تورك كولتورونده آنا قاورامی

یازان : محرم كایا

كؤچورن : عباس ائلچین 

  آنا، اینسانین حیاتی نین باشلانغیجی اولدوغو اوچون بیر چوخ كولتورده، میتولوژیده چئشیدلی آنلاملار، قوتساللاشدیرمالار قازانمیشدیر. تورك میتولوژیسینده ده آنا ایشله وی  چئشیدلی عونصورلره راست گلمكده ییك. آما بونلارا گئچمه دن اؤنجه ایلكل سورو توپلولوغوندان آوجی توپلاییجی توپلوما گئچیلدیگینده، قادینین بیتكی، میوه توپلاییجیلیغی یاپماسی و ایلكل تاریمی باشلاتماسییلا قوتساللاشدیریلدیغینی دا بلیرتمه میز گره كیر.[2]تورك میتولوژیسینده آغاجدان تؤره مه نین سببی ده بو گئچیم طرزیله باغلانتیلی دیر.[3] 

      شامانلیق یاپانلارین قادین اولوشو، شامان ارككلرین قادینلیقلا ایلگیلی عونصورلری اوزرینده داشیمالاری، توپلومون قوتساللا بوتونلشمه لرینی ساغلاماق اوچوندور. بو قوتساللیق دا یئنه قادینین دوغورغانلیغییلا و بیتكی توپلاییجیلیغیندان قایناقلانان گئچیم طرزینه باغلی اوجالتمایلا ایلگیلیدیر.[4] اركك اگمن یاپی نین كؤكلشدیگی توپلولوقلاردا شامان قادینلار بؤیوك آیینلره قاتیلاماماقدادیر. آیریجا دیشاریدان آلینان گلینین قبیله نین بؤیوك تؤرنلرینه قاتیلاماماسی نین قبیله تانریسینا یابانجی اولماسیندان قایناقلاندیغی بلیرتیلیر. قازاق، قیرغیزلاردا دیش ائولیلیكله ائوه آلینان قادین، ائوین، چادیرین آتش یاخیلان یئریندن یوخاری گئچه بیلمز. بو دا ائوده كی  آتا روحونا سایغیسیزلیق ائتمه مك شكلینده یوروملانیر.[5]

      تورك میتولوژیسینده آنا ایشله وینی اوستله نن  تانری، قوتسال روح و وارلیقلاری آنتروپوگونیك میتلرده گؤرمكده ییك.

   

  تورك میتولوژیسینده آنتروپوگونی 

      آنتروپوگونیك میتلرده، ایلك اینسانین، سویلارین یارادیلیشی، تؤره ییشی آنلادیلیر. ایلك اینسانین یارادیلیشی نین آنلاتیلدیغی میتلر، كوزموگونیك میتلرین ایچینده یئر آلیر. ائوره نین، دونیانین، طبیعتین یارادیلماسی، ماكرو-كوزموسو اولوشدورسا، اینسانین یارادیلماسی میكرو-كوزموسو اولوشدورماقدادیر. ائوره نین یارادیلماسیندا قوللانیلان توپراق، گیل، آغاج، قامیش كیمی عونصورلرین اینسانین یارادیلماسیندا دا قوللانیلماسی بو دوشونجه نی دستكله مكده دیر.[6] تورك میتولوژیسینده، داغدا، داغین اتگینده كی  ماغارادا، آغاجدا دوغوم موتیفلری ده كوزمولوژیك اینانیشلارلا بیرلشمكده دیر. داغ، آغاج نئجه دونیانین اكسه نی، دایاناغی، مركزی ایسه اینسان دا دولاییسییلا بو كوزمولوژی نین تملینده یئر آلماقدادیر. 

      بونون ان اؤنملی سببلریندن بیری ده اینسانین وار اولوشو ایله ائورنده كی  بوتونلوگه، قوتسال وارلیقلارین دونیاسینا قاتیلما ایستگی دیر. بئله لیكله اینسانین وارلیغی و حركتلری دینی بیر آنلام قازانماقدادیر. آیریجا  " توم اینسان داورانیشلاری "illo tempore in"  تانریلار ویا مدنی لشدیریجی قهرمانلار طرفیندن احداث ائدیلمیشدیرلر؛ بونلار یالنیزجا چئشیدلی ایشلری، چئشیدلی بسلنمه بیچیملرینی، چئشیدلی عشق و ایفاده شكیللرین وب. اورتایا قویماقلا قالمامیشلار، عینی زاماندا گؤرونوشده اؤنمسیز اولان حركتلری ده اورتایا چیخارتمیشدیرلار. " [7] حیات و اینسان بدنی ده بو شكیلده قوتساللاشدیریلمیش اولور.   

      قانداش، جینسل، یئتیشكین توپلولوقلارینا قاتیلماق، اؤلوم و تكرار دوغوم سیمگه چیلیگی ایله ایلگیلی تؤرنلرله گئرچكله شه بیلمكده دیر. بو تؤرنلر سیراسیندا ائوره نین، دونیانین، اینسانین یارادیلیشییلا ایلگیلی قوتسال آنلاتیلارین دیله گتیریلدیگی گؤرولمكده دیر.[8]

      آلتایلار و یاكوتلاردان درلنن یارادیلیش میتلرینده، ایلك اینسانین یارادیلیشی، كوزموگونیك بوتونلوك ایچینده آنلاتیلیر. وئربیتسكی’نین درله دیگی آلتای یارادیلیش میتینده، تانری اولگن، یئری، گؤیو و اینسانی یارادیر. ایلك یارادیلان اینسانلار تانری قاتی اولان آلتین داغدا بولونماقدادیرلار. گؤیدن قووولونجا دونیایا اینرلر. وئربیتسكی’نین یایینلادیغی بو آنلاتی نین گئنیش اؤزه تی، اینسانین یارادیلیشییلا ایلگیلی بیر چوخ عونصورو ایچردیگی اوچون یارارلی اولاجاقدیر.  " اولگن بیزیم دونیامیزدا یئددی اركك جینس اینسان و او قدر دا آغاج یاراتدی. اینسانین كمیكلری قامیشدان، ووجودو ایسه پالچیقدان یارادیلدی. اینسانین بدنی یارادیلدیقدان سونرا اولگن اینسانین قولاغینا و بورنونا اوفوردو. اینسان جانلی و دوشونن بیر وارلیق حالینه گلدی. اولگن قولاغا اوفورونجه روح، بورونا اوفورونجه ده عاغیل گیردی. یئددی اینسانی یاراتدیقدان سونرا اولگن آلتین داغین بولوندوغو دوغو یؤنونه یؤنلدی، بیر اركك و بیر آغاج داها یاراداراق آلتین داغین باتی جبهه سینه قویدو.    

  اولگن سككیزینجی آدامین روحونا و آغلینا چوخ اوفوردو و اونا بئله دئدی: من یئگی و كؤتویو یارادیرام، سن ده هركسی یؤنت، كیمه آجلیقدان، كیمه توخلوقدان اؤلوم وئر، كیمه ده بوللوق وئر! سن بیل… سككیز آدامی یاراتدیقدان سونرا اولگن یئددی ایل اونلاری گؤزتیمسیز بوراخدی. بو زامان ظرفیندن سونرا باخینجا گؤردو كی، سككیز آدام اولدوغو كیمی دورور. سككیز آغاج ایسه یئددی كول حالیندا بویوموش. اولگن بونو گؤرونجه بئله دئدی: نه اوچون بئله آغاجلار چوخالمیشلار دا اینسانلار یوخ؟ او زامان آلتین داغداكی سككیزینجی آدام جواب وئردی: دیشیسی اولمادان نئجه چوخالیرلار؟ اولگن اونا بئله دئدی: یاراتما آنیندا من سنه سن بیل، سن بیل؛ كیمین آج اولدوغونو، كیمین یئتیشه جگینی، یئگی لیگی و كؤتولوگو سن بیل، دئمیشدیم. سن ایندی یئددی كیشییه گل، من اوچ گون سونرا سنه دؤنه جگم. سككیزینجی اینسان یئددی كیشییه گلدی و اؤز اؤزونه بئله دئدی: اولگن منه سن بیل، سن بیل دئمیشدی. ایندی نه یاپیلاجاغینی بیله جگم. اولگن’ین یاراتدیغی كیمی قادینلاری یاراتماغا باشلادی. قامیشدان كمیكلر، پالچیقدان بدن یاپدی. فقط یاپمیش اولدوغو شئیلر الینده قیریلدی، داغیلدی، اللرینده بوروشدوردو. اوووج ایچینده توتاراق اونا اوفوردو… بو آرادا اولگن طرفیندن گؤندریلن بیر كؤپك آغزیندا بیر مكتوبلا گلدی. بو مكتوبدا سككیزینجی آداما مایتره آدی نین وئریلدیگی یازیلی ایدی. 

      اوچونجو گون اولگن مایتره’یه گلدیگینده، یاپیلان سون قادین هنوز جانسیزدی. مایتره اولگن’ی قارشیلاماغا گئتدی. اؤز یاراتیقلارین گؤزتمه سی اوچو كؤپگی گؤره ولندیردی. ارلیك ده اؤزللیكله بونو بكله ییردی. هنوز تاماملانمامیش یاراتیقلارا گله رك اونلارا اؤز نفسی ایله اوفوردو. بو شكیلده روح و آغیلی اینسانا یئرلشدیردی. فقط اینسان اولماسی گركدیگی كیمی دئییلدی؛ روحو ایلان كیمی كیندار و پیس قوخوردو. مایتره بو اولایدان خبرسیزدی. اولگن’ی قارشیلادیغیندا اونا بئله دئدی: سن منه، سن بیل، سن بیل دئمیشدین. من ده اینسان-قادینی یاراتدیم، فقط اونلارین هنوز روحو (جانی) یوخ، سنه سورماغا گلدیم. یاراتماغی می یوخسا یاراتماماغی می امر ائدیرسن ؟ اولگن بیردن بئله سؤیله دی: همن گل اؤنه قوش! مایتره دؤندوگونده اؤزو یاپمیش اولدوغو اینسانلاری جانلی اولاراق گؤرونجه، [...] كؤپك نه اوچون ارلیك’ی بوراخدین، او سنی نئجه آلداتدی؟ دئدی. كؤپك بئله جواب وئردی: ارلیك منه كورك، آیاق قابی و یئدیگیم زامان اؤلمه یه جگیم لذتلی یئمكلر وئرجگینی وعد ائتدی… مایتره اؤنجه لری اینسانلار كیمی حیات سورن؛ یئییب ایچن، اینسانلارلا قونوشوب آنلاشان كؤپگه بو گونكو نیتلیكلری جزا اولاراق یوكله دی. 

     داها سونرا مایتره یئددی اركگی چاغیردی و اونلارا ارلیك’ین یاراتمیش اولدوغو قادینی گؤستره رك، بو قادینی ایچینیزدن كیم آلیر، دئدی. هیچ بیری مایتره’یه سس چیخارمادی. مایتره، یئددی كیشیدن بیری نین الیندن توتاراق قادینا گتیردی. قادینین یانینا گتیریلن كیشی بئله دئدی: بو كیشی نین صورتی، روحو باشقا و كؤكوسو دایانیلماز. مایتره دیگرینی گتیردی. او دا عینی شئیلری سؤیله دی. اوچونجو كیشی ایسه سورعتله قاچدی و گیزلندی. بو آرادا اولگن گلدی. دیگر دؤرد ارككدن بیرینی تارگین نام(Targın Nam) دئیه آدلاندیردی. اولگن، تارقین نام’ین ایكی طرفیندن قابیرغا كمیكلریندن توتاراق قادینی یاراتدی.     ارلیك طرفیندن جانلاندیریلان قادین و اوندان اوره ینلر، مایتره طرفیندن ایكی دنیز آراسیندا بولونان و گونش و آی گؤرمه ین بیر یئره حبس ائدیلدی… 

     اینسانلار ارلیك طرفیندن قاندیریلدیقدان سونرا، بو سوچلاریندا دولایی مایتره اونلاری  " آروون سودون (Aruun Sudun)" دان دونیایا قووار. بو آرادا اونلار آرتیق آروون سودون’داكی نیتلیكلری داشیمازلار. شون آنداكی نیتلیكلرله جزالاندیریلیرلار؛ چئشیدلی خسته لیكلر، قادینلارین دوغورماسی وس. " [9]

  رادلوف’ون درله دیگی آلتای یارادیلیش میتینده ده بنزر عونصورلر بولونور. تانری دونیایی یاراتدیقدان سونرا، بیر آغاج گؤرور.  " دالسیز بوداقسیز بیر آغاج بیتمیشدی. بو آغاجی تانری گؤردو و  " داللاری اولمایان آغاجا باخماق خوش بیر شئی دئییل؛ بونا دوققوز دنه دال بیتسین! "  دئدی. آغاجدا دوققوز دال بیتدی. تانری یئنه بئله دئدی:  " دوققوز دالین كؤكوندن دوققوز كیشی تؤره سین و بونلاردان دوققوز اولوس اولسون! "  " [10]

      داها سونرا ارلیك، تانری نین یاراتدیغی اینسانلاری، حئیوانلاری، قوشلاری گؤرور، اونون كیمی یاراتماق ایستر. اینسانلارین بیر طرفینده كی میوه نی یئییب دیگر طرفینده كیلره توخونمادیقلاری بیر آغاجی گؤرونجه، بونون سببینی سورار. او طرفی تانری نین یاساقلادیغینی اؤیره نینجه، بكچی ایلانین آغزینا گیریب تؤرونگی’ی(Törüngey) و قاریسی ائژه(Eje)’نی میوه لری یئمه لری قونوسوندا قاندیریر. یئددیكلری آندا توكلری تؤكولور، اوتانیرلار. گئری دؤنن تانری، هرشئیی اؤیره نیر. ائژه’یه اؤز یارادیجیلیق وصفینی یوكله یرك، اونو اینسان دوغورماق، دوغوم سانجیلاری چكمكله جزالاندیریر. تانری، تؤرونگئی’یی ارلیك’ه اویدوغو اوچون، اؤز آیدینلیق دونیاسیندان محروم ائدیب یئر آلتینداكی قارانلیق دونیایا گؤندرمكله تهدید ائدر. ارلیك’ی اوچ قات یئرین آلتیندا قارانلیق دونیایا گؤندرمكله جزالاندیریر. مایتره گلیر، اینسانلارا آرابا یاپماغی، اوت كؤكلری و ایسیرغان اوتلاریندان یئمك یاپماغی اؤیره دیر. مانگداشیره ده(Mangdaşire) اینسانلارا اولتایلا (قارماق) بالیق آولاماغی، توفنگ باروت ایجاد ائدیب سنجاب وورماغی، حئیوان بسله مگی اؤیره دیر.[11] 

      بو آنلاتیلاردا اینسانین توپراق، گیل، آغاج ویا قامیشدان، تانری ویا تانری نین گؤره ولندیردیگی قوتسال بیر روح طرفیندن، بورنونا، قولاغینا اوفله نرك یارادیلدیغی آنلادیلیر. ائوره نین تمل عونصورلری اولان توپراق، سو و آغاج اینسانین دا اؤزو اولور. بو میتلرده دیققتی چكن ان اؤنملی عونصور دا، اینسانلارین اویغارلاشدیریجی بیر قوتسال روح طرفیندن گئچینه بیلمه لری و بسلنه بیلمه لری اوچون ائییتیلمه لری دیر. توپلاییجیلیق و اووجولوق ان اؤنملی گئچیم فعالییتلری اولاراق قارشیمیزا چیخار. بو میتلری اولوشدوران توپلوملارین كؤكلرییله ایلگیلی فیكیر صاحیبی اولوروق. حئیوانلارین و بیتكیلرین اونلارین حیاتینداكی روللاری نین سالت گئرچك دونیا اساسیندا دئییل میتولوژیك دوزیده ده ایشلندیگینی گؤروروك. 

    ایلك اینسانین یارادیلیشییلا ایلگیلی بیر باشقا متن ده اون بشینجی یوزایلده تورك-مملوك قایناقلاریندا گئچیر. آیبك اد-دئوادای’نین تاریخ كیتابیندا، هیجری 211 ایلینده اولو خان آتا بیتیكچی آدلی توركجه كیتابین، فارسجا ترجومه سیندن آلیندیغی بلیرتیلمیشدیر. افسانه یه گؤره ایلك چاغلاردا یاغموردان اولوشان سئللر قاراداغجی دئییلن داغداكی ماغارایا چامور سوروكلر. بو چامورلار ماغاراداكی اینسانا بنزه ین یاریقلارا تؤكولور. سو و توپراق یاریقدا دوققوز آی قالیر، روزگار اسر، گونشین ایسیسی (اتش) پیشیریر. اركك، گونشین چوخ سیجاق اولدوغو ساراطان (یئنگج) بورجوندا، قادین ایسه یاز سونوندا گونشین سیجاقلیغینی ایتیردیگی سونبوله (باشاق) بورجوندا میدانا گلیر. اركگین آدی آی آتام، قادینین ایسه آی-وا’دیر. ایكیسی ائوله نیرلر، دونیایا قیرخ اوشاق گلیر. بونلار بیربیرلرییله ائوله نیب چوخالیرلار. آنا و بابالاری اؤلونجه چیخدیقلاری ماغارایا گؤموب آغزینی آلتین قاپییلا قاپادیلار، چیچكلر قویدولار. بو متنده اؤزللیكله ائوره نین، دونیانین دؤرد عونصوردن اولوشماسییلا باغلانتیلی اولاراق اینسانین دا بونلاردان میدانا گلدیگی آنلاتیلمیشدیر. ایسلامی كولتور چئوره سینده سون درجه طبیعتچی بیر باخیش آچیسییلا یارادیلیش آچیقلانمیشدیر. آیریجا آتااركیل دوشونجه نین ائتكیسییله قادینین اكسیك اولدوغو، چونكو اونون تام یارادیلابیلمه سی اوچون مؤوسومون ، سیجاقلیغین یئترلی اولمادیغی وورغولانیر. تك تانریلی دینلرده قارشیمیزا چیخان آدم و هاووا’دان چوخالان اینسانلار موتیفی ده بورادا یئر آلمیشدیر. آیریجا وئربیتسكی و رادلوف’ون متنلرینده اینسانا ائتیك دگرلر یوكله نیركن بو متنده بئله بیر عونصورا راست گلمیریك. اؤنجه كی  متنلرده یئگی لیك و كؤتولوك آیریمی یاپیلمیش، گؤی اوزو، تانری و قوتسال روحلار یئگی، یئر آلتی و ارلیك كؤتولوگون تمثیلجیسی اولموشدورلار. آیریجا اینسانا یئگی و كؤتوگو ترجیح ائتمه حاققی وئریلمیشدیر.[12]

     رادلوف’ون آلتای’دا لئبدد تاتارلاریندان درله دیگی یارادیلیش میتینده، قادینین یارادیلماسینا شئیطان سبب اولماقدادیر.  " تانری اؤنجه یئر اوزونده تك باشینا یاشایان اینسان یاراتدی. بو اینسان اركك ایدی. بیر گون تانری’نین یاراتدیغی اركك اویوركن شئیطان اونون كؤكسونه باسدی. بونون اوزرینه اركگین قابیرغالاریندان بیر كمیك آیریلاراق یئره دوشدو. بو كمیك بیراز داها اوزانینجا، بوندان قادین مئیدانا گلدی. " [13]آتا اركیل دوشونجه نین حاكیم اولدوغو بو آنلاتیدا اركگی تانری، قادینی ایسه شئیطان یاراتمیشدیر. 

  رادلوف’ون آلتای’دا قارا اورمان تاتارلاریندان درله دیگی یارادیلیش میتینده ده بنزر بیر آنلاییش حاكیمدیر.  " اول زاماندا بؤیوك پایانا اینسان یاراتمیشدی. فقط اینسانا جان (روح) وئرمیردی. او، جان ایسته مك مقصدیله بؤیوك قودای’ا گئتدی. كؤپگه ده بئله دئدی: سن بورادا دور، هاولا و دیققتلی اول! كؤپك اورادا قالدی. بونون اوزرینه ارلیك گله رك كؤپگی قاندیرماق مقصدیله قونوشماغا باشلادی: سنین قیللارین یوخ، من سنه اونلارین آلتین اولانلارینی وئرجگم. سن ده منه بو جانسیز اینسانی وئر، دئدی. كؤپك آلتین قیللاری الده ائتمك اوچون اینسانی اونا وئردی. ارلیك ایسه اینسانی باشدان آشاغی توپورجگه بویادی. قودای جان وئرمك اوچون گلدیگینده ارلیك قاچدی. قودای توپورجكلی اینسانا باخدی، فقط اونو تمیزله یه بیلمه دی و ترس چئویردی. بو اوزدن توپورجك اینسانین ایچینده قالدی. سونرا قودای كؤپگی دؤیه رك بئله دئدی: كؤپك، سن فنا اولاجاقسان! اینسان سنه نه ایسترسه یاپسین، سنی دؤیسون، اؤلدورسون، سن تمامی ایله  بیر كؤپك اولاجاقسان، دئدی. " [14]اینسان، تانری طرفیندن یارادیلدیغیندا تمیزدیر، فقط ارلیك اینسانین روحونو كیرله دیر. اینسانین ایچ دونیاسی كؤتودور، كیرلی دیر شكلینده كی  دوشونجه نین تملی، یارادیلیشدا، كؤكنده، ارلیك’ه باغلاناراق ایضاح ائدیلمیشدیر. بو میت، ایستانبول’دا و ارزروم’دا درلنن ایكی افسانه ایله اولای هؤرگوسو آچیسیندان بنزر عونصورلره صاحیب دیر. ساده جه قودای و ارلیك یئرینه آللاه و شئیطان دئیه آدلاندیریلان شخص كادروسویلا فرقلی لیك گؤستریر.[15]

      اونو (هاروا) هولمبرگ’ین یایینلادیغی بیر یاكوت افسانه سینده، ایلك اینسانین یارادیلیشی بئله آنلادیلیر:  " تانری دونیانی یاراتدیقدان سونرا، ایچینده یئددی داش اینسان صورتی نین بولوندوغو داشدان بؤیوك بیر ائو یاپار. بو كز آدام اینسان صورتلرینه بكچیلیك اوچون بوراخیلیر. شئیطان چیپلاق اولان آدام’ا ییرتیلماسی مومكون اولمایان بیر پالتار وئرجگینی سؤیله یرك اونو قاندیریر و صورتلره یاخینلاشیر. بونون اوزرینه اونلار كیرله نیر و توپراق حالینه گلیر. داها سونرا تانری یاپتیغی صورتلره باخماغا گلینجه دورومو گؤرور و بكچینی آزارلاییب بیر كؤپگه دؤنوشدورور. یاراتدیغی صورتلرین ده ایچینی دیشینا چئویریر و اونلارا روح اوفلر. " [16]

     یئنه هولمبرگ’ین وئردیگی بیر آلتای آنلاتیسیندا ایلك اینسانلار بئله یارادیلمیشدیر:  " تانری اولگن، اتلری اوچون توپراغی، كمیكلری اوچون داشی قوللاناراق ایلك اولاراق اركگی سونرا دا اونون قابیرغا كمیگیندن قادینی یارادیر. اونلارا روح وئره بیله جك بیرینی آراماق اوزره بولوندوغو یئری ترك ائدر و سؤز قونوسو جوتی بكله مه سی اوچون تویسوز بیر كؤپگی یوخدان وار ائدر. آنجاق ارلیك’ین دیشقیسینی(نجیس) یئین كؤپك توكلرله قاپلانینجا، شئیطان’ین یارادیلان ایلك جوته یاخینلاشماسیندا معذور گؤرمز. شئیطان، بیر قامیش بورونو آنوسدن سوخاراق اویوماقدا اولان جوتون ایچینه روح اوفلر. اولگن گئری دؤندوگونده، اینسانلاری یالنیز گؤرونجه، یئنی بیر اینسان یارادیب یارادمادیغیندان شویهه له نیر. بئله جه دوشونوركن بیر قورباغا اورتایا چیخار و بو مخلوقلار اوچون (كؤتو روحا صاحیب اولمالاریندان دولایی) اؤزونو سوروملو حیس ائتمه مه سینی، اونلارا یاشاماق و اؤلمك خوصوصوندا قرار حاققی تانیماسینی سؤیلر. بونون اوزرینه اولگن اونلارا یاشاما ایذنی وئریر. " [17]

      بورایا قدر اؤزتله نن ویا آلینتی یاپیلاراق آختاریلان متنلرده، اینسانین توپراقدان یارادیلماسی، تانری نین اونا اوفله یرك روح و حیات وئرمه سی، قادینین اركگین كمیگیندن یارادیلماسی، اینسانلا آغاجین تانری قاتیندا یئر آلمالاری، كؤتو روح اولان ارلیك طرفیندن اینسانلارین آلداتیلماسی، تانری نین سؤزونه اویمامالاری، تانری نین قاتیندان قووولمالاری، كیتاب-ای موقدس’له بنزرلیكلر داشیماقدادیر. یئنه ده آلتایلیلاردان درله نن یارادیلیش میتولوژیلرینده ساده جه اینسان تورونون دئییل، اینسان سویلاری نین چئشیدلی شكیللرده یارادیلیشلاری دا آنلاتیلمیشدیر.[18] اون دوققوزونجو یوزایلده درله نن بو متنلرده، بیر چوخ كولتوردن، اینانیشدان ائتكیلنن شامانلیغین ایچینده، تك تانریلی دینلرین اولدوغو قدر، هیند اینانیشلاری نین ائتكیسی نین بولونماسی نورمالدیر. 

      ایلك اینسان آدم’ین یارادیلیشی، ایسلامی آنلاتیلاردا، قورآن’ین چئشیدلی آیتلرینده، حدیثلرده یئر آلیر. بو عونصورلرله آلتای و یاكوت آنلاتیلاری آراسیندا بنزرلیكلر بولونور. اؤزللیكله آدم’ین قابیرغا كمیگیندن هاووا’نین یارادیلماسیندا اولدوغو كیمی. بو دوروم خیریستییانلیق و ایسلامییت’ین شامانلیغا ائتكیسی اولاراق یوروملانیر. فقط بو دوروم ترسی ده اولابیلیر. حدیثلرده، آللاه، آدم’ی یاراتماق اوچون گركلی اولان توپراغی آلماق اوزره دونیایا، اؤنجه جبراییل’ی، سونرا دا عزراییل’ی گؤندریر. عزراییل’ین گتیردیگی چئشیدلی رنگلرده كی  توپراق، سو ایله قاریشدیریلیب قیرخ ایل بكله تیلیر، سونرا دا آللاه اونا باشیندان روح اوفلر.[19] اورتا آسیا’داكی چئشیدلی توپلولوقلاردان درلنن میتولوژیك آنلاتیلارلا ابولقازی باهادیر خان’ین شجره-ای تراكیمه آدلی اثرینده آدم’ین یارادیلماسییلا ایلگیلی بؤلومده بنزرلیكلر گؤرولور. 

" اوجا تانری ملكلره،  " توپراقدن اینسان یاپیب جان وئره رك یئراوزونده اؤز یئریمه خلیفه بوراخاجاغام "  دئینجه ملكلر،  " اونلار یوخاریداكی دؤشك ایله آشاغیداكی دؤشگی ضبط ائده بیلمزلر (گؤی اوزونو و یئراوزونو توتا بیلمزلر). او اوزدن سنه عاصی اولورلار، یوخدان یاراتمان داها یئگیدیر "  دئدیلر. اوجا تانری  " سیز منیم بیلدیگیمی بیلمزسینیز، گئدین توپراقدان بیر كیشی نین صورتینی یاپین "  دئدی. عزراییل تانری’نین امرییله یئراوزونده كی  هر تورلو توپراقدان آلیب مككه-ای معظمه ایله طائف’ین آراسیندا توپراغی پالچیق حالینا گتیریب آدم’ین شكلینی یاپدیلار.    

(آرادان) بیرنئچه ایل گئچدیكدن سونرا اوجا تانری اونا جان وئردی و مین ایل بو دونیادا دوردو. آدم عربجه’دیر. عرب(لر) درییه آدم دئیر، هر شیین دیشینا دری دئیرلر. ملكلر توپراغی، یئری قازیب ایچیندن آلمادیلار، دیشیندا آلیب آدم’ین شكلینی یاپدیلار. اونون اوچون آدم دئدیلر. اونلارین جنّته گئدنلری، اورادان چیخانلاری و یئراوزونده كی  یاشایانلاری نین حیكآیه لری خالق ایچینده مشهوردور (خالق آراسیندا بیلینیر). اونون اوچون آنلاتمادیق. " [20]

  بو آلینتیدا یئر آلان، تانری نین اینسان یارادیب یراوزونه  اؤزونون تمثیلجیسی اولاراق بوراخماق ایستمه سی، اینسانین توپراقدان و سودان (پالچیقدان) یارادیلماسی، تانری نین اونا جان وئرمه سی، توپراغین اوزو ایله، اینسانین دریسی نین وورغولانماسی شامان اینانیشلارینی یانسیتان آلتای و یاكوت آنلاتیلارییلا بنزه شیر. 

  هون، گؤك تورك و اویغورلارین تؤره ییشلرییله ایلگیلی آنلاتیلاردا ایسه اؤزللیكله حئیوان، آغاج، داغ و ایشیق عونصورلری نین اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغو گؤرولور. 

  حئیوان آتا/آنا 

      چین قایناقلاریندا، سونرادان گؤك تورك و اویغور دؤولتلرینی قوراجاق اولان كاو-چیلارین(Kao-çı) قورددان تؤره ییشییله ایلگیلی افسانه بئله دیر:  " كاو-چی قاغان’ی نین چوخ آغیللی ایكی قیزی وارمیش. (بعضی قایناقلار اوچ قیزی واردی، دئییر). بو قیزلار او قدر آغیللی و او قدر یئگی ایمیشلر كی، بابالاری بئله بیر قرارا وارما زوروندا قالمیش. قاغان دئمیش كی:  " من بو قیزلاری، نئجه اینسانلارلا ائولندیره بیلیرم! بونلار او قدر یئگی كی، بو قیزلار آنجاق تانری ایله ائولنه بیلرلر! "  بونو دئین قاغان، قیزلارینی آلاراق گؤتورموش و بیر تپه نین باشینا قویموش. بورادا قیزلاری، تانری ایله ائولنسینلر دئیه بكله میش. قیزلار بو تپه ده تانرنیی بكله یه دورموشلار. آرادان چوخ زامان گئچمیش. آما نه تانری گلمیش و نه ده اونلارلا ائولنمیش، قیزلار بؤیله بكله شه دورورلاركن، تپه نین اطرافیندا، قوجا و اركك بیر قورد گؤرونموش. قورد، تپه نین اطرافیندا دولاشماغا باشلامیش و بیر تورلو ده، اوراسینی بوراخیب گئتمه میش. (كیچیك) قیز قوردون بو دورومونو گؤرونجه شوبهه لنمیش و باجیسینا:  " ایشده بو قورد تانری نین لاپ اؤزودور. من ائنیب ، اونونلا ائوله نه جگم، "  دئمیش. باجیسی، گئتمه دئیه ایصرار ائتمیش آما، قیز دینلمه میش. تپه دن اینه رك قوردلا ائولنمیش و بو صورتله كاو-چی خالقی، بو حوكومدارین قیزی ایله قورددان تؤره میش. "  اؤگل، بو متنده یئر آلان قوردون اركك، دیگر گؤك تورك افسانه لرینده ایسه دیشی اولدوغونو بلیرتیر. قوتسال بیر داغدا تؤره ییشین گئرچكلشمه سی عونصورونون دا اورتاق موتیف اولدوغونو یازار.[21]

      گؤك توركلرین تؤره ییش افسانه لرینده قوردون قوروجو و دوغوروجو بیر ایشله و اوستلندیگی، ماغارانین ایسه تؤره مه یئری اولدوغو آنلاشیلیر. چوو(Chou) سولاله سی نین رسمی تاریخینده یئر آلان، گؤك توركلرین بیرینجی تؤره ییش افسانه سی بئله دیر:  " گؤك توركلر (T’u-chüeh)، اسكی هون’لارین (Hsiung-nu) سویلاریندان گلیرلر و اونلارین بیر قولودورلار. اؤزلری ایسه، آ-شی-نا (A-shih-na) آدلی بیر عاییله دن تؤره میشدیرلر. (سونرادان چوخالاراق)، آیری اویماقلار حالیندا یاشاماغا باشلادیلار. 

  داها سونرا لین آدینی داشییان بیر مملكت طرفیندن مغلوب ائدیلدیلر. (مغلوبییتدن سونرا گؤك توركلر)، بو مملكت طرفیندن، سویجا اؤلدورولدولر. 

    (تامامن اؤلدورولن گؤك توركلر ایچینده)، یالنیزجا اون یاشیندا بیر اوشاق قالمیشدی. (لین مملكتی نین) عسگرلری، اوشاغین چوخ كیچیك اولدوغونو گؤرونجه، (اونا آجیمیشلار و) اونو اؤلدورمه میشدیلر. یالنیزجا اوشاغین آیاقلارینی كسمیشلر و بیر باتاقلیق ایچینده كی  اوتلار آراسینا بوراخاراق (گئتمیشدیلر).

   (بو سیرادا) اوشاغین اطرافیندا دیشی بیر قورد پیدا اولدو و اونا ات وئره رك (اوشاغی) بسله دی. اوشاق، بو شكیلده بؤیودوكدن سونرا دا، دیشی قوردلا ار-آرواد حیاتی یاشاماغا باشلادی. قورد دا اوشاقدان بو یوللا بویلو قالدی.    

(گؤك توركلری مغلوب ائدن و هامیسینی قیلیجدان گئچیرن لین مملكتی نین) كیرالی، بو اوشاغین هله ده یاشادیغینی دویدو و اونون دا اؤلدورولمه سی اوچون عسگرلرینی گؤندردی. اوشاغی اؤلدورمك اوچون گلن عسگرلر، قوردلا (اوشاغی) یان یانا گؤردولر. عسگرلر قوردو اؤلدورمك ایسته دیلر. فقط قورد (اونلاری گؤرونجه) همن قاچدی و كاو-چ-آنگ  Kao-ch-ang (تورفان) مملكتی نین قوزئیینده كی  داغا گئتدی. بو داغدا، درین بیر ماغارا واردی. ماغارانین ایچینده ده بؤیوك بیر اووا بولونوردو. اووا، باشدان باشا اوت و چاییرلارلا قاپلی ایدی. چئوره سی ده بیرنئچه  یوز میلدن چوخ دئییلدی. دؤرد یانی، چوخ دیك داغلارلا چئوریلی ایدی. قورد، قاچاراق بو ماغارانین ایچینه گیردی و اورادا اون دنه اوشاق دوغوردو. 

   زامانلا بو اون اوشاق بؤیودولر و دیشاریدان قیزلار گتیره رك، اونلارلا ائولندیلر. بو صورتله ائولندیكلری قیزلار گبه (بویلو- حامیله) قالدی و بونلارین هر بیریندن ده بیر سوی تؤره دی. (ایشده گؤك تورك دؤولتی نین قوروجولاری نین گلدیكلری)، آ-شی-نا عاییله   سی ده (بو اون-بویدان) بیریدیر. 

  اونلارین اوغوللاری و تورونلاری چوخالدیلار و یاواش یاواش یوز-عاییله حالینه گلدیلر. بیر نئچه نسل گئچدیكدن سونرا، هامی بیرلیكده ماغارادان چیخدیلار. ژو-ژو’لارا (یانی ژوان-ژوان دؤولتینه) تابئع اولدولار. آلتای (Chin-shan) اتكلرینده یئرلشدیلر. بوندان سونرا دا ژوان-ژوان دؤولتی نین دمیرچیلری اولدولار… " [2]

  چین قایناقلاریندا، بؤیوك هون دؤولتینده قوتسال بیر آتا ماغاراسی نین بولوندوغو یئر آلیر. گؤك توركلرده ده آتا ماغاراسی نین بولوندوغو یئنه چین قایناقلاریندا تثبیت ائدیلمیشدیر. اؤگل، قیرغیزلارین، اؤزلرینی قورددان تؤره ین توركلردن آییرماق اوچون ایلك آتالاری نین آتا ماغاراسیندا بیر اینكله یاشادیغینی و قیرغیزلارین بو ایلك آتا ایله اینكدن تؤره دیكلرینی آنلاتان افسانه دن بحث ائدر.[23]

  گؤك توركلرین ایكینجی تؤره ییش افسانه سی نین بیرینجی سیندن فرقی، دوشمانلارین گلدیگینی اؤنجه دن خبر آلان قوتسال بیر روحا صاحیب اولماسیدیر.[24]

  چوو (Chou) سولاله سی نین رسمی تاریخینده یر آلان، گؤك توركلرین اوچونجو تؤره ییش افسانه سی، گؤك توركلرین تاریخی كیمیدیر. دیگر افسانه لرده اولدوغو كیمی گؤك توركلرین آتالاری اولان اون سككیز قارداشدان ای-جی نی-سو-تو(İ-ci Ni-su-tu) آدلی اولانی قورددان دوغموشدور. ای-جی نی-سو-تو، یاغمورو یاغدیرماق، روزگار اسدیرمك كیمی اولاغان اوستو گوجلره صاحیب دیر.[25]

      بیر قیرغیز افسانه سینده ایسه آوجی دوغان قوشوندان حامیله  قالما یئر آلیر:  " قیرغیز قبیله لریندن بیری نین بیر آتاسی و بو آتانین دا اوچ آروادی وارمیش. بو اوچ قادیندان ان كیچیگی، گئجه اویوركن بیر یوخو گؤرموش. چادیرا بیر آوجی دوغان گلمیش و یاتاغی نین اطرافیندا اوچاراق دولاشمیش. سونرا دا نئجه اولموشسا گبه قالمیش. بو قیرغیز قبیله سینی ایداره ائدن رئیسلرین هامیسی دا، بو كیچیك قادینین سویوندان گلیرمیشلر. " [26]

      سئروشئوسكی’ نین یاكوتلاردان درله دیگی بیر افسانه ده قارتالدان تؤره ییش آنلاتیلمیشدیر. افسانه نین اؤزه تی بئله دیر:  " یاكوت توركلری نین اینانیشلارینا گؤره شامانلار، یئر اوزونه بیر قارتال طرفیندن گتیریلیردیلر. اونلارا گؤره، شامان اولاجاق بیر اوشاغین روحو، اوشاق داها دوغمادان بیر قارتال طرفیندن یئییلیردی. بو روحو یئین قارتال، بوندان سونرا گونشلی بیر بؤلگه یه گؤچ ائدردی. اورتاسی بؤیوك بیر چاییرلیقلا قاپالی اولان بو بؤلگه ده، گونشین ایشیقلاری سولماز و هر زامان پیریل پیریل پارلارمیش. اینكلرین ایلك دفعه سوده گلدیگی یئر ده، یئنه بو چاییرلیق آلان ایمیش. تام بو چاییرلارین اورتاسیندا ایسه، قیرمیزی بیر چام ایله، بیر گورگن ویا بیر ده قایین آغاجی وارمیش. ایشده بو قارتال، بو آغاجلارین اوزرینه گلیر و یومورتاسینی بواخدیدیقدان سونرا گئدرمیش. یومورتا، بیر سوره آغاجلارین اوزرینده قالدیقدان سونرا یاریلیر و ایچیندن بیر اوشاق چیخارمیش. آغاجلارین آلتیندا دا بیر بئشیك بولونورموش. اوشاق، یومورتادان چیخار چیخماز، همن بو بئشیگین اوزرینه دوشر و اورادا بؤیومگه باشلارمیش. 

      یاكوتلارین اینانیشینا گؤره، یئگی شامانلار قیرمیزی چام اوزرینده كی  یومورتادان؛ كؤتو شامانلار ایسه، گورگن آغاجی اوزرینده كی  یومورتالاردان چیخارمیش. یومورتادان چیخان بو شامانلار، طبیعی اولاراق حیاتلاری سوره سینجه،  " قارتال-آنا " لاری طرفیندن قورونورلارمیش. بو قارتال، اونلارین هر ایشلرینده بؤیوك یاردیمجی اولورموش. " [27]بورادا حئیوان آنا اولاراق گؤرولن قارتالین یانیندا، آغاجلار دا اؤنملی گؤره و اوستله نیرلر. اوشاقلارین یومورتادان چیخدیغی یئر اولدوغو اوچون آغاجلار، عادتن ایكینجی آنالیق یاپارلار. 

      حئیوانلاردان تؤره مه ساده جه توركلرده دئییل، اونلارا یاخین اولان دیگر توپلولوقلاردا دا گؤرولور. مثلن پروتو-موغوللارین، كؤپك و دوموز آتالاری واردیر. چنگیز خان’ین آتالاری، دیشی آغ گئییكدن تؤره رلر. ماجار كرالی آلموس’ون آناسی نین دوغان’دان حامیله  قالدیغی آنلادیلیر.[28]

      توركلر آراسیندا حئیوان تؤره میله ایلگیلی میت، افسانه و اینانیشلارین تثبیت ائدیلمه سی، توركلرین توتئمیزمه ایناندیقلاری یولوندا یوروملارا دا یول آچمیشدیر. توتئمیزم اولابیلمه سی اوچون، بیر حئیواندان، بیتكیدن حتی بولوددان تؤره مه نین یانیندا، او توپلوم اوچون توپلومسال اورگانیزاسیوندا مودئل اولماسی، اؤرنك آلینماسی دا گركمكده دیر. آیریجا، توتئمیزمده بیره یدن بیره یه دئییل، بویلار و تورلر آراسیندا بیر ایلیشكی قورولور؛ توتئم قوروجو رول اوینار. حئیوانا تاپما گؤرولور. ایكینجی درجه ده اؤنملی نوكته لر ایسه عینی توتئمدن اولانلارین ائولنمه مه سی، یعنی دیش ائولیلیگین و توتئمی اؤلدورمه نین، یئمه نین یاساق اولماسیدیر. بوتون بو شرطلر، آلتایلاردا بللی اورانلاردا گؤروله بیلمكده دیر. فقط سونوجدا آلتایلیلارین توتئم اینانیشینی باستیرماغا چالیشدیغی دا گؤرولموشدور.[29]

  آغاج آتا/آنا    

  آغاجلار، هم دونیانین ائكسه نینی اولوشدورماق هم ده تؤره نیلن آتا/آنا اولماق آچیسیندان قوتساللیغا صاحیبدیرلر. بیر چین قایناغیندا یئر آلان، اویغورلارین تؤره ییش افسانه سینده ده بونو گؤروروك:  " بارچوك-آرت تیگین/ Barçuk-Art Tigin /، بیر  " ایدوك-كوت/ Iduk-Kut / " دور. تورفان’(داكی اویغور دؤولتی نین قاغانلارینا)  " ایدوك-كوت "  دئیردیلر. اونلارین آتالاری دا، اسكی اویغورلارین یئرلرینده اوتوروردولار. (اویغورلارین بو اسكی یوردلاریندا)، كارا-كوروم آدلیبیر داغ واردی. بو داغدان ایكی چای چیخاردی. بو چایلارین بیرینه سئلئنگه و دیگرینه ده تولا آدی وئریلیردی. بیر گئجه، بو ایكی چای آراسینداكی بیر آغاج اوزرینه قوتسال بیر ایشیق ائنمیشدی. خالق بو ایشیغی گؤرونجه (همن توپلانمیش) و بو آغاجی بكله مگه باشلامیشدیلار. (بو ایشیق ائندیكدن سونرا) آغاجدا بیر شیشكینلیك پیدا اولموش و آغاجین گؤوده سی، عینی گبه بیر قادینین قارنی كیمی شیشمیشدی. گؤكدن ایشیغین ائنمه سی دورمامیش و هر آخشام دواملی اولاراق (آغاجین اوزرینه) ائنمگه باشلامیشدی. دوققوز آی و اون گون گئچتیكدن سونرا، آغاجداكی بو شیشكینلیك چاتلادی و (آغاجدان)، تیپكی دونیاداكی اینسانلار كیمی بئش اوشاق دوغدو. بو اوشاقلاردان ان كیچیگی نین آدی بؤگو-خان ایدی. اؤزونون چوخ یوكسك بیر كیشیلیگی واردی. مملكتینی چوخ یئگی ایداره ائده بیلیر و آیریجا اكینچیلیك ایشلری ایله ده مشغول اولووردو. بو صورتله اؤزو اویغورلارین قاغانی اولدو. اؤزوندن سونرا گلن 30 دان چوخ سویو دا، اویغورلارین باشیندا قالدیلار. " [30]متنده گؤرولن گؤكدن ایشیق ائنمه سی، اویغورلارین بؤگو-قاغان زامانیندا (م.س. 763) قبول ائتدیكلری مانی دینی ائتكیسییله یئر آلماقدادیر. شامانیزم’ده ده گؤكدن ایشیق ائنمه سییله ایلگیلی موتیفلره راستلانیر. چنگیز خان’ین آتالاریندان آلان-كوا’نین دا اوزرینه ایشیق ائنه رك اونو حامیله  بوراخمیشدیر.[31] فقط بوردا اؤنملی اولان خصوص، آغاجین تاریملا بیرلیكده اؤنم قازانماسیدیر. متنده آغاجدان دوغان بؤگو قاغان’ین تاریملا اوغراشدیغی بلیرتیلمكده دیر. بورادا آغاجین آنالیق گؤره وی اوستلنمه سی، هم آغاجین هم ده دوغوران قادینین، تاریم توپلوملارینداكی یئرییله ایلگیلی بیر قوتساللیق سؤز قونوسودور. 

  آلتای و یاقوت توركلرینده قایین آغاجی قدر قاراچام دا اؤنملیدیر. یاكوتلارین ار سوقوتوح(Er Sogotoh) دستانیندا آغاجدان تؤره مه موتیفی گؤرولور. 

" ایلك اینسان (هرحالدا آدم)، هارادان گلدیگینی دوشونموش و بو قونودا گون گئچدیكجه قافاسینی یورماغا باشلامیش. نئجه دوغدوم، نئجه دونیایا گلدیم دئیه، همیشه دوشونور گزرمیش. آرتیق بیر گون اؤز اؤزونه بئله سؤیلنمگه باشلامیش:  " -اگر گؤكدن دوشسه ایدیم، او زامان قار و بوزلا اؤرتولو و بوزدان بیر آدام اولوردوم. گونئی، قوزئی، دوغو ویا باتی یؤنلریندن بیریندن گلسه ایدیم، او زامان من ده آغاج و چاییرلارین ایزلری و بونلار دا روزگآرلا اوچوشوردو. یوخ یئرین ان درینلیكلریندن گلسه ایدیم، البتته كی  او زامان چامور و دوز ایچینده قالیردیم "  ایلك اینسان ایشده بئله دوشونه دوشونه قالا قالمیش. ان سونوندا بو قراره وارمیش. دئمیش كی، منی دوغورسا دوغورسا، یئنه بؤیوك آنا كوبئی(Kübey) خاتون دوغورموش اولمالیدیر. چونكو اونون ایچینده بولوندوغو آغاجین گؤیسوندن سودلر آخار. بو سببله ایلك اینسان حیات آغاجی نین قارشیسینا گئتمیش و بئله دئمیش:  " منی دوغوران آنا سن اولمالیسان! منی یارادیب میدانا گتیرن سن اولمالیسان! "  آغاج ایلك اینسانا، ایلك اینسان دا آغاجا باخمیش و سونوندا آدام، بو آغاجین اؤز آناسی اولدوغونو آنلامیش و بئله دئمیش:  " من یئتیم بیر اوشاق ایكن، سن منی بویوتدون! من كیچیك بیر اوشاق ایكن، سن منی آدام ائتدین! "  " [32]

  اوغوز قاغان دستانیندا دا، اوغوز قاغان’ین ایكینجی آروادی بیر آغاج قوووغوندا اونون قارشیسینا چیخار. اوندان دوغان اوشاقلارا دا یئرله ایلگیلی آدلار وئریلیر. 

  داغ آتا/آنا 

  تؤره ییشله ایلگیلی آنلاتیلاردا داغ و ماغارا عونصورونون بیرلشدیگی گؤرولور. ماغارا، آنا رحمی ایشله وی اوستلندیگی اوچون داغ دا دوغورغانلیق اؤزللیگی قازانمیش اولور. 

  آیریجا آلتای’دا داغلا قوهوملوق باغی قورولدوغویلا ایلگیلی تثبیتلر یاپیلمیشدیر. آلتایلی چاباتلارین اؤزلری نین داغدان چیخدیقلارینا اینانیرلار، داغلا سوی آراسیندا قان قوهوملوغو قورولور. پوتاپوو(Potapov)، بو شكیلده یاپیلان داغ كولتو آچیخلامالاری نین، توتئمیزمه دایاندیریلدیغینی بلیرتیر. پوتاپوو’ا گؤره، بو قونویا سویلارداكی مولك آنلاییشییلا باخماق گره كیر: سوی داغی، هم سویون قوروجوسو هم ده سویا باغلی توپراغین، مملكتین یانسیماسیدیر. استنبرگ(Stenberg) ایسه داغ كولتونون اولوشومونو یاغمورون اولوشوم سورجینه باغلار. چونكو، گؤیه اولاشان داغین زیروه سینده بولودلار توپلانیر، شیمشكلر چاخار. بئله لیكله اكینچیلیكده اوره تیم اوچون گركلی اولان یاغمور یاغار. داغ كولتو، بئله لیكله توتئمیك ایزلر، اوره تیم و مولكییت ایلیشكیلرییله آچیخلانمیش اولور.[33]

  تورك مملوك تؤره ییش آنلاتیسیندا آی آتام و ائشی آی-وا، قاراداغ’داكی بیر ماغارادا اینسان حالینا گلیرلر. اؤلدوكلری زامان دا اوشاقلاری، اونلاری بو داغداكی ماغارایا یئرلشدیریرلر. دیرنكووا’نین یایینلادیغی بیر شور آنلاتیسیندا، آلاش و پالاش، كوبیی (Kobıy) سویونون آتالاری اولدوغو، اونلارین اوردو داغی’ندان چیخدیقلاری آنلاتیلیر.[34]

      داغ، دونیا آغاجی نین دییشیك بیر شكلیدیر. كوزمیك یاپی نین دا ائكسه نیدیر. بو اوزدن یارادیجی بیر ائنرژیگی ده ایچینده باریندیریر.  

  باباسیز تؤره مه 

      تورك و موغول میتولوژیسینده باباسیز تؤرمیله ایلگیلی آنلاتیلار، خیریستییانلیقدا باكیره مریم’دن دوغان عیسا’نین تانری نین اوغلو قبول ائدیلمه سییله ایلگیلی اینانیشلارلا باغلانتیلیدیر.[35] اصلینده باباسیز تؤرمیله وورغولانان اولاغان اوستو قهرمانین اولاغان اوستو دوغومودور. بئللیكله بو قهرمانین روحو تانریسال بیر قایناغا دایاندیریلماقدادیر. اونون یاپدیقلاری دا اینسان اوستو بیر گوجله ایضاح ائدیلمیش اولور. 

      تؤلؤس(Tölös)، موندوس و كوچكار-موندوس(Koçkar-Mundus) بویلاری نین تؤره ییشی نین آنلاتیلدیغی آلتای افسانه سی نین اؤزتی بئله دیر: بؤیوك بیر ساواشدان قاچان بیر قیز جانینی قورتارماق اوچون بیر یوردا سیغینیر. بورادا بیریسییله ائوله نیر فقط گبه اولدوغو آنلاشیلیر. كیمینله ائولی اولدوغو، اوشاقلاری نین باباسی نین كیم اولدوغو سورولونجا دا بونلاری سؤیلر:  " ساواشدان سونرا، آنام و بابامدان آیری دوشموش و بوزقیرلاردا یورومگه باشلامیشدیم. هر طرفی دولاشیب، یئیه جك بیر شی آختاریردیم. آما هیچ بیر شئی ده تاپابیلمیردیم. ایشده تام بو سیرادا گؤكدن بؤیوك بیر یاغمور بوشاندی و هر طرف سو ایچینده قالدی. بونو گؤرونجه، من ده اؤزومو قوروماق اوچون همن بیر یئره ساخلاندیم. آز سونرا یاغمور كسیلمیشدی. تام بو سیرادا یئرده بیر بوز پارچاسی گؤردوم. بو بوز دا، یاغمور ایله برابر یره دوشموشدو. بوز یووارلانیب دا یانیما گلینجه، بوزو آلدیم و الیمله قیردیم. باخدیم كی، ایچینده ایكی دنه بوغدا دنه سی وار. قارنیم دا ذاتن بتر آجمیشدی. بو بوغدا دنه لرینی آغزیما آتدیم. دنه لری آغزیما آتینجا، قارنیمدا بیردن عجاییب بیر شئیلر حیس ائتدیم. سانكی قارنیمدا ایكی اوشاق وار كیمی ایدی. "  قادینین یئنی اریندن ده بیر اوغلو اولموش. قادینین بوز پارچاسینداكی دنه لردن اولان ایكی اوشاغی نین آدی، كوچكار-موندوس و موندوس اولموش. كوچكار-موندوس آدی، قوچو باشیندان ایكییه آییراجاق درجه ده گوجلو اولدوغو اوچون موندوس آدی دا، بوز-خان’ین نسلیندن ساییلدیغی اوچون وئریلمیشدیر. اؤبیر اوشاق ایسه دوه نی گوتدوغو، دوه یه تؤؤ دئدیگی اوچون تؤلؤس آدینی آلمیشدیر.[36] 

      یاكوت تانریلاری 

      آنتروپوگونیك آنلاتیلارین دیشیندا تئوگونیك (تانریلار سیستئمی) یاپی ایچینده ده آنالیق ایشله وی اوستله نن چئشیدلی تانریلار، قوتسال روحلار دا بولونور. یاكوتلارا گؤره اولوو سوورون تویون(Uluu Suorun Toyon)، اینسانا جان وئریر. شامان اولاجاق اینسانلاری دا تعیین ائتدیگینه اینانیلیر. جیلغا هاان تویون(Cılğa Haan Toyon) و تانها هاان تویون(Tanha Haan Toyon)، اینسانین دوغماسیندان اعتیبارن طالعینه حوكم ائدرلر و یازارلار. آیییهیت (Ayııhıt Hotun) و اییهسیت(İeyehsit)، اوشاقلارین دوغماسینی، حیاتین دوام ائتمه سینی، یئگی داورانماغی ساغلارلار، اینسانلارا قوهوملوق باغی وئریرلر.[37] بونلار آنا مایگیل(Ana Maygıl)، آك انه(Ak Ene)، اومای(Umay) آدلارییلا آنیلان روحلار كیمی، دوغومو قولایلاشدیران، كؤرچه و آنانی آلبیس(Albıs)، آل آروادیندان قورویان روحلاردیر. 

  آنا مایگیل، آك انه 

      آك انه (آق آنا) آدلی تانری، وئربیتسكیی’نین درله دیگی آلتای یارادیلیش میتینده گئچمكده دیر. او، تانری اولگن’ه یاراتما ایلهامینی وئرن بیر تانریدیر: 

   " بیر آق-آنا (آك-انه) وار ایدی، یاشاردی سو ایچینده، 

  اولگن’ه بئله دئدی، گؤروندو سو اوزونده: 

  -یاراتماق ایسته ییرسن، سن ده بیر شئیلر اولگن، 

  یارادیجی اولاراق، بو قوتسال سؤزو اؤیرن! 

  دئ كی هئپ،  " یاپدیم اولدو! "  باشقا بیر شی سؤیله مه! 

  هله یارادیر ایكن،  " یاپدیم اولمادی! "  دئمه! 

  آق-آنا بونو دئدی، سونرا گؤزدن ایتدی، 

  دنیزه دالیب گئتدی، بیلینمز یولو وئردی. " [38] 

      آنا مایگیل ایسه اولوسو قورویان بیر دیشی روحدور؛ اولوس آناسی دا دئییلیر.[39] 

      اومای آنا 

      اینسانین دوغومو و بؤیومه سییله ایلگیلی اومای آدلی بیر روحدان بحث ائدیلیر. بونون ایلك ایزلرینه اورخون آبیده لرینده راست گلیریك. اومای، كول تیگین آبیده سینین دوغو جبهه سینده، دوغوم و بؤیومیله ایلگیلی اولاراق بو شكیلده گئچر:  " Umay teg ögümòatun òutıija inim Kül Tigin er at buldı." [40]  " اومای كیمی آنام خاتونون دؤولتینه، كیچیك قارداشیم كول تیگین ار آدینی آلدی. " [41] بورادا كول تیگین’ین، یارارلی بیر ایش، ایگیدلیك یاپیب ارگینلیك آدینی آلانا قدر اومای طرفیندن قوروندوغوندان بحث ائدیلمكده دیر.[42] 

      دیوان الغات الترك ده ایسه بو كلمه نین آنلامی بو شكیلده وئریلمیشدیر:  " دوغوم یاپدیقدان سونرا قادینین رحمیندن چیخان بیر شئی [پلاسئنتا]؛ بو بیر كیسه یه بنزر و  " اوشاغین رحمده كی  ائشی "  اولاراق آدلاندیریلیر. بو آتاسؤزونده گئچر. 

      اومایقا تاپینسا اوغول بولور: اومای’ا تاپان كیمسه اوشاق صاحیبی اولور. قادینلار بونو یئگی بیر علامت اولاراق قبول ائدر. " [43] 

      توركلر آراسیندا، دوغومدا ببكله بیرلیكده گلن پلاسئنتایا، سون، ائش دئییلیر. قازاق، قیرغیز قادینلاری دا توپلو بیر شكیلده گیدیب پلاسئنتایی گؤمر و اطرافینی توتسولرلر. یاكوتلار بو نسنه یه سایغی گؤستریرلر. یاكوتلاردا اومای،  " ایمی(Imı) "  شكلینده، طالیع قوشونون آدی اولاراق قوللانیلیر. اومای’ین دوغوم و قوروجولوقلا ایلگیلی ایشله ولرینی ایسه  " آییسیت(Ayısıt) "  دئدیكلری روحلار اوسته لنمیشدیرلر. بو روحلار، یارادیجی، بركت، رفاه ساغلایان دیشی روحلاردیر. بعضیلری اینسان بالاسینی و زاهی قادینلاری، بعضیلری ایسه حئیوان بالالارینی و دیشی حئیوانلاری قورورلار. یاكوتلار، آییسیتلارین اطرافداكی داغینیق حیات عونصورلرینی  " قوت "  حالینا گتیریب آنا قارنینداكی اوشاغا اوفله یَرك جان وئردیگینه اینانیرلار. قویو قوشلارینی دا آییسیتلارین تیمثالی سایدیقلاری اوچون اونلارا توخونمازلار. یاكوتلارا گؤره آییسیتلار، گؤكدن، گوموش تویلو آغ قیسراق شكلینده ائنرلر. قیسیر قادینلار، اوشاقلاری نین اولماسی اوچون آییسیتلارا دوعا ائدرلر؛ گنچ قیزلار ایسه آییسیت آدینا  " تانقارا(tangara) " ، بوت یاپیب چارپاییلاری نین آلتیندا ساخلارلار. حامیله  قادینین دوغومو یاخینلاشدیغیندا ائوین تمیز اولماسینا دیققت ائدرلر، قونشو اوشاقلاری و بالا حئیوانلاری سئور، اونلاری دویورورلار. آییسیتلارین گلدیگینده هركسین گولر اوزلو، شن و توخ اولماسی گركدیگینه اینانیرلار. سون، ائش، پلاسئنتا، یاكوت قادینلارینا گؤره آییسیتلاری تمثیل ائدر و اوشاقلاری نین اولماسی اوچون اونا تاپارلار.[44] 

      ارزروم’دا دوغومدان سونرا ائش، سون، اینسانین آیاغی باسمایان، ایسسیز، تمیز یئرلره گؤمولور، سویا آتیلیر، قویویا بوراخیلیر،ایشیق اوزرینه قویولور. اوشاغین ایره لیده اولماسی ایسته نیلن كاراكتر ویا مسلگه گؤره هم ائش هم ده گؤبك باغی ائو، اوخول، مسجید باخچا سینا، آخیر كیمی یئرلره گؤمولور. اوشاغین ایره لیده ائوینه باغلی بیریسی اولماسی ایسته نیلیرسه ائوین باخچا سینا ، اوخوماسی ایسته نیلیرسه اوخول باخچا سینا ، دینی بوتون بیریسی ایسته نیلیرسه مسجید باخچا سینا ، یئگی بیر اكینچی، حئیوان یئتیشدیریجیسی اولماسی ایسته نیلیرسه آخیرا گؤمولور.[45] 

  توركیه’ده باشا قوش قونماسی ویا پیسله مه سی اوغورلو ساییلیر. باشا دؤولت قوشو، هوما قوشو قوندو تعبیری ده یئنه اومای كولتو ایله باغلانتیلیدیر. اومای’ین بیر قوش كیمی دوشونولدوغو اورتا آسیادا دا عینی اینانجلار گؤرولور. دوغومدان سونرا یئمك وئریلمه سی،  " دوغوم آشی تؤكولمه سی "  ده اومای’ا وئریلن قانلی، قانسیز قوربان تؤرنلری نین بیر قالینتیسیدیر.[46] 

      آلبیس، آل قاریسی( آروادی) 

  گئنیش بیر جوغرافیایا یاییلمیش توركلر آراسیندا آل، آل آروادی،آل قاریسی، آلباستی، آلباس، آلبیس، آلمیس، آلبیز، آلمیس آدلارییلا تانینان بو كؤتو روح، زاهی قادینی و بالانی اؤلدوروب جیگرینی سودا یویوب یئمك ایستر.[47] 

  قیرغیز، قازاق و باشقوردلارا گؤره قارا آلباستی و ساری آلباستی واردیر. ساری آلباستیلار، خوجا، باكسی، شامانلارین دوعالارییلا اینسانلاردان اوزاقلاشدیریلیر. بونلار هوپپا و شارلاتان دییه نیته لندیریلیرلر. اینسانلارا توخونمایاجاغینا سؤز وئرمه سینه راغمن ایلك فورصتده ضرر وئریرلر. قارا آلباستیلار ایسه داها جیدی و آغیرباشلی قبول ائدیلیر. اونلار آنجاق اونو گؤربیلن اوجاقلیلاردان قورخارلار. ساری آلباستی، ساریشین بیر قادین، كئچی، تولكو شكلینده اینسانلارا گؤرونه بیلر. زاهیلارین جیگرینی سؤكوب سویا آتار، آنجاكق باكسی ویا اوجاقلیلار، اونلارا جیگری یئرینه قویماغا زورلایابیلرلر. باكسی الینده قوپوزلا آلباستییا بئله بویولو سؤزلر سؤیلر: 

   " ای، آلباستی ظالیم، 

  قوی جیگری یئرینه، 

  زاواللی نین جانین ایعاده ائت، 

  سؤزومو توتمازسان، 

 مانا حؤرمت ائتمزسن، 

  گؤزلرینی چیخاردارام… " [48] 

      آلباستی نین توفنگ سسیندن، دمیرچی و اوجاقلی آداملاردان قورخدوغونا اینانیلیر. دمیرچی و اوجاقلیلارین مندیلی ویا كولاهی نین بیله آلباستینی قورخوتدوغو بلیرتیلیر.[49]ایریجا دوغو آنادولو’دا، آل قاریسی’نین اركك آت، چلیك(پولاد) و ماوی مونجوقدان دا قورخوب قاچتیغینا اینانیلیر.[50] 

      قازان توركلری آراسیندا، آلباستیلارین قوللانیلمایان ائو و چؤللرده بولوندوغونا، چئشیدلی شكیللرده گؤرونوب یولچولاری شاشیرتدیغینا، اینسانلاری اویخودا باستیغینا اینانیلیر. شامانلیق اینانجینا باغلی توبا اورنها(Tuba Urenha) توركلری، آلباس آدینی وئردیكلری بو كؤتو روحون، ائولنمه ین بیر قیزدان تؤره دیگینه، بونلارین قومسالدا و قایالیقلاردا بولوندوغونا، كئچی كیمی سس چیخارتدیغینا اینانیرلار. آلتایلیلار بو كؤتو روحا آلمیس آدینی وئریرلر. اونلارا گؤره آلمیس، ارلیك’ین خیدمتچیلریندندیر. فرغانا اؤزبكلری، آلباستی نین شئیطان، دئو، جینلر و پریلردن فرقلی اولدوغونا، پژمورده، داغینیق ساچلی بیر یاشلی قادین شكلینده اینسانلارا گؤروندوغونه اینانیرلار؛ زاهینی بوغماماسی اوچون یالنیز بوراخمازلار. یاكوت توركلری نین اینانیشلاریندا آلباستییی آندیران آباسی دئییلن روحلار واردیر. بونلار ایچچی و آیی روحلاردان فرقلی اولاراق كؤتو و اوبور روحلاردیر؛ اینسانین قوتونو (روحونو) آلیب گؤتورورلر.[51] 

عبدالقادیر اینان’ا گؤره، آل روحو، تاریخدن اؤنجه كی  دؤورلرده، قوروجو آتش كولتو ایله باغلانتیلیدیر. توركلر اسكی دؤورلردن بری آل بایراق قوللانیرلار كی بو دا آل، آتش كولتویله ایلگیلیدیر. قازاق و قیرغیزلار بایراق كلمه سی یئرینه یالاو قوللانیرلار، آنلامی آلاودیر. عبدالقادیر اینان، آلتایجا، قیرغیزجا آلقاماق (تقدیس ائتمك)، یاكوتلاردا آل اوت (عاییله اوجاغی آتشی)، آلتای كام ایلاهیلرینده آل اوت (عظمتلی آتش)، بوتون توركلرده آلقیش (تبجیل، تبریك)، آلاس، آلازلاما (آتشله آریغلاما آیینی) كلمه لرینی، آل تانریسی نین، قوروجو روح اولدوغونا اؤرنك گؤستریر. آلدانماق، آلداتماق، آل ائتمك، آللاق بوللاق، آلیق كیمی كلمه لر ده بو قوتسال روحون ضعیفله مه سی ایله اورتایا چیخمیشدیر.[52] 

      آل آروادی نین، ارككلردن و ارككلیكله ایلگیلی پیچاق، قیلیج، توفنگ آتما كیمی عونصورلردان قورخماسیندان حركتله، بو روحون بابا اركیللیگه دوشمان اولدوغو دا ایدیعا ائدیلمیشدیر. آل قاریسی، ارككلرین اوستون اولدوغو بابا اركیل دوزن ایچینده، ارككلرله اویوملو قادینلارا و اونلارین میوه لری اولان اوشاقلارا دوشمن بیر یئر آلتی ساواشچیسیدیر. بو سببله او، بابا اركیل دوزه نین ییپراتدیغی بیر دوغا اوستو وارلیغین گونوموزه گلمیش بیر قالینتیسیدیر.[53] 

  آلباستی نین قادین اولاراق گؤرولمه سی، اونون اولو آنا، ایلاهه آنا اینانیشیندان گلمه سی نین بیر قانیتی اولاراق اؤنه سورولموشدور. او، هم قوروجو هم ده اؤلوم گتیریجیدیر.[54] 

      آذربایجان’دا هال و آل آدییلا كؤتو بیر قادین روحون، زاهی قادین و بالالارا مسلط اولدوغونا اینانیرلار.[55] 

      تورك دونیاسیندا اولدوغو كیمی توركیه’ده ده بیلینن بو كؤتو روحون، آل قاریسی و قاراقورا دئیه آیریشدیغی بلیرتیلیر. ارضروم و ارزینجان’دا آل قاریسی’نین زاهیلارا دئییل آتلارا مسلط اولدوغونا اینانیلیر.[56] آل باسماسین دئیه هاككاری’ده یورغانا ایگنه باتیریلیر، زاهی یاتاغی یانینا سوپورگه قویولور. 

  بیتلیس’ده آل قاریسی’نین الی نین بركتلی اولدوغونا، یاخاسینا ایگنه تاخیلاراق اینسانین یانیندا توتولوپ چالیشدیریلاجاغینا اینانیلیر. اگر ایگنه چیخاردیلیرسا آل قاریسی قورتولور. اونون، بیر سو پریسی اولدوغونا و آخارسو كنارلاریندا یاشادیغینا اینانیلیر.[57]ال قاریسی، اینسانلارا خیدمت ائتمكدن قورتولونجا بیر گؤله، آخارسویا، قویویا آتلانار، اگر آرخاسیندان قیرمیزی بیر رنگ سویون اوستونه چیخمازسا تكرار یئر آلتینداكی روحلار طرفیندن قبول ائدیلدیگینه، اگر ترسی اولورسا اونون دیگرلری طرفیندن اینسانلارا خیدمت ائتدیگی، اوستونه اینسان قوخوسو سیندیگی اوچون اؤلدورولدوگونه یوروملانیر.[58] 

  ایغدیر’ین توزلوجا ایلچه سینده یاپیلان بیر درله مه ده، آل’ین دیشی اولدوغو، اركگینه ده كاووس(Kaus) دئییلدیگی تثبیت ائدیلمیشدیر. آیریجا آل، گاوور و موسلومان دییه ایكییه آیریلیر؛ گاوور آل، اوشاقلاری ایسسیز یره گؤتوروب یا بیر قایادان آتیب اؤلدورور یا دا بوراخیر گئدر.موسلومان آل ایسه یاخالانابیلر و سیخینتییا دوشن اینسانا یاردیمجی اولار.[59] 

  آغری، وان، هاككاری، موش و مالاتیا چئوره سینده آل قیزی، آل قاریسی’نین آغیل، سامانلیق، سو كنارلاری و ایسسیز یئرلرده بولوندوغونا و دستورسوز بورالارا گیریلمه مه سی گركدیگینه اینانیلیر.[60] 

      مانیسا’نین قاراجا اوغلانلی كؤیونده، قاپی نین آغزینا قازما كورك قویولور، بیر شیشین اوزرینه آلما، پورتاغال، اوزرلیك، چؤرك اوتو و ماوی مونجوق، قیرمیزی كوردلایلا باغلانیر، زاهی نین باشینا آسیلیر.[61] 

      چوخورووا’دا زاهی نین یاتاغی نین آلتینا سوغان، آینا، دراق، چؤره ك، بیچاق، حماییل قویارلار، زاهی نین اوزونو فیرمیزی بیر اؤرتوكله قاپاتیل یاتاغینا ایگنه تاخارلار. زاهی نین بولوندوغو یئرده كی  سولارین، سو قابلاری نین آغزی قاپاتیلیر. آل قاریسی’نین قوش شكلینده گلیب، سویا مونجوق آتاجاغینا، او سیرادا اوشاغین اؤلجگینه اینانیرلار.[62] 

      چوخورووا’داكی وارساقلار آراسیندا آل باسارسا اوشاغین عیاش حالینی آلدیغینا، اؤزوندن گئچذیگینه اینانیلیر. بونو اؤنله مك اوچون ده هركسین بیر اودون گتیریب آتماسییلا آتش یاخیلیر و عیاش آشی پیشیریلیر. آیریجا آل باسان اوشاغین آردیچ آغاجی نین قوووغوندان گچیریلیرسه بو دورومدان قورتولاجاغینا اینانیلیر.[63] 

  آل قاریسی اینانمالارینا طیب و پسیكولوژی آچیسیندان باخیلدیغیندا ایسه دوغوم سونراسی دپرسیونویلا ایلگیلی اولدوغو گؤرولمكده دیر. زاهی قادینین دوغومدا قان و سیوی(مایع) ایتكیسی ، میكروب قابماسی، دوغوم سونراسیندا چئشیدلی خسته لیكلره دعوتنامه چیخارماقدادیر. بونا سئوگی، ایلگی، دستك گؤرمه مه ده اكله نینجه دوغوم سونراسی دپرسیونو اولوشماقدا، چئشیدلی سانریلار گؤروله بیلمكده دیر.[64] 

  زاهیلیك دؤنمینده آل قاریسییلا قورولان ایلَتیشیم و یاشاندیغینا اینانیلان اولایلارلا ایلگیلی بیر چوخ اؤرنك ده یایینلانمیشدیر.[65] 

      آتش، اوجاق روحو 

  آنانین دوغوم یاپماسییلا عاییله نین تملینی اولوشدوردوغو دوشونولورسه، بعضی تورك توپلولوقلاریندا عاییله نین سوركلیلیگینی تمثیل ائدن ائوین اوجاغی نین روحونون، آتشین روحونون دیشیل بیر عونصور اولاراق گؤرولدوغو آنلاشیلا بیلر. بعضی توپلولوقلاردا اوجاق یییه سی، اركك قبول ائدیلیر، حتی زاهی قادینلارین ائوین اوجاغینا یاخینلاشماسی یاساقلانیر[66]اما آلتایلیلاردا ایسه آتش دیشی بیر روح اولاراق قبول ائدیلیر. 

      بورادا آتشین روحونون اؤنمینی و قوتساللیغینی بلیرتمك اوچون آتش روحونا خیطاب اولاراق بیر شامان ایلاهیسیندان بیر بؤلوم وئرمك اویغون اولاجاقدیر:  " اوتوز دیشلی آتش آنام، قیرخ دیشلی قایین آنام، گوندوزلری بیزیم اوچون چالیشیب چابالیییرسان، قارانلیق گئجه لرده بیزی (كؤتو روحلاردان) قورویورسان؛ گلنلرین باشینداسان؛ گئدنلرین آرخاسینداسان!… اوراغا بنزیین هیلال دگیشیر، اسكی ایل گئدیر، یئنی ایل گلیر. من ده سنین قوروموش آغزینی (ساچیلارلا) ایسلاتماغا گلدیم. سن قارانلیق گئجه لرده گنج قیزلار كیمی ساچلارینی دالغالاندیراراق اویناییرسان، قیرمیزی ایپكلی قوماشلار ساللایاراق گنج آل قیسراق اوزرینده گزیرسن، آیدین گئجه لرده معصوم اوشاق صورتینه گیریرسن! اولوسون قوروجوسو، سورولریمیزین بكچیسیسن! آلتین یاپراقلی موقددس قایین آغاجی نین [یاخوت هوش آغاجینین] گؤلگه سینده دینله نیرسن! قارا یاناقفلی آغ قوچ سنه قوربان اولسون! قویروق یاغی نین ساغ یانیندان كسیلیب دوققوز دنه شیشده قیزاردیلمیش یاغلارلا آغزینی یاغلاییرسان. دوققوز پارچا قیرمیزی و آغ شریتلر، پاچاورالار(چینقیللار) سنی سوسله ییر. قویونون سینه سی سنه قوربان اولسون! " [67] 

      تلئوت توركلری، آتش روحونا اوت انه (آتش آنا) دئیرلر. چوواشلارا گؤره آتش روحو، اركك و دیشی اولاراق ایكی دنه دیر، بیرینه آتش آتا، دیگرینه آتش آنا دئییلیر.[68] 

   

  سونوج 

      بورایا قدر وئریلن اؤرنكلرده اینسانین یارادیلماسی نین، چئشیدلی بویلارین تؤره مه سی نین كؤكه نییله ایلگیلی اوزرینده دورولموشدور. بو آنلاتیلاردا توپلاییجیلیق یاپان قادینین، دوغورغان اولماسییلا قوتساللاشدیریلدیغی گؤرولور. بو سببله آغاجدان تؤره مه لر، توپراق و سودان اولوشان پالچیقدان یارادیلمالار، توپلاییجیلیق و تاریم دؤنمی نین میتولوژیسینی اولوشدورور. آیریجا آق انه(Ak Ene)، آنا مایگیل(Ana Maygıl)، اومای(Umay)، آیییهیت (ایییهیت هوتون)( Ayııhıt (Ayııhıt Hotun)) و اییهسیت(İeyehsit)، اولوو سوورون تویون(Uluu Suorun Toyon)، آلتای و یاكوت میتولوژیسینده دوغوملا، آنالیكله ایلگیلی قوتسال روحلاردیر. آلبیس، آل قاریسی ایسه اركك اگمن یاپی نین دئنتیمینه گیرن قادیندان اؤچ آلان دیشیل بیر روح اولاراق یوروملانا بیلر.    

  چئشیدلی حئیوانلاردان تؤره مكله ایلگیلی عونصورلردا بیر دیشی قورد موتیفی دیشیندا گئنلده بونلارین اریل عونصور اولدوغو دیققتی چكر. بو دا اینسان توپلولوقلاری نین آوجیلیقدان چوبانلیغا گئچدیگی دؤنمده اركك اگمن عونصورلرین باشاد اولماسییلا آچیخلانا بیلر. 

    Muharrem Kaya, Türk Mitolojisinde Anne, Psikanaliz Yazıları, Annelik, İlkbahar 2007, Bağlam Yay., s. 75-97.

قایناقلار:

[1] Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.

[2] Alâeddin Şenel, İlkel Topluluktan Uygar Topluma, Bilim ve Sanat Yay., 6. baskı, Ankara, 2001, s. 140-157.

[3] Özkul Çobanoğlu, “Türk Mitolojisi”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, c. 1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara, 2001, s. 36-38.

[4] Mualla Türköne, Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü, Ark Yay., Ankara, 1995, s. 98-99; Ümit Hassan, Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, V Yay., Ankara, 1986, s. 72-75; Çobanoğlu, a.g.m., s. 38-41.

[5] Abdülkadir İnan, “Türk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatında Kadın”, Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yay., 2. bs., Ankara, 1987, s. 275.

[6] İsmail Taş, Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji, Kömen Yay., Konya, 2002, s. 82-83. 

[7] Mircea Eliade, Kutsal ve Dindışı, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yay., Ankara, 1991, s. 145.

[8] A.e., s. 160-177.

[9] Taş, a.g.e., s. 80-82.

[10] Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yay., 5. bs., Ankara, 2000, s. 15.

[11] A.e., s. 15-19.

[12] Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, c.1, Türk Tarih Kurumu Yay., 2. bs., Ankara, 1993, s. 483-490; İnan, a.g.e., s. 21; Taş, a.g.e., s. 84-85.

[13] Taş, a.g.e., s. 85.

[14] A.e., s. 85-86.

[15] Saim Sakaoğlu, “Bir Efsane Motifi Üzerine”, Efsane Araştırmaları, Selçuk Üniversitesi Yay., Konya, 1992, s. 30-31.

[16] Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yay., İstanbul, 2002, s. 104.

[17] A.e., s. 104-105.

[18] Taş, a.g.e., s. 86-88.

[19] Çoruhlu, a.g.e., s. 105.

[20] Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terƒkime (Türkmenlerin Soykütüğü), haz. Zuhal Kargı Ölmez, Simurg, Ankara, 1996, s. 232-233.

[21] Ögel, a.g.e., s. 17-18.

[22] A.e., s. 20-21.

[23] A.e., s. 21-22.

[24] A.e., s. 22-23.

[25] A.e., s. 27-28.

[26] A.e., s. 594.

[27] A.e., s. 595-596.

[28] A.e., s. 556, 573, 588.

[29] Jean-Paul Roux, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan, Kabalcı Yay., İstanbul, 2005, s. 394-402.

[30] Ögel, a.g.e., s. 81-82.

[31] A.e., c. 1, s. 83.

[32] A.e., s. 96-97.

[33] Taş, a.g.e., s. 104-106.

[34] A.e., s. 107.

[35] Çoruhlu, a.g.e., s. 119.

[36] Ögel, a.g.e., s. 56-57.

[37] Yuriy Vasilyev, Saha Türkleri, Yakutsk, 1997, s. 8.

[38] Ögel, a.g.e., s. 433.

[39] İnan, a.g.e., s. 39.

[40] Muharrem Ergin, Orhun Âbideleri, Boğaziçi Yay., İstanbul, 1994, s. 72.

[41] A.e., s. 25-26.

[42] Çoruhlu, a.g.e., s. 39; Yaşar Kalafat, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Atatürk Kültür Merkezi Yay., 3. bs., Ankara, 1999, s. 18.

[43] Kâşgarlı Mahmûd, Divânü Lugâti’t-Türk, çeviri, uyarlama, düzenleme: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser, Kabalcı Yay., İstanbul, 2005, s. 621.

[44] İnan, a.g.e., s. 36-39.

[45] Zeki Başar, Erzurum’da Tıbbi ve Mistik Folklor Araştırmaları, Atatürk Üniversitesi Yay., Ankara, 1972, s. 67-69.

[46] Kalafat, a.g.e., s. 18-19.

[47] İnan, a.g.e., s. 169, 172.

[48] A.e., s. 169.

[49] A.e., s. 170.

[50] Kalafat, a.g.e.,s. 25 (M. Köse, “Alkarısı Hakkında”, Türk Folklor Araştırmaları, 1964, sayı: 185, s. 3605-3607’den).

[51] İnan, a.g.e., s. 170-171.

[52] Abdülkadir İnan, “Al Ruhu Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yay., 2. bs., Ankara, 1987, s. 265-266.

[53] Seyfi Karabaş, “Yazılı Yazın ile Budunbilim Arasında İlişki”, Bütüncül Türk Budunbilimine Doğru, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 1999, s. 402.

[54] Celal Beydili, “Al Karısı”, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, çev. Eren Ercan, Yurt Kitap Yayın, Ankara, 2005, s. 39.

[55] Ehliman Ahundov, Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, aktaran: Semih Tezcan, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 446-447, 502.

[56] Kalafat, a.g.e., s. 25 (N. Sarı, “Erzurum’da Alkarısı”, Halkbilgisi Haberleri, İstanbul, 1930, sayı: 8, s. 11-13’ten).

[57] Kalafat, a.g.e., s. 25 (M. Yılmaz, “Elazığ’da Alkarısı İnanmaları”, Türk Folklor Araştırmaları, 1967, sayı: 215, s. 63-81.

[58] Başar, a.g.e., s. 97.

[59] Şükrü Elçin, “Al-Karı”, Halk Edebiyatı Araştırmaları II, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 1988, s. 425.

[60] Kalafat, a.g.e., s. 26.

[61] Esma Şimşek, “Çukurova’da Anlatılan “Alkarısı” Efsanelerinin Türk Efsaneleri İçerisindeki Yeri”, 1. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu 21-23 Kasım 1990 Adana Bildiriler, Arif Ofset, Adana, t.y., s. 537 (Asker Kartarı, Halkbilim Araştırmaları, Gelenekler İnançlar, cilt 1, Mersin, 1988, s. 43-44’ten).

[62] Şimşek, a.g.m., s. 538; Ahmet Gökbel, Anadolu Varsaklarında İnanç ve Adetler, AKM Yay., Ankara, 1998, s. 94.

[63] Gökbel, a.g.e., s. 95.

[64] Hülya Çevirme, Ayşe Sayan, “Alkarısı İnanmaları ve Bilim”, Millî Folklor, sayı: 65, Bahar 2005, s. 67-72.

[65] Özkul Çobanoğlu, Türk Halk Kültüründe Memoratlar, Akçağ Yay., Ankara, 2003, s. 124-130.

[66] Vasilyev, a.g.e., s. 7.

[67] İnan, a.g.e., s. 68-69.

[68] Kalafat, a.g.e., s.61