو ایله بؤیوك تیراژدا چاپ اولونماسی چاغداش نثرین بو گؤركملی اوستادی‌‌نین مشهورلوغوندان خبر وئریردی.  

      بو یاخینلاردا من كوئلیو حاقیندا تانینمیش ایسپان پوبلیسیستی خوان آریاسین قلمیندن چیخمیش «زووارین اعتیرافی» آدلی بیوقرافیك كیتابینی اوخودوم. سن دئمه، یازیق كوئلیو حیاتی بویو هانسی ایشگنجه‌لره دؤزمه‌ییب! مكتبین سونونجو صینفینده اوچ دفعه  قالمیشدیر. گنجلیك دؤورونده اوچ دفعه  دلیخانایا دوشموشدور، اؤزو ده اونو اورایا سالان اؤزونون والیدئینلری اولموشدور. او، اؤز حیاتیندا هم تورمه، هم ناركومانییا و حتّی هوموسئكسوال علاقه‌لر ده گؤرموشدور. سونرالار او، اون ایل عرضینده بیر-بیری‌‌نین آردینجا الكیمیا و ماگییا ایله مشغول اولوب، اؤزفالیت تئاتریندا، ائسترادادا ایشله‌ییب، بیر چوخ باشقا صنعت و پئشه‌لرده ده اؤزونو سیناییب. بیر سؤزله، ادبی دئبوتوندن چوخ-چوخ اوللر ده اونون ماجرالارلا دولو ترجومه‌یی-حالی بوتؤو بیر رومان اوچون اساس اولا بیلردی. 

     كئچن عصرین اولینده اینگیلیس شاعیری ر.كیپلینق بئله بیر ایفاده ایشلتمیشدیر: «شرق شرقدیر، غرب ایسه غربدیر و بونلارین قوووشماغی مومكون دئییل». اونون هموطنی تاریخچی-فیلوسوف آ.توینبی ایسه حاضیركی عصرده «سیویلیزاسییالارین توققوشماسی» باره ده دوكترینا ایره‌لی سورموشدور. حقیقتن ده بوگونكو سیویلیزاسییالارین قارشیلیقلی رابیطه‌سی‌‌نین خاراكتئری نه واختسا واحید و عومومی اولان، سونرالار ایسه درین چاتلارلا كسیلمیش، دهشتلی زلزله نتیجه‌سینده پارچا-پارچا اولموش یئری چوخ خاطیرلادیر. بعضیلری بو ضیدیتلرین سببینی سییاستده، دیگرلری دینده، بیر باشقالاری ایسه مدنیت و مئنتاللیقدا گؤرورلر. بوتون ایشی-پئشه‌سی میللتلر آراسی موناسیبتلری داها دا قیزیشدیرماق اولان س.روشدی كیمیلری ایسه باشی قالماقاللاردان اونسوز دا سنگیمه‌ین دونیانی یئنی كونفلیكتلره چكیرلر. بئله تفریقه‌چیلرین، تحریكچیلرین فونوندا كوئلیونون بدیعی عالمی‌‌نین خئییرخاهلیق و هومانیزمی قارانلیقدا اومید ایشارتیسی كیمی گؤرونور. اونون قهرمانلاری‌‌نین بؤیوك اكثریتی یاخشیلیغین، مرحمتین و اینامین ایشیغی ایله نفس آلیر. 

     من قازاخ ادبیاتینی بیزه ایرثن (یاپونلار) و منن (لاتین آمئریكاسی) یاخین اولان میللتلرین ادبیاتلاری ایله موقاییسه ائدن زامان ایكی سوالا جاواب آختاریردیم: «قاباقجیل خالقلارین ادبیاتلاری اؤز اینكیشافی‌‌نین هانسی مرحله‌سینده دیر و بیزیم ادبییییاتیمیز اونلارینكی ایله موقاییسه‌ده هانسی آنی یاشاییر؟»؛ «نه‌لره مووفق اولموشوق و نه‌لرده گئریده قالمیشیق؟». 

     بوت‌پرستلیك فلسفه‌سی وارلیغین اوچ درجه‌سینی آییریر: كئچمیش، ایندیكی و گله‌جك. بیزیم كئچمیشیمیز بیر چوخ جهتلردن اوخشاردیر، بوگونوموز قلوباللاشما شراییطینده توققوشور. اولا بیلسین كی، بیزیم گله‌جك اینكیشافیمیز مدنیتلرین دوغمالیغی ایستیقامتینده اینكیشاف ائده‌جك.   

      دوشونورم كی، اینكیشاف و ترققی یولو ایله گئتمك ایسته‌ییریكسه، اوندا بیز هامیمیز كئچمیشله یاشاماق وردیشیندن و ادبیاتیمیزین بو و یا دیگر كئچمیش نایلیتلرینی قاباردیب اونلارلا غورور دویماقدان ال چكمه‌لی‌بیك. البته، قازاخلار دئدیگی كیمی «یاخشی آتانین نوفوذو پیس اوغولو قیرخ ایل دولاندیریر». آما تاریخیمیز قدیمدیر، مدنیتیمیز بؤیوكدور، دیلیمیز زنگیندیر دئییب دؤشونه دؤیمكدنسه، درین تاریخی یئنی مضمونلا احاطه ائتمك، بؤیوك مدنیتی یئنی فورمالارلا داها دا یوكسكلره قالدیرماق، دیل زنگینلیكلرینه موعاصیر ایفاده سربستلیگی وئرمك و ادبیاتیمیزا یئنی حیات مئیدانی وئرمك داها یاخشی اولاردی. 

      بیر دوشونون: آنجاق سون 30 ایل عرضینده ایسپان و پورتوقال‌دیللی ادبیاتلار دونیایا 7 نوبئل لاورئاتی بخش ائدیبلر! نئرودا و ماركئسدن ساوایی اونلارین سیراسیندا قواتئمالالی م.آ.آستوریاس، ایسپانلار و.آلئیكساندرئ و ك.خ.سئلا، مئكزیكالی او.پاس، پورتوقال ژ.ساراماقونون دا آدلاری وار. اؤتن عصرین سونلاریندا اونلارین یارادیجیلیغی فؤوق‌العاده بیر حادیثه‌یه چئوریلدی و ایندییه كیمی ده اونیكال ادبی فئنومئنلر كیمی اؤیره‌نیلیر. اگر قازاخ ادبیاتی اوچون نوبئل موكافاتی قازاندیرماق ایستگی بوش خولیالار دئییلسه، اوندا بئله جانلی افسانه‌لردن هر آن اؤیرنمك و بهره‌لنمك لازیمدیر. اؤیرنمك اوچونسه هئچ اولمازسا آدلاری سادالانان مؤلیفلری قازاخ دیلینه چئویرمك گركدیر.

روسجادان چئویرن: الهه قولی‌یئوا

كؤچورن: عباس ائلچین