نرمین ممدلی 

  هر زامانكی كیمی مؤوضونو سئچدیكدن سونرا آراشدیرمالاریما باشلادیم. قارشیما دیقت چكیجی  مقاملار چیخدی. اونلاری سیزلرله ده بؤلوشمك ایسته ییرم. ایلك اؤنجه قئید ائدیم كی، تورك تاریخینده بایراق آنلاییشی  داها چوخ  ایسلامدان سونراكی دؤورلرین احاطه سینده اؤیره نیلیب. خوصوصن دیگر تورك خالقلاری ایله موقاییسه ده داها چوخ عوثمانلی توركلری نین بایراقلاری آراشدیریلیب، بونا دایر كیتابلار نشر اولونوب. مؤوضویا دایر  قدیمده تورك خالقلاری نین حاكیمیتی آلتیندا یاشامیش خالقلارلا هله ده موباحیثه لرین داوام ائتمه سینه باخمایاراق، چوخ دا دریندن آراشدیرمالار آپاریلمامیشدیر. و بئلجه بو مسله ده هله ده گیزلی مقاملار آچیلمامیش قالماقدادیر. لاكین قدیم تورك داستانلاریندا، روایتلرینده، كاشغارلی ماحمودون اثرینده، علاوه  اولاراق چین منبعلرینده توركلره عایید بایراق آنلاییشلارین یئر آلدیغی آیدین گؤرولور. محض بو مؤوضونون آراشدیرماجیلاری دا بو منبعلره ایستیناد ائدیر. 

روحون معماری - میسكین آبدال  

      " قیرخلار پیری "  اؤزو وئریب درسیمی عوممان منیم، 

        چتین  گیره اورگیمه لعینی-شئیطان منیم 

     سئیید میسكین آبدال منم، سؤز منیم، مئیدان منیم، 

     قورویانیم اؤزون قورو خایین دوستلاردان منی.  

     سازی نین سسی، قلبی نین سؤزو ایله عصرلری آدلاییب كئچن میسكین آبدال كیمدیر؟ سازلا-سؤزون وحدتینده هانسی مؤعجیزه لر یاراندی؟ میسكین آبدال هانسی تاریخی شخصیتین یاخین سیرداشی، مسلكداشی اولدو؟ بو سواللارا جاواب تاپماق اوچون 15. عصرین سونو، 16. عصرین اوللرینه - میسكین آبدالین زامانینا یوللانیریق.

یازان : آغاوئردی خلیل

كؤچورن: عباس ائلچین 

    نووروز آذربایجان خالقی نین زنگین ماددی و معنوی دیرلری نین موهوم بیر حیصه سینی اؤزونده احتیوا ائدن بؤیوك مدنیت حادیثه سیدیر. نووروزون تركیبی قورولوشجا مورككب، مضمونجا درین و گئنیش احاطه لیدیر. موعاصیر دؤوروموز اوچون بو بیر میللی بایرامدیر. بو بایراما تاریخی اینكیشاف بویونجا باخدیغیمیز زامان اونون قدیم مدنی كؤكلره و معنوی قایناقلارا باغلی اولدوغونو گؤروروك. كئچمیشده اولدوغو كیمی، بو گون ده آذربایجاندا، دیگر تورك دؤولتلرینده و بیر چوخ قونشو اؤلكه لرده نووروز باهار بایرامی كیمی قئید اولونماقدادیر. 

 هیتلئرین غیبطه ائتدیگی گئنئرال: انور پاشا

تاریخ - 1914-جو ایل 21 دئكابر. عثمانلی ایمپئریاسی‌نین قارص ایالتی، “آللاهو-اكبر” داغی. اینسانین ایلیگینی دوندوران شاختا...

 پاشانین داغ‌لاردا عكس-صدا وئرن آمیرانه سسی گلیر: “عسگرلر! هامینیزی گؤردوم، آیاغینیزدا چاریغینیزین، اینینیزده پالتارینیزین اولمادیغینی بیلیرم. لاكین قارشینیزداكی دوشمن سیزدن قورخور. یاخین زاماندا هوجوما كئچه‌رك قافقازلارا گیره جه ییك. اوردا سیز هر جور نانو-نعمته قوووشاجاقسینیز”.

 آز كئچمه میش 90 مین‌لیك اوردو قان دون‌دوران سویوقدا “اللهو اكبر” دئیه‌رك، قارلی داغین زیروه‌سینه دوغرو یول آلیر...

یازان : محرم كایا

كؤچورن : عباس ائلچین 

  آنا، اینسانین حیاتی نین باشلانغیجی اولدوغو اوچون بیر چوخ كولتورده، میتولوژیده چئشیدلی آنلاملار، قوتساللاشدیرمالار قازانمیشدیر. تورك میتولوژیسینده ده آنا ایشله وی  چئشیدلی عونصورلره راست گلمكده ییك. آما بونلارا گئچمه دن اؤنجه ایلكل سورو توپلولوغوندان آوجی توپلاییجی توپلوما گئچیلدیگینده، قادینین بیتكی، میوه توپلاییجیلیغی یاپماسی و ایلكل تاریمی باشلاتماسییلا قوتساللاشدیریلدیغینی دا بلیرتمه میز گره كیر.[2]تورك میتولوژیسینده آغاجدان تؤره مه نین سببی ده بو گئچیم طرزیله باغلانتیلی دیر.[3] 

  قانی ایله شئعیر یازان، میلتی اوچون دؤولت قوران نومان چلبی جیهان 

      علی شامیل 

          آذربایجانلا كریم آراسیندا سیخ باغلانتیلار اولماسینا باخمایاراق نومان چلبی جیهان كیمی بیر میلت پروری بورادا ندنسه تانیمیرلار. اؤنجه لر ائله دوشونوردوم كی، بونا سبب سووئت رئژیمیدیر. سووئتلر بیرلیگی داغیلدیقدان، آذربایجان موستقیللیگینه قوووشدوقدان سونرا دا اونون حاقیندا سیلسیله یازیلارا، رادیو-تئلئویزیا وئرلیشلرینه راست گلمه دیم. تك-تك میلت چیلر آزسایلی قزئت و ژورناللاردا بو مؤوضودا بیر شئی یازیبلارسا و من اونو اوخویا بیلمه میشمسه عوذر ایسته ییرم.

پیوندهای فرهنگی ؛ تاریخی تركستان شرقی و آذربایجان

اوختای قاسیملی

    تركستان شرقی با مساحتی به وسعت 65/1 میلیون كیلومترمربع سرزمینی وسیع با آب و هوای معتدل و خشك است كه درست در وسط قاره آسیا قرار گرفته است كه از طرف غرب  به تركستان غربی،از جنوب به پاكستان ، كشمیر، افغانستان و تبت،از شمال به سیبری ودر نهایت از طرف شرق و شمال شرقی به چین و مغولستان محدود می باشد.در این سرزمین جمعیتی بالغ بر 50 میلیون ترك اویغور زندگی می كنند .تركستان شرقی  از سال1949 تحت اشغال دولت كمونیستی چین درآمده است و مردم این سرزمین از آن تاریخ به مبارزات استقلال طلبانه خود ادامه می دهند.

غربی آوروپا دیللرینده توركیزملر 

    یازان : ووقار زیفر اوغلو 

  «اوغوز» موستقیل آراشدیرماچیلار قروپو ایداره هئیتی نین صدری،  فلسفه دوكتورو 

          توركولوگییا اوزون مودت قارشیسینا قویولان سددلری آشاراق، نهایت كی، آدینی اؤز اوزرینه گؤتوردویو اولو بیر ائتنوسون تاریخ و ادبیاتی نین قارانلیق صحیفه لرینه قووولموش شانلی ایرثینی اؤیرنمك ایستیقامتینده جیدی نتیجه لر الده ائتمكده دیر. اساسن 20-جی عصردن پوپولیارلاشان  «بشریتین ان مدنی و شانلی ایرثینی هیند-آوروپالیلار یاراتدیلار» شوعاری ایله اوتوروب-دوران «عالیملر» طرفیندن اورتایا آتیلمیش پارادوكسلارلا زنگین بیر افسانه، نهایت كی، بیر چوخ توركولوق ضیالیلارین گؤستردیكلری چابا ایله گئرچك صیفتینی آچماغا باشلادی. اولژاس سولئیمانوو دئمیشكن، «بوددا آیاغینا تاپینان بوددالیلار تك، هیند-آوروپا چكمه سی نین دار قلیبینه سیتاییش ائدن چكمه چیلر بیزه حقیقتی سؤیله یه بیلمز، بو حقیقتی بیز اؤزوموز یادا سالمالی ییق».  بؤیوك بیر مدنی ائپوخانین یارادیجیسی اولان توركلره او درجه ده حقارت ائدیلیردی كی، اونلاردا حتّی بیر یازی و الیفبانین اولمادیغی بئله موزاكیره پرئدمئتینه چئوریلمیشدی. «توركلر كؤچری دیر، مالداردیر، اونلارین مدنی ایرثی اولا بیلمز، یالنیز اوتوراق ائتنوسلار مدنیت یارادا بیلرلر» كیمی جیلیز و هئچ نه یه اساسلانمایان آرقومئنتلرله، هیند-آوروپاچیلار، اصلینده اورتادا اولان زنگین مدنیته صاحیب چیخماق آرزوسو ایله آلیشیب-یانیردیلار. آز قالا هر قبیر داشینی و تاریخی -آرخئولوژی تاپینتینی اؤز آدلارینا چیخارماق هوهسینده اولان بو «عالیملر» تاریخی عدالت پرینسیپی دئییلن آنلاییشی اؤزلرینه یاخین بوراخماق باره ده بئله دوشونموردولر.  حالبوكی، توركلر هم اوتوراق، هم ده كؤچری اولموشلار. سون اون ایللرین آرخئولوژی قازانتیلاری ثوبوت ائتدی كی، اورال، غربی سیبیرین مئشه-چؤل حیصه سیندن ایرتیش و ایشیم چایلارینا قدر اولان اراضیلر، همچنین، مركزی و اورتا آسیا، قارا دنیز، خزر دنیزی اطرافی، آذربایجان، آنادولو و ایران یایلاسینی  احاطه ائدن اؤن آسیا ایله بیرگه نهنگ بیر آرئالدا نئولیت و ائنئولیت دؤورونون تجسسومو اولان قودرتلی و واحید مدنی - تاریخی ائپوخا مؤوجود اولوب. و بو ائپوخانین یارادیجیلاری دا محض توركلر اولموشلار. حربی قودرتی و مدنیتی ایله قونشو ائتنوسلاری اؤز تاثیری آلتینا سالا بیلن توركلر اونلارین مدنیتینه هر وجه له تاثیر ائدیردیلر. محض بو جور تورك اؤز دیلی واسیطه سی ایله دونیا لینقویستیكاسینا اؤز تؤهفه لرینی وئردی. 

    پروفسور  یوسوف گدیكلی 

      بوگون تورك دونیاسی نین اؤنونده مؤوجود اولان فورصت لر، بیر تورك بیرلیگی نین ووجودا گلمه سی اوچون ان اویغون فورصت لردیر. چونكو ایندییه دك تورك دونیاسی میللی بیرلیك حیسسی یؤنوندن هیچ بو قدر بیر و برابر اولمامیشدی. تاریخین بیزه سوندوغو بو فورصتی  ان یاخشی شكیلده دگرلندیرمك زورونداییق، یوخسا یارین چوخ گئج اولابیلر. 

      بللی دیر كی بو بیرلیك سیاسی بیر بیرلیك (ان آزیندان ایندیلیك) اولمایاجاقدیر. آنجاق سیاسی و ایداری بیرلیك خاریجینده هر تورلو بیرلیك اوچون ماددی و معنوی شرط لر حاضیردیر. بو قونودا ایلك یاپیلماسی گركن شئی، ایقتیصادی و كولتورل ایلیشكیلری گلیشدیرمك و ایش بیرلیگی ساحه لری میدانا گتیرمكدیر. ایقتیصادی و كولتورل ایش بیرلیگی ایلری ده سیاسی-عسكری ایش بیرلیگینه دؤنوشه بیله جك، بلكی ده كونفئدراتیف بیر سیاسی یاپی اولوشاجاقدیر. دونیانین چوخ كیچیلدیگی گونوموزده بو اولمایاجاق بیر ایش دئییلدیر. ایقتیصادی-كولتورل و حتا گلجكده آوروپا توپلولوغو تیپی ایقتیصادی-سیاسی بیرلیكلر موطلقن تشككول ائده جكدیر. بوتون بونلارین اولابیلمه سی اؤنجه لیكله مثلن فیكیر پیلانیندا اولغونلاشماسی ایله مومكوندور. چونكو فیكیر (توری) اولمادان حركت اولماز. 

مینیاتور صنعتیمیزین تاریخیندن 

     مینیاتور صنعتی خالقیمیزین چوخ عصرلیك اینجه صنعت تاریخی نین ماراقلی صحیفه لریندن بیریدیر. اورتا عصر آذربایجان رسساملاری و خالق صنعتكارلاری بدیعی مدنیتیمیزین قدیم لیگینی، چوخ جهتلی لیگینی و اؤزونه مخصوصلوغونو ثوبوت ائدن یوزلرله معمارلیق، تصویر و دئكوراتیو صنعت اثری یارادیب.  

            مینیاتور صنعتی طبیعتی اعتیباریله بیر كیتاب ایللوستراسییاسی كیمی كلاسسیك شرق پوئزییاسی نین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا تشككول تاپیب. هله 13. عصرین اوللرینده مینیاتور رسسام عبدول مؤمین محمد ال-خویین  " ورقا و گولشا "  اثرینه (الیازماسینا) مینیاتورلر چكیب. حاضیردا ایستانبولدا، توپقاپی موزه سینده ساخلانیلان بو اثرلرین اوسلوبو، بدیعی صنعتكارلیق خوصوصیتلری مینیاتورلرین ایلكین اولمادیغینی، موعین بیر عنعنه یه اساسلاندیغینی و مینیاتور صنعتی نین داها اول مؤوجود اولدوغونو گؤستریب.  " ورقا و گولشا " یا چكیلن مینیاتورلر یالنیز آذربایجاندا دئییل، یاخین و اورتا شرقده بو صنعتین ان قدیم نومونه لریندن ساییلیر. 

  روس چارینی و ایران شاهینی حئیران ائدن صنعتكار 

      موسیقی مدنیتی تاریخیمیزده اؤزونه مخصوص ایز قویان صنعتكارلاردان بیری ده مشهور خاننده بولبولجان (عبدولباقی كربلایی علی اوغلو زولالوو) اولوب. بو ایل آنادان اولماسی نین 170 ایلی تامام اولان صنعتكار قاراباغین، موسیقیمیزین بئشیگی ساییلان شوشانین یئتیرمه سی ایدی، 1841-جی ایلده بورادا آنادان اولموشدو. 

یوخو

یازان : عباس ائلچین

".... سن هارالاردا ایدین ؟ سنی گؤیده آختاریردیم یئرده تاپدیم " دئییب  بیلگینی سیخدی. كیشی قیشقیریب یوخودان داشلاندی. گونش آچیشقادان ایچری بویلانمیشدی.  قان تر ایچینده ایدی. آیاغا قالخدی. اورگی كؤكسونو سؤكوب چیخاجاقدی سانكی. یئنه بو قورخونج یوخو ایله آییلیردی. " بو بیر اویاری می ؟ بو تئزلیكده اؤله جگم می؟ " دئییندی كیشی- " یوخ! یوخ ! اؤلمك ایسته میرم، هله چوخ گنجم. اؤلومون الیندن بیر یئرلره قاچمالی یام . نئجه اولورسا اولسون اؤلومسوزلوگو تاپمالی یام....".

حاق آشیغی   

  حاقی و عدالتی تبلیغ ائدن عورفان صاحیبی، صوفی شاعیر آشیق آلی نین یارادیجیلیغی ایله آشیق شئعیری نین یئنی عؤمرو، یئنی دؤورو باشلاندی.    

  1801-جی ایلده گؤیچه ماحالی نین قیزیل ونگ كندینده یوخسول بیر عاییلهده دونیایا گلن آشیق آلی 19. عصر گؤیچه آشیق موحیطی نین ان اونلو صنعتكارلاریندان بیری اولدو.  

  جامالین شؤوقوندن دیلیم اولدو تنگ، 

  چایدا بالیق اولار، دریادا نهنگ، 

  ماحالیم گؤیچه دی، كندیم قیزیل ونگ، 

  آشیق آلی بیردیر، بیره-بیر گرك. 

یارامادی

نه دئدیمسه خالقا هئچ یارامادی 

  من گئدیكدن  سونرا آرارلار منی 

  بوشا جاهیللرین گؤزو قاراردی 

  قورو چنه ایله یورارلار منی 

خوجا احمدیسوی توركوستاندان دوغان بیر تورك گونشی

احمد یسوی نین اوجا یارادانین امرلرینه بوتون وارلیغی ایله باغلی اولماسی، هر شئیینی بو یولدا فدا ائتمه سی یوز مینلرله اینسانین قلبینده ایمان نورونون یانماسینا سبب اولدو  

    اونون حاقیندا عصرلردیر یازیرلار و هله  چوخ یازاجاقلار. او، ایسلام گونشی نین اوجسوز-بوجاقسیز توركوستان چؤللری اوزرینده دوغماغا باشلادیغی ایلك دؤورلردن دینی تبلیغ وظیفه سینی حیاتا كئچیرمه یه باشلادی و بؤلگه اهالیسی نین ایسلامی قبول ائتمه سینده عوضسیز خیدمتلر گؤستردی. او، اوجا یارادان طرفیندن اینسانلارین خیلاصی اوچون نازیل اولماغا باشلایان و كایناتین سون پئیغمبری محمد (س.ه.و.) طرفیندن تبلیغ ائدیلن قورانی-كریمین خیدمتینده بوتون وارلیغی ایله دوردو.  احمد یسوی نین اوجا یارادانین امرلرینه بوتون وارلیغی ایله باغلی اولماسی، هر شئیینی بو یولدا فدا ائتمه سی یوز مینلرله اینسانین قلبینده ایمان نورونون یانماسینا سبب اولدو. نتیجه ده توركوستان چؤللرینده كؤچری حیات سورن توركلر 300 ایل اول عربیستان یاریماداسیندا یاشانمیش عصری-سعادت دؤورونون (رسولوللاهین یاشادیغی و ایسلام دینینی تبلیغ ائتدیگی مرحله ) بیر بنزرینی بو جوغرافییادا یاشاماغا باشلادیلار.