عبدالرحمان فتعلی بیلی - یاخشی تانیمادیغیمیز قهرمان  

     هر دفعه  ایكینجی دونیا موحاریبه سیندن صؤحبت دوشنده اؤزومدن آسیلی اولمایاراق او دؤورده آلمانلارا قوشولاراق س س ری-یه قارشی دؤیوشن كئچمیش سووئت حربی اسیرلرینی-لئژیونئرلری خاطیرلاییرام. س س ری دؤورونده بیزه اونلاری ان قاتی دوشمن كیمی تقدیم ائتمیشدیلر و نتیجه ده اؤزوموزدن آسیلی اولمایاراق لئژیونئرلره نیفرت بسله ییردیك. اونلار گؤزوموزده میلت خایینی، ساتقین، آلمانلارین نؤكرلری و میلتینی سئومه ین سیماسیز بیر آداملار ایدیلر... آما مرحوم خالق شاعیریمیز بختییار واهابزادنین ده دئدیگی كیمی سن دئمه دونیا فیرلانیرمیش. و بو فیرلانان دونیا ایله بیز ده فیرلانا-فیرلانا گونلرین بیر گونو گؤردوك كی، لئژیونئرلرین دئمك اولار كی، هئچ ده هامیسی ساتقین دئییل، میلتینی خالقینی سئون، آلمانلارین طرفینده منسوب اولدوقلاری میلتلرین آزادلیقلاری اوغروندا موباریزه آپاران قهرمانلارمیش...  

   اونلارین آلمانلارین طرفینده ووروشماسی فاشیزمین غلبه سی اوچون دئییل، س س ری آدلی بیر ایمپئرییانین جایناقلاریندا اینله ین غئیری روس خالقلاری نین آزادلیغا چیخاراق موستقیل یاشاماسی اوچونموش. یالنیز اوندا یانیلدیغیمیزی باشا دوشدوك. بو باخیمدان من جبهه  نین هر ایكی طرفینده ووروشان سویداشلاریمیزین بیری نین فاشیزمی، دیگری نین ایسه س س ری ایمپئرییاسی نین قورونوب ساخلانماسی اوچون قانینی آخیتماسینا گؤره قیناماق ایسته میرم. چونكی بو، اونلارین اؤزلریندن آسیلی اولمایان، اؤزلری خوشلوقلا سئچمه دیكلری طالع یوللاری ایدی... یئنه نه قدر غریبه  اولسا دا، جبهه  نین هر ایكی طرفینده ووروشان سویداشلاریمیز آراسیندان اونلارلا، یوزلرله قهرمان چیخدی. بیری اؤز قهرمانلیقلاری ایله فاشیست ظابیط و ژئنئراللارینی، دیگرلری ایسه س س ری- نین ژئنئرال و مارشاللارینی جبهه ده گؤستردیكلری قهرمانلیقلارا گؤره مات قویدولار. جبهه  نین بو تاییندا س س ری اوردوسو سیرالاریندا دؤیوشه رك، قهرمانلیق داستانی یازان سویداشلاریمیزین چوخونو تانیساق دا، جبهه  نین عكس ایستیقامتینده دؤیوشن قهرمان لئژیونئرلریمیزین چوخونو تانیمیریق. حالبوكی، اونلاری چوخدان تانیمالییدیق. 

  اونا گؤره ده، بو یازیمیزدا بئله قهرمان لئژیونئرلردن بیری اؤزونون توكنمز حربی ایستعدادی ایله اولجه س س ری حربی آكادئمییاسی نین موعلیملرینی، سونرالار س س ری موداعیفه ناظیری اولان مارشال قرئچكونو و آلمان ژئنئراللارینی مات قویان آلوولو وطنپرور عبدالرحمان فتعلی بیلی- دودنگینسكیدن دانیشاجاغیق. 

عبدالرحمان بی فتعلی بیلی-دودنگینسكی 1908-جی ایلین اییون آیی نین 12-ده ناخچیوانین شرور رایونونون دودنگه كندینده مشهور صفییئولرین ( صفویلر) عاییله سینده دونیایا گؤز آچیب. 

  آتاسی علی بی فتعلی بیلی  او دؤورون مشهور بَیلریندن ایدی. علی بَی ائل آراسیندا دودنگه و زئیبه (ناخچیوانین شرور رایونو) كندلری نین بیی كیمی تانینیردی و او، اولدوقجا وطنپرور، حؤرمتلی و مشهور شخصلردن بیری ایدی. آما طالع بالاجا عبدالرحمان بیین اوزونه گولمه دی. او، ایكی یاشینا چاتاندا آتاسی علی بَی زهرلندیریله رك اؤلدورولدو. اونون اؤلومونده روس حربچیلری نین الی اولدوغو احتیمال ائدیلیر.  یئری گلمیشكن اونو دا دئیك كی، علی بی اوزون موددت روس اوردوسوندا، اولجه توركوستاندا، سونرالار ایسه ایروان قوبئرنییاسی نین سرحد دایره سینده ظابیط كیمی خیدمت ائتمیشدی. اؤلوموندن تخمینن بیر آی اول بیر توپلانتیدا علی بیله روس ظابیطلریندن بیری آراسیندا ناراضیلیق یارانمیشدی. بونا سبب ایسه روس ظابیطین ایسلام دینینی تحقیر ائتمه سی اولموشدو. بونا دؤزمه ین علی بی قیلینجینی چكه رك ظابیطی وورماق ایسته میشدی. آنجاق اونا ظابیطی وورماغا ایمكان وئرمه میشدیلر. بوندان بیر آی سونرا یئمك زامانی علی بَیی زهرله یرك اؤلدورموشدولر. سونرالار علی بیین بؤیوك اوغلو قولام آتاسی نین زهر وئریله رك اؤلدورولمه سی ایله باغلی باش وئرن حادیثه نی بئله خاطیرلامیشدی: 

   " ظابیطلر ییغینجاغیندا آخشام یئمگیندن سونرا آتام اؤزونو پیس حیسس ائله دی، گئجه یاریسیندا كئچیندی. بو خبر چاتان كیمی قاینی نصرالله خان بیر نئچه نفرله حربی حیصه یه گئده رك، علی بیین جسدینی گتیریب، دودنگه ده دفن ائله دی. بو یوللا علی بیی 1910-جو ایلده زهرله ییب اؤلدوردولر " . ( منبع  " الینجه یادداشی، ناخچیوان، 1914-1992)

  قئید ائدك كی، عبدالرحمان بیین منسوب اولدوقلاری صفویلر -صفییئولر نسلی او دؤورده دؤولت آپاراتلاریندا یوكسك وظیفه لر توتوردولار. قزا ریسلری نین چوخو اونلاردان تعیین ائدیلیردی. 

  آما آذربایجان قیرمیزی اوردو طرفیندن ایشغال اولوناندان سونرا صفییئولر عاییله سی نین ده قارا گونلری باشلادی. اونلارین چوخو، عبدالرحمانین عمیلری بهلول خان، بئیت الله خان و رشید خان اؤلدورولدولر. بولشئویك ظولموندن یالنیز بئیت الله خان جانینی خیلاص ائده بیلدی. صفییئولر نسلی نین دیگر عوضوو تئیمور بی ایسه سووئت رئژیمی ایله دیل تاپا بیلدی و عؤمرونون سونونا كیمی شرور قزا ایجرایییه كومیته سی نین كاتیبی وظیفه سینده چالیشدی. 

  قئید ائدك كی، یاخین قوهوملاری نین حیمایه سینده بؤیوین عبدالرحمان  هله اوشاق یاشلاریندان بولشئویكلرین اونون عاییله سینه ائتدیگی ظولمون جانلی شاهیدی اولموشدو. بو دا اوندا ایشغالچی رئژیمه قارشی نیفرت فورمالاشدیرمیشدی.  یاشا دولدوقجا او اؤزو ده بولشئویك ظولمونو اوزرینده حیسس ائتمه یه و اونون آغریلارینی یاشاماغا باشلاییردی. 1929-جو ایلده عبدالرحمانی حؤكومته اعتیبارسیز نسلین نوماینده سی كیمی كومسومول سیرالاریندان خاریج ائتدیلر. بو عبدالرحماندا آغیر ایزلر بوراخمیشدی. او واخت بو حاقسیزلیغا دؤزمه ین عبدالرحمان اؤزونون كئچمیشینه گؤره اونا ایراد توتانلارا جاوابیندا:  " من هئچ آتامین اوزونو ده گؤرمه میشم و اونا گؤره منی نییه جزالاندیریرسینیز؟ " -دئیه رك بو حاقسیزلیغا اعتیراضینی بیلدیرمیشدی. آما اونو بوندان سونرا دا بی نسلیندن اولدوغونا گؤره تئز-تئز تحقیر ائدیر، آددیم باشی اله سالیردیلار. بونا دؤزمه ین عبدالرحمان گونلرین بیرینده كندلرینی ترك ائده رك تیفلیسه گلدی.  آما بورادا هارا گئدیردیسه بی نسلیندن اولدوغو اوچون قاپیلار اوزونه باغلانیردی. نه ایش، نه ده اوخوماق اوچون مكتب تاپا بیلیردی. سوندا چیخیش یولونو تیفلیسده كی  عالی حربی-پییادا مكتبینه داخیل اولماقدا گؤردو. او دؤورده سووئت اوردوسوندا ظابیط چاتیشمازلیغی حیسس اولونوردو و اونا گؤره ده حربی مكتبه داخیل اولاركن اونون كئچمیشی ایله  او قدر ده ماراقلانمادیلار. حربی مكتبده اوخویاركن او اؤزونده اصل ظابیط كئیفیتلری كشف ائتدی. بئله كی، عبدالرحمان حربی  درسلرده تاپشیریقلاری اولدوقجا چئویك بیر شكیلده، آسانلیقلا یئرینه یئتیریر، هم ده بو زامان ان چتین وضعیتلردن اصل حربچیلره خاص اولان بیر باجاریقلا چیخیش یولو تاپیردی. بونا گؤره ده حربی مكتب موعلیملری اونون حاقیندا گله جگین ان یاخشی ظابیطی كیمی دانیشماغا باشلادیلار. اصلینده  حربیچیلره خاص اولان پئشكارلیق اونون دامارلاریندان آخان قاندان ایره لی گلیردی. چونكی آتاسی دا واختی ایله پئشكار و ایستعدادلی حربچی كیمی تانینمیشدی. حربی مكتبی اوغورلا باشا ووراندان سونرا او، بیر موددت حربی حیصه لردن بیرینده ظابیط كیمی خیدمت ائتدی. آرتیق او اؤزونه كؤنول راحاتلیغی گتیرن، اونا ذؤوق وئرن اصل پئشه سینی تاپمیشدی و بوندان ممنون ایدی. حربی حیصه ده اونون كئچمیشینی اوزونه ووران، آتاسینا گؤره تحقیر ائدن یوخ ایدی. بورادا اونا یالنیز حربی باجاریغینا گؤره قییمت وئریر و یئری گلنده تعریفله ییردیلر. 

عبدالرحمانین حربی ایستعدادینی گؤرن حربی حیصه  كوماندانلیغی اونا حربی آكادئمییادا تحصیلینی داوام ائتدیرمه سینی مصلحت گؤردو. محض حیصه  كوماندانلیغی نین ضمانتی ایله عبدالرحمانی 1935-جی ایلده  موسكوا حربی آكادئمییاسینا اوخوماغا گؤندردیلر. حربی آكادئمییادا اونون داها بیر ایستعدادی اوزه چیخدی. عبدالرحمان حربی دؤیوش تاكتیكاسینی آسانلیقلا منیمسه ییر و تعلیملر زامانی اونا یئنی، داها تكمیل واسیطه لر علاوه  ائدیردی. بو دا تئزلیكله آكادئمییادا درس دئین موعلیملرین دیقتینی جلب ائتدی و اونون حاقیندا فخرله دانیشماغا باشلادیلار. سونرالار س س ری-نین مودافیعه  ناظیری اولموش، بیر زامانلار ع.فتعلی بیلی ایله بیرگه باش قرارگاهین آكادئمییاسیندا اوخوموش سووئت ایتتیفاقی مارشالی آ.قرئچكو یازیردی:  " او، حئیرت آمیز آیدین عاغیلا و تحلیل دوشونجه سینه مالیك آنادان گلمه كوماندیر ایدی. حربی تاكتیكا مسله لرینده بیزیم هئچ بیریمیز اونونلا موقاییسه اولونا بیلمزدیك " . 

   تصوور ائدین كی، بو سؤزلری مارشال قرئچكو س س ری-ده خایین كیمی تانینان و سونرالار DTK امكداشی طرفیندن اؤلدورولن عبدالرحمان فتعلی بیلی-دودنگینسكی حاقیندا یازمیشدی. حالبوكی او دا دودنگینسكینی  " خایین "  كیمی قبول ائدیردی. آما گؤرونور مارشال قرئچكو ویجدانینی ایتیرمه میشدی و كئچمیش طلبه یولداشینی DTK امكداشلاریندان داها یاخشی تانیییردی... 

  1936-جی ایلده عبدالرحمان حربی آكادئمییانی اوغورلا بیتیره رك حیصه لردن بیرینده حربی خیدمتینی داوام ائتدیرمه یه باشلادی. 1937-جی ایلده او مأذونیت گؤتوره رك دوغما وطنه قاییتدی. باكیدا او عمیسی نین تكلیفی ایله لئیلا خانیم قازییئوا ایله عاییله حیاتی قوردو. گئری دؤننده قایناناسینی و حیات یولداشینی دا اؤزو ایله حربی خیدمتینی داوام ائتدیردیگی لئنینقرادا آپاردی. 1938-جی ایلده عبدالرحمانین آتاسی نین آدینی وئردیگی علی آدلی اوغلو دونیایا گلدی. 

عبدالرحمان فتعلی بیلی دودنگینسكی حاقدا اونونلا تانیش اولان اینسانلارین، دئمك اولار كی، هامیسی نین فیكیرلری یوكسك اولوب. یئنه ده حربی ظابیط كیمی دودنگینسكی ایشینه اولدوقجا پئشكارجاسینا یاناشیر و حربی تعلیملر زامانی غئیری-عادی حربی تاكتیكالاردان ایستیفاده ائدیردی. 

 1939-جو ایلده لئنینقراد حربی دایره سی نین داخیل اولدوغو اراضیده س س ری ایله فینلاندییا آراسیندا موحاریبه  باشلادی. عبدالرحمانین آلایینی دا فینلرله دؤیوشلره گؤندردیلر. بو، اونون اوچون اصل تجروبه، قهرمانلیق مكتبی اولدو. دؤیوشلرده گؤستردیگی ایگیدلیكلره گؤره عبدالرحمانی  " قیرمیزی اولدوز "  اوردئنی ایله تلطیف ائتدیلر. فینلرله موحاریبه  باشا چاتان كیمی اونو یئنی وظیفه یه - لئنینقراد دایره سی قرارگاهیندا 6-جی شؤعبه  نین ریسی وظیفه سینه ایره لی چكدیلر. بیر موددت او، بورادا ایشله دی. 1940-جی ایلده سووئت اوردوسو پریبالتیكانی ایشغال ائدندن سونرا عبدالرحمانی حربی خیدمتینی داوام ائتدیرمك اوچون ریقایا گؤندردیلر. 1941-جی ایلین  اییون آیی نین 22-ده آلمانییا س س ری-یه هوجوم ائتدی. بونونلا دا ایكی دونیا موحاریبه سی نین طالعیینده اؤنملی رول اوینایاجاق دؤیوشلر باشلادی. موحاریبه  نین ایلك گونلریندن اوستونلوگو اله آلان آلمان اوردولاری سورعتلی هوجوملا پریبالتیكا رئسپوبلیكالارینی سووئت اسارتیندن آزاد ائتدیلر. آلمانلارین لاتوییانین ریقا شهرینه هوجومو زامانی  مایور عبدالرحمانین كوماندانی اولدوغو آلای موحاصیره یه دوشدو. قیزغین دؤیوشلردن سونرا مایور آنلادی كی، دؤیوشون داوام ائتدیریلمه سی عسگرلرین معناسیز شكیلده اؤلومه گؤندریلمه سی دئمك اولاجاق. چونكی آلمانلار آلای اطرافیندا 4 قات موحاصیره حالقاسی یاراتمیشدیلار. بو موحاصیره نی یاریب چیخماق ایسه مومكون دئییلدی. بئله بیر وضعیتده آلای یا سونا كیمی دؤیوشه رك محو اولمالی، یا دا سیلاحی یئره قویاراق تسلیم اولمالی ایدی. خاراكتئر اعتیباریله اولدوقجا سرت، عئینی زاماندا هومانیست بیر آدام اولان عبدالرحمان بی اینسانی دویغولاری اساس گؤتوره رك، آلایلا بیرگه سیلاحی یئره قویاراق آلمانلارا تسلیم اولدو. بوندان سونرا اونون حیاتیندا، بئله دئمك مومكونسه، یئنی بیر دؤور باشلادی. بو دؤورو س س ری-ده ساتقینلیق، وطن خایینی كیمی دیرلندیردیلر. اونون آدی دا میللی خایین كیمی چكیلمه یه باشلادی. آما او خایین ایدیمی؟ بو سوالا جاواب وئرمگی هر كسین اؤز ویجدانینا بوراخیریق. بونونلا بئله، بیر مسله نین اوستوندن ده سوكوتلا كئچمك ایستمیرم. بو دا هم آلمانییا، هم ده س س ری آراسیندا گئدن موحاریبه  ایشغالچیلیق، داها چوخ یئنی اراضیلری اله كئچیرمك، میلیونلارلا اینسانی اسارت آلتینا آلماق، قول كیمی اونلارین امگیندن ایستیفاده ائتمك، اونلاری كؤله وضعیتینه سالماق نیتلرینه خیدمت ائدیردی. موحاریبه دن جمعیسی 21 ایل اول بولشئویكلر آذربایجانی ایشغال ائده رك، شرقده ایلك دئموكراتیك، موستقیل دؤولتیمیزی دئویرمیشدیلر. بو باخیمدان مسله یه یاناشاندا، عبدالرحمان بی فتعلی بیلی نین (دودنگینسكینی) آلمانلار طرفینده روسلارا قارشی دؤیوشمه سی اونون اؤز وطنی نین میللی آزادلیغی اوغروندا موباریزه آپارماسی كیمی دیرلندیریله بیلر. اصلینده مسله نین ده ماهیتینده محض بو دایانیردی. عبدالرحمان خالقینی كؤله وضعیتینه سالان ایشغالچی رئژیمه قارشی اسیر آذربایجانلیلاردان تشكیل ائدیلن لئژیونئرلره رهبرلیك ائدیردی. یئنه ده بو منطیقدن چیخیش ائتسك، اوندا س س ری اوردوسو تركیبینده آلمانلارا قارشی دؤیوشن آذربایجانلیلارا دا  " ساتقین "  و  " خایین "   دئمك لازیم گله جك. چونكی اونلارین دا اراضیلریمیزی ایشغال ائدن روسلار سیراسیندا دؤیوشمه یه حاقلاری یوخ ایدی. اونا گؤره ده بیزیم جبهه  نین نه بو تاییندا (روسلارین سیراسیندا)، نه ده او تاییندا (المانلارین تركیبیند) دؤیوشن سویداشلاریمیزا خایین دئمه یه معنوی حاقیمیز یوخدور. چونكی او دؤورده كی  حادیثه لر اونلارین ایراده سیندن آسیلی اولمادان باش وئریردی و سویداشلاریمیز بونا قارشی چیخماق ایمكانینا مالیك دئییلدیلر... آلمانلار طرفیندن اسیر آلینان سویداشلاریمیزا گلینجه، اونلارین بیر چوخو یالنیز اسیرلیك حیاتیندا نه لرین باش وئردیگینی آنلایاراق روسلارا قارشی دؤیوشن آذربایجان لئژیونئرلری نین سیرالارینا قوشولدولار. اونلارین ایلهام قایناغی ایسه ایستعدادلی حربچی عبدالرحمان دودنگینسكی ایدی. هله آذربایجاندا یاشادیغی ایللرده اوشاق یاشلاریندان بولشئویك ظولمونون بوتون آغریلارینی اؤز اوزرینده حیسس ائدن یوردو، ائوی تالانان، عمیلری  اؤلدورولن و یا سورگونه گؤندریلن عبدالرحمان بی فتعلی بیلی سووئت رئژیمی نین چیركین اوزونه یاخشی بلد ایدی. اونا گؤره ده آلمانلارا اسیر دوشن گوندن اونون ایلك ایشی وطنین آزادلیغی اوغروندا اسیر سویداشلاریمیزدان عیبارت میللی لئژیونئرلر آلایی نین یارادیلماسی اولدو. او، آلمانییانین روسییانی مغلوب ائتمه سیندن  سونرا آذربایجانین موستقیللیك الده ائده جگینه اینانیردی. بونا ایسه ایندیدن حاضیرلاشماق، آلمان حربی تجروبه سیندن ایستیفاده ائده رك، میللی دؤیوشلرده پوخته لشن آذربایجان اوردوسونو یاراتماق لازیم ایدی. بو مقصدله ده او، آلمان حربی كوماندانلیغی ایله علاقه  یاراتماق قرارینا گلدی. آلمان اسیر دوشرگه سینده سووئت اوردوسو مایورونون دوشرگه كومئندانتینا موراجیعتی و اؤزونو تقدیم ائده رك نیتینی سؤیله مه سی اونلارا بیر قدر غریبه  گلدی. چونكی آلمانلار آراسیندا، عادتن، سووئت اوردوسو ظابیطلری حاقیندا ساتیلماز تصوورو فورمالاشمیشدی. آما ایندی آلمانلار اسیر آلدیقلاری سووئت اوردوسو ظابیطلری، هم ده عسگرلری آراسیندا اونلارا خیدمت ائتمك ایسته ین اون مینلرله اینسانلا قارشیلاشیردیلار. بو دا اونلاری تعجوبلندیرمكده داوام ائدیردی. بونون حیله ، اؤنجه دن پلانلاشدیریلان بیر آددیم اولاجاغیندان شوبه لنن آلمان ژئنئراللاری ایسه بو مسله ده احتیاطلی حركت ائدیردیلر. اونا گؤره ده اونون ایلك واختلار اسیرلر آراسینداكی وطنپرورلر طرفیندن روسلارا قارشی دؤیوشمك اوچون میللی لئژیونلار یاراتماق ایسته یی جاوابسیز قالدی. بونا باخمایاراق، آلمان كوماندانلیغی طرفیندن آلمانییا-س س ری موحاریبه سی نین ایلك ایللریندن حربی اسیرلر و ایشغال آلتیندا اولان مولكی اهالی آراسیندان كؤنوللو دسته لر یارادیلماغا باشلادی.  " موحاریبه  نین ایلك آیلاریندا همین كؤنوللولردن اساسن آرخا جبهه ده سوروجو، مئهتر، مطبخ ایشچیسی كیمی و موختلیف ساحه لرده ایستیفاده ائدیردیلر. دؤیوش بؤلگه لرینده ایسه اونلار پاترونلار داشیییر، رابیطه  و مین تمیزله مه ایشلرینده چالیشیردیلار. ایلكین فعالیت دؤورونده آلمان حربی  حیصه لرینده كی  بئله كؤنوللولری xivi (المانجانین قیسالدیلمیش فورماسی  " Nilvswillige "   - كؤنوللو كؤمكچیلر، داها دقیقی  -  " كؤمه یه حاضیر اولانلار " ) آدلاندیریردیلار و موحاریبه  نین سونونادك اونلاری بئله ده چاغیردیلار. 1942-جی ایلین سونلارینا قدر بئله خیویلر شرق جبهه سینده كی  آلمان حیصه لرینده اهمیتلی درجه ده چوخ ایدیلر. قئید اولونمالیدیر كی، " " Xivi  لرین حوقوقو آرتدیقجا اونلار لئژیونئرلر - كؤنوللولر، كؤنوللو ووروشانلار اولاراق قبول ائدیلمه یه باشلاندیلار " . (نسیمان یاقوبلو،  " آذربایجان لئژیونئرلری "  كیتابی، سووئت  لئژیونئرلری. لئژیونئرلرین  تشكیلی، 6. بؤلوم).

  بورادا بیر حاشییه نی ده چیخماغی اؤزوموزه بورج بیلیریك. بئله كی، روسلارا قارشی دؤیوشمك اوچون اسیر آذربایجانلیلاردان عیبارت میللی لئژیونئرلردن عیبارت آلایلارین یارادیلماسی ایدئیاسی نین بیرباشا عبدالرحمان فتعلی بیلی یه عایید اولدوغونو سؤیله مك بیزیم طرفیمیزدن بؤیوك سهو اولاردی. بئله كی، ایلك دفعه  بئله بیر تكلیفله، یعنی تورك-تاتار اسیرلریندن میللی آلایلار یاراتماق ایدئیاسی ژئنئراللار نورو پاشا و  اركیلت بَیه عایید ایدی. بونونلا علاقه دار تاریخچی عالیم نسیمان یاقوبلو  " آذربایجان لئژیونئرلری "  آدلی كیتابیندا یازیر:  " بس تورك-تاتار اسیرلریندن میللی لئژیونلار یاراتماق فیكرینی ایلك دفعه  كیم ایره لی سورموشدو؟ موهلئن یازیردی كی، بو فیكرین تشویق ائدیجیلیگینده ایكی تورك ژئنئرالی نین خوصوصی رولو اولموشدو و 1941-جی ایلین اوكتیابریندا بو پلانین موثبت حیاتا كئچیریلمه سینه جهدلر گؤسترمیشدیلر. همین ژئنئراللاردان بیری تانینمیش حربچی نورو پاشا، دیگری ایسه ژئنئرال اركیلت بی ایدی. قئید ائدك كی، هله 1941-جی ایلین سئنتیابریندا بئرلینه گلن نورو پاشا آلمانییا خاریجی ایشلر ناظیرلیگی ایله علاقه لر قوراراق، یوكسك سویییه لی دؤولت رسمیلری وئیچزئكئر و بئرمانلا گؤروشلر كئچیردی. آلمانییادا اؤز فیكیر و ایدئیالارینی، فعالیت پروقرامینی آچیقلایان نورو پاشا همین فیكیرلرین (یعنی اسیر تورك خالقلاریندان عیبارت میللی لئژیونئر دسته لری نین یارادیلماسی) توركییه ده چوخلاری طرفیندن دستكلندیگینی بیلدیریردی. نورو پاشا آلمان نوماینده لرینه ایضاح ائدیردی كی، او توركییه حؤكومتیندن خبرسیز اولاراق بورایا گلمه میشدیر. بئرلینه یولا دوشمزدن قاباق او، بو سفری حاقیندا آنجاق باش ناظیره معلومات وئرمیشدی. 

  لاكین آلمانییا دؤولتی نورو پاشانین تكلیفلرینی اونون گؤزله دیگی كیمی قارشیلامادی " . 

       آلمانلار 1941-42-جی ایللرده احتیاطلا دا اولسا خوصوصی سئچیلمیش اسیرلردن عیبارت قاریشیق تركیبلی لئژیونئر آلایلاری قورماغا باشلادیلار. 

  فتعلی بیلی ایله، اونونلا ایلك تانیشلیق آلمان ژئنئراللاریندا بؤیوك ماراق دوغورموشدو. عبدالرحمان دودنگینسكینی شخصن دینله ین آلمان ژئنئراللاریندان بیری اونون حاقیندا:  " او آدام اولدوقجا ایستعدادلی بیر حربچی تاثیری باغیشلاییر. اگر اوزونو گؤرمه ییب یالنیز سسینی دینله سیدیم، اوندا ائله بیلردیم كی قارشیمدا دایانان دامارلاریندا تمیز آلمان قانی آخان، مدنیتلی، نزاكتلی، هم ده فیطری ایستعدادا مالیك اولان بیر ظابیطیمیز دایانیب " . 

  ع. فتعلی بیلی نین اسیر آذربایجانلیلاردان عیبارت میللی لئژیونئرلر آلایی تشكیل ائتمك اوچون گؤستردیگی فعالیتی و اونون بو ایشه رهبرلیگینی كئچمیش لئژیونئر محمد كنگرلی بئله خاطیرلاییردی:  " او، آذربایجان لئگیونونون لاییقلی مؤوقئعیینی نوماییش ائتدیرمك اوچون لئژیونون جبهه یه گؤندریلمه سینی آلمان مقاملارینا تؤوصییه ائتمیشدی. سونرادان جبهه لرده قیزیللارا قارشی موجادیله ده گؤسترمیش اولدوقلاری اوستون باجاریق و قهرمانلیقلاردان دولایی آلمان مقاملاری طرفیندن  " آسلان "  آدی وئریلن 804-جو تابور ایلك دفعه  اولاراق، 1942-جی ایلده  قافقاز جبهه سینه سؤوق ائدیلمیشدی. گئجه نی گوندوزه قاتاراق چالیشمانین نتیجه سینده قیسا بیر زاماندان سونرا بوتون حاضیرلیقلاری تاماملانان بئش آذربایجانلی تابورو دا 17-جی آلمان اوردوسونا باغلاناراق جنوب جبهه سینده كی  ساواشلاردا، خوصوصن كریم جبهه سینده بؤیوك باجاریقلار گؤسترمیشدیلر " . 

  ع. فتعلی بیلی نین دؤیوشلرده كی  جسورلوغو، قهرمانلیغی حاقیندا لئژیونئر شامیل آتابی ایسه یازیردی:  " 1942-جی ایلین اورتالاریندان باشلایاراق، فتعلی بیلی لئژیونئرلرله بیرلیكده جبهه ده ایدی. قیسا بیر واختدا فتعلی بیلی نین باشچیلیغی آلتیندا اولان لئژیونئرلرین قهرمانلیغی آلمانلاری حئیرته گتیریردی " . 

  اونون شخصی اونسیتی، شاهزاده لیگی، چتینلییه دوشن هر شخصه كؤمه یه حاضیرلیغی هامینی حئیران ائدیردی. اونون باره سینده سونرالار  “NKVD”  جاسوسونا چئوریله رك فتعلی بیلینی اؤلدورمه یه گؤندریلمیش میكاییل ایسماییلوو یازیردی:  " آبو  دودنگینسكی  (من هئچ واخت اوندان اصل فامیلییاسینی سوروشموردوم  - دودنگینسكیدیر، یاخود فتعلی بیلی دیر) حربی اسیرلر دوشرگه سیندن آزاد ائدیلدیكدن سونرا OKV (عالی باش كوماندانلیق) اونا آذربایجان لئژیونلارینا كوماندانلیق ائتمگی تكلیف ائتدی (المانلار شرق خالقلاریندان بئله لئگیونلار تشكیل ائدیرلر: توركوستان، آذربایجان، ائرمنی، گورجو، شیمالی قافقازلی و س.)... آبو دوغما آذربایجانینی اوركدن سئویردی، لاكین شووینیست دئییلدی. او، آلوولو و ایناملی قافقاز پاتریوتو ایدی. قافقاز بو گون چوخ آغیر و كدرلی گونلرینی یاشاییر. اینانیرام كی، بیزیم عومومی قافقاز ائویمیز قارداشلیق دونیاسینا قاییداجاق و بو، فتعلی بیلییه قویولان ان یاخشی هئیكل اولاجاق " . 

  فتعلی بیلی و آذربایجان 

  میللی بیرلیك مجلیسی 

  آلمان ژئنئراللاری عبدالرحمان بی فتعلی بیلی نین آلمانلارا صداقتینی و اونون باشچیلیق ائتدیگی لئژیونئرلرین جبهه ده روسلارا قارشی قهرمانلیقلا دؤیوشمه سینی گؤرندن سونرا اونا موعین سربستلیك وئرمیش و بونا پارالئل اولاراق، سیاسی فعالیتینه ایمكان وئرمیشدیرلر. 

  او، شهرده سربست حركت ائده، ایسته دیگی یئره گئده بیلیردی. اونا گؤره ده  او بو اعتیماددان ایستیفاده ائده رك، آلمانییادا آذربایجان میللی بیرلیك مجلیسینی ( كومیته) قورماق قرارینا گلدی. همین واخت آلمانییادا رسولزاده طرفیندن اساسی قویولان موهاجیر تشكیلاتی فعالیت گؤستریردی. بو تشكیلات داها چوخ  1920-جی ایلدن سونرا خاریجه گئتمه یه مجبور اولان آذربایجانلیلاری اؤزونده بیرلشدیریردی. اونا گؤره ده فتعلی بیلی داها بیر موهاجیر تشكیلاتی یاراتماقلا اسیر سویداشلاریمیز آراسیندا میللی بیرلیگی تامین ائتمك و فورصتدن یارارلاناراق اونلاری گله جكده آزاد آذربایجانین ایداره اولونماسینا حاضیرلاماق نیتینده ایدی. 

  1943-جو ایلین نویابریندا دودنگینسكی نین باشچیلیغی آلتیندا بئرلینده آذربایجان میللی بیرلیك مجلیسی طرفیندن آذربایجان قورولتایی كئچیریلدی. بو، اصلینده همین دؤورده اسیرلیك حیاتی یاشایان آذربایجانلیلار و موهاجیرتده اولان سویداشلاریمیز طرفیندن بیرگه كئچیریلن ایلك قورولتای ایدی. 

  قورولتای میللی مارشیمیز ایله باشلاندی. قورولتایین دؤیونن اورگی ایسه بئله دئمك مومكونسه، عبدالرحمان دودنگینسكی ایدی. او، قورولتایداكی چیخیشیندا اوزاق گؤرنلیكله:  " آذربایجانی آذربایجانلیلار ایداره ائتمیش و یئنه اونلار ایداره ائده جكدیر " ،- دئدی. 

  چیخیشلاردان سونرا قورولتای ایشتیراكچیلاری طرفیندن 5 مادده دن عیبارت قرار قبول ائدیلدی.  همین مادده لرده بولشئویزمین محو ائدیلمه سی و قافقاز بیرلیگینه داخیل اولان موستقیل آذربایجان دؤولتی نین یارادیلماسی اساس مقصدلردن بیری كیمی قارشییا قویولموشدو. قورولتایین بیر اهمیتی ده آذربایجان ایشغال ائدیلندن سونرا ایلك دفعه  ایجلاس زالیندا آی-اولدوزلو بایراغیمیزین دالغالانماسی اولدو. قورولتایدا بولشئویكلر طرفیندن تورك آدی نین آذربایجانلی آدی ایله عوض اولونماسینا دا اعتیراض سسلری اوجالدیلدی و توپلانتی ایشتیراكچیلاری آنادولو توركلری ایله اؤزلری نین سهو سالینماماسی اوچون میلتیمیزین آدینی آذری توركو آدلاندیردیلار. ایشتیراكچیلار آذربایجانین یئنیدن موستقیللیگینه قوووشماسی اوچون شیرین جانلاریندان بئله كئچمه یه آند دا ایچدیلر. 

  فتعلی بیلی-دودنگینسكی نین میللی وطنپرورلیك روحونداكی چیخیشلاری و آذربایجانین یئنیدن آزاد اولونماسی اوچون گئجه-گوندوز بیلمه دن چالیشماسی محمد امین رسولزاده ده خوش  تصورات اویاتمیشدی. او، عبدالرحمان بی ایله ایلك گؤروشوندن سونرا:  " حرارتلی و آنلاییشلی بیر عسگرله قارشیلاشدیم " ،- دئمیشدی. 

  آذربایجاندا ایلك دئموكراتیك جومهوریتین رهبری محمد امین رسول زاده، عبدالرحمان  بیین میللی غئیرتیندن، بو یولدا آپاردیغی موباریزه سیندن چوخ راضی قالمیش و:  " منده اونونلا (دودنگینسكی ) گؤروشدن سونرا گله جكده آی-اولدوزلو بایراغیمیزین اعتیبارلی اللرده اولاجاغینا اینام داها دا آرتدی. بئله لری ایله فخر ائتمك اولار " -دئیه غورورلا سؤیله میشدی. او، داها سونرالار توركییه ده كئچیریلن دودنگینسكی نین خاطیره سینی یاد ائتمه مراسیمینده كی  چیخیشیندا  آذربایجان میللی بیرلیك مجلیسی نین یارادیلماسی و عئینی زاماندا اونا آلمانییا رهبرلیگی نین موناسیبتی حاقیندا بئله دئمیشدی: 

   " میللی آذربایجان كومیته سی ( مجلیسی) نازیست آلمان مقاملارینا مرامینی آنلادا بیلمه دی. هیتلئر  " هئچ بیر كومیته ایسته میرم "  دئمیش... میللی لئژیونلارلا اوردو قرارگاهی آراسیندا... رابیطه  وظیفه سینی آپاران محدود...  " رابیطه  هئیتی "  قورولماسینی ایسته میشدی. آذربایجان رابیطه  هئیتی نین باشینا دا مرحوم فتعلی بیلی گتیریلمیشدی. ایش بو شكیل آلینجا، مایور فتعلی بیلی یه مووففقیتلر تمننا ائده رك، فعالیت ساحه سیندن چكیلمیش و میللی اساسلاریمیزا صادیق اولدوغو موددتجه، اونو منن دستكلیه جگیمیزی وعد ائتمیشدیك " . 

   بئله لیكله، رسولزاده دودنگینسكی نین فعالیتینه بؤیوك قییمت وئرمیش و اونون آپاردیغی میللی آزادلیق موجادیله سینی دستكله میشدی. بوتون بونلار دا عبدالرحمان دودنگینسكی نین میللی ایدئاللاریمیزا صادیق اولدوغونو، وطنیمیزین آزادلیغی اوچون  " اوف "  بئله دئمه دن جانیندان كئچمه یه حاضیر قهرمانلاریمیزدان بیری اولدوغونو گؤستریر. 

عبدالرحمان فتعلی بیلی اصلا آذرباجانلی اولمایان دیگر اینسانلار آراسیندا دا بؤیوك حؤرمته مالیك ایدی. بونو میللییتجه چئچئن اولان و همین دؤورده آلمانییادا یاشایان، سونرالار مشهور تاریخچیلردن بیری كیمی تانیناجاق عبدالرحمان آوتورخانووون اؤز آداشی عبدالرحمان دودنگینسكی حاقیندا سؤیله دیكلری ده بیر داها ثوبوت ائدیر. عبدالرحمان آوتورخانووا دودنگینسكی حاقیندا یازیر:  " هارداسا 1943-جو ایلین اورتالاریندا بئرلینده وئرماختین عالی كوماندانلیغی نین (OKV) قبولوندا قافقازلی گؤركمینده، سووئت حربی اسیری ظابیطی فورماسیندا اولان (خاریجی گؤركمیندن حیسس ائدیلیردی كی، دوشرگه دن یئنیجه آزاد اولونوب) بیر نفرله قارشیلاشدیم. قبول اوتاغیندا آداملار چوخ ایدی و بیر قدر ترددوددن سونرا اونا یاخینلاشیب قافقازلی اولوب-اولمادیغینی سوروشدوم. گؤزله نیلمز سوالدان سكسندی و جاواب وئرمك عوضینه عئینی سواللا دا منه موراجیعت ائتدی. من اؤزومو تقدیم ائتدیم. او دا دئدی كی، كئچمیش سووئت اوردوسو مایورو، آذربایجانلی آبو دودنگینسكیدیر. همین واختدان بیزیم دوستلوغوموز باشلادی. اینانیرام كی، آبونو عؤمرونده بیر دفعه  گؤرن شخص بو غئیری-عادی اینسانی هئچ زامان اونودا بیلمز. اونون شخصی اونسیتی، شاهزاده لیگی، چتینلییه دوشن بیر شخصه كؤمه یه گلمه سی هامینی حئیران ائدیردی " .    بیر سؤزله، عبدالرحمان دامارلاریندا اسل تورك قانی آخان، اینسانلارلا دیل تاپماغی سئون، مرد، هامییا یاردیم الی اوزاتماغی سئون بیر تیكه سینی بئله هئچ كیمسه دن اسیرگمه ین عالیجناب بیر اینسان ایدی. 

عبدالرحمان بی حاقیندا دانیشاركن اوندا آنادان گلمه سركرده لیك ایستعدادی نین اولماسی فاكتینی خاطیرلاتماماق اولمور. اونا گؤره ده، آلمان اسیرلیگینده اولاركن یوخاریدا آدینی چكدیگیمیز دیگر كئیفیتلری ایله یاناشی غئیری عادی حربی ایستعدادی ایله آلمان ژئنئراللاری نین دیقتینی جلب ائتمیشدی. نهایت، اوندان دانیشاركن ایلك نؤوبه ده اسیر آذربایجانلیلارین ایشتیراكی ایله میللی لئژیونئر آلایلارینی یاراتماسی یادا دوشور. بو آلایلار سووئت اوردوسو ایله دؤیوشلرده دوشمنه آغیر ضربه لر ووراراق، اونلاردا چاشقینلیق عمله گتیرمیشدی. سووئت اوردوسو ژئنئراللاری دؤیوش مئیدانلاریندا لئژیونئرلردن تشكیل اولونموش آلایلارلا قارشیلاشماقدان احتیاط ائدیر و اونلار حاقیندا:  " دلی كیمی ووروشورلار، ائله بیل كی، اؤلومه دئییل، تویا-بایراما حاضیرلاشیرلار. اونلارا قالیب گلمك آلمان عسگرلری اوزرینده غلبه چالماقدان قات-قات چتیندیر " ، - دئییردیلر. سووئت اوردوسو ژئنئراللاری بونو لئژیونئرلرین آلمانلاردان قورخماسی كیمی ده دیرلندیریردیلر و دؤیوش مئیدانلاریندا اونلارین گؤستردیكلری قهرمانلیقلاری دا بو موستویدن ایضاح ائدیردیلر. آما سووئت ژئنئراللاری ساده حقیقتی، آنلامیردیلار ویا آنلماق ایسته میردیلر. بو حقیقت ایسه اوندان عیبارت ایدی كی، آلمانلار طرفده ووروشان و اسیر دوشن موختلیف میلتلره منسوب اولان میللی لئژیونئرلر وطنلری نین آزادلیغی، اسارتدن خیلاص اولماسی اوچون غئیری- عادی شوجاعتلر گؤستریرلر.       

  یئری گلمیشكن اونو دا دئیك كی، آذربایجانین موستقیللیگینی الده ائتمه سیندن 20 ایل اؤتمه سینه باخمایاراق، هله ده وطن اوغروندا جانلاریندان كئچن و بؤیوك قهرمانلیقلار گؤسترن لئژیونئرلریمیز باره ده بیز چوخ شئیی بیلمیریك. بو گونه كیمی لئژیونئرلریمیزین فعالیتی ان آز آراشدیریلان مسله لردن بیریدیر. بو ساحه ده یالنیز ایكی نفر آراشدیرما آپاریب. اونلاردان بیری نسیمان یاقوبلودور. او، ایكی دونیا موحاریبه سی زامانی لئژیونئرلریمیزین فعالیتینه حصر ائدیلن  " آذربایجان لئژیونئرلری "  كیتابینی یازیب. تاریخ علملری نامیزه دی محمد جعفرلی ایسه آرخیولرده اوزون موددت ایشله برك،  آذربایجان لئژیونئرلری نین بدیعی یارادیجیلیغیندان بحث ائدن مونوقرافییا یازیب. آنجاق بو ایكی اثر لئژیونئرلریمیزن فعالیتی نین ایشیقلانماسی اوچون ظنیمیزجه آزلیق ائدیر. لئژیونئرلرله باغلی آراشدیرمالارین آپاریلماسی او دؤورون جانلی شاهیدلری اولان و حاضیردا چوخ آز سایدا قالان هموطنلریمیزین خاطیره لری توپلانیلماییب. 

  آذربایجان میللی لئژیونلاری نین گلینجه اونلارین مركزی قرارگاهی پولشا اراضیسینده یئرلشیردی.  نسیمان یاقوبلو  " آذربایجان لئژیونئرلری "  آدلی كیتابیندا یازیر:  " لئژیونئرلرین عومومی سایی نین 36 میندن 65-70 مینه دك اولدوغو گؤستریلمكده دیر. بوتون لئژیونئرلر كؤنوللو شكیلده قوللاریندا اؤز وطنلری نین فرقلندیریجی آتریبوتونو گزدیریردیلر. لاكین، اونلار آلمان فورماسی گئیمه یه مجبور ایدیلر. لئژیونئرلرین سول قوللاریندا اوچ رنگلی بایراغیمیز و آی-اولدوز حك اولونموش فرقلنمه نیشانی واردی " .

  آذربایجان لئژیونئرلری جبهه ده غئیری-عادی قهرمانلیقلا دؤیوشوردولر. بونو آلمان ژئنئراللاری نین آچیقلامالاری دا ثوبوت ائدیر. بئله كی، 804-جو تابورون دؤیوشلرده گؤستردیگی قهرمانلیقلارین شاهیدی اولان شرق كؤنوللو بیرلیكلری نین كوماندانی ژئنئرال كؤسترینق 1942-جی ایلین اوكتیابریندا اونلاری تبریك ائده رك دئمیشدی:  " سیزین یئنی بیر قهرمانلیغینیزی داها دویدوم، چوخ سئویندیم و سیزی خوصوصی اولاراق تبریك ائتمك اوچون بورایا قدر گلدیم. 804 سایلی تابورون بورایا گؤندریلمه سی نین سببی، سیزه اولان اعتیمادیمیزی بیر داها گوجلندیرمك اوچوندور. ایندی بیز قافقازلیلارین روسلارا قارشی آلمانلاردان داها یاخشی چارپیشماق قودرتینده اولدوغونو آنلادیق. یاشاسین وطن اوغروندا چارپیشان قافقاسیا قهرمانلاری! " . 

   اونو دا دئیك كی، آذربایجانلی لئژیونئرلرین جبهه ده گؤستردیكلری غئیری-عادی قهرمانلیقلار باره ده بئرلینده نشر ائدیلن  " سیقنال "  قزئتینده ده موتمادی اولاراق یازیلار گئدیردی. بو یازیلارین بیرینده دئییلیردی:  " آسلان سؤزونون آذربایجانجا معناسی شیر دئمكدیر. 1943-جی ایلین یازیندا، بو سؤز بوتون كوباندا شرف و قهرمانلیق رمزینه چئوریلدی. جبهه  نین بو بؤلگه سینده كی  دؤیوشلرده فرقلنن مایور فتعلی بیلی نین باشچیلیق ائتدیگی آذربایجان تابورو دؤیوشچولرینی  " آسلان "  آدلاندیریردیلار. مایور ایسه ایندی نین اؤزونده بئله هیجانینی گیزلتمه دن بو قهرمان گونلری خاطیرلاییر.  " یوكسك شرف رمزی "  هوجوم نیشانیدیر. یالنیز البیاخا دؤیوشلرده موستثنا باجاریق و كیشیلیك گؤسترنلری همین نیشانلا تلطیف ائدیرلر. كوبان چؤللرینده آذربایجانلی دؤیوشچولری شرقلی كؤنوللولردن بیرینجی اولاراق ایلك بئله هوجوم نیشانلارینا لاییق گؤرولدولر. بئله نیشانلاردان بیری مایورون دا دؤشوندن آسیلیب " . 

        فلاكت گلدی 

   آلمانییانین موحاریبه ده مغلوب اولماسیندان سونرا لئژیونئرلرین فاجیعه سی باشلادی. موتتفیق قوشونلاری كوماندانلیغی اؤزلرینه تسلیم اولاراق بو یوللا بولشئویك قتل عامیندان خیلاص اولماق ایسته ین لئژیونئرلری زورلا سووئت ژئنئراللارینا تحویل وئریردی. اونلارین ایسه چوخو قیرمیزی اوردو عسگرلری طرفیندن یا یئرینده جه گوللله نیر، یا دا سیبیره سورگون ائدیلیردیلر. همین دؤورده آذربایجان لئژیونئرلری نین بیر قیسمینی زورلا موتتفیق قوشونلاری سووئت اوردوسونا تحویل وئردی. دیگر حیصه سی بونو گؤروب موتتفیق قوشونلاریندان گیزلنمه یه چالیشیردی. عبدالرحمان فتعلی بیلی و م. رسولزاده لئژیونئرلرین بیر حیصه سی نین توركییه یه كؤچ ائتمه سینی ایسته دیلر. لاكین مسله ایله باغلی پیس دوروما دوشمك ایسته مه ین توركییه  آذربایجان و توركوستان توركلریندن اولان لئژیونئرلری قبول ائتمكدن ایمتیناع ائتدی. اونا گؤره لئژیونئرلرین بیر حیصه سی نین یاشادیقلاری موختلیف اؤلكه لرده غئیری- لئقال شكیلده یاشاماسی و گله جكده اونلارین تدریجن توركییه یه و دیگر یئرلره كؤچورولمه سی قرارا آلیندی. 

  اونو دا دئیك كی، بو ایشله او دؤورده هم م. ا. رسولزاده، هم ده ع. فتعلی بیلی- دودنگینسكی مشغول اولوردولار. بو مقصدله م. ا. رسولزاده آلمانییانین مونیخ شهرینده، ه. ف. دودنگینسكی ایسه ایتالییانین روما شهرینده لئژیونئرلرین یئرلشدیریلمه سی اوچون بیر سیرا تدبیرلری حیاتا كئچیردیلر. همین دؤورده: فتعلی بیلی نین تشببوسو ایله لئژیونئرلرین بیر حیصه سی ایتالییادا سیغیناجاق تاپمیشدی. اونلار اینگیلیسلرین نظارتی آلتیندا اولان زونادا مسكونلاشمیشدیلار. 

  بیر سؤزله، مایور عبدالرحمان فتعلی بیلی و دیگر لئژیونئرلرین حیاتی همین دؤورده اولدوقجا آغیر ایدی. بونا باخمایاراق، ع. فتعلی بیلی و عاییله سی، همچنین تخمینن 600 نفره یاخین آذربایجانلی لئژیونئر چتینلیكله ده اولسا، ایتالییادان میصیره گئده بیلدی. ایكی ایل اورادا قالدیقدان سونرا ع. فتعلی بیلی عاییله سی ایله بیرلیكده مونیخه ( غربی آلمانییا) گله رك اورادا یاشاماغا باشلادی. همین دؤورده سویوق موحاریبه  یئنیجه باشلامیشدی و آبش-دا قورولان آمئریكان كومیته سی بولشئویزمله موباریزه مقصدی ایله موهاجیرتده یاشایان كئچمیش اسیرلرین آنا دیللرینده تاسیس ائتدیكلری نشرلری مالیییه لشدیرمه یه باشلادی. آمئریكا كومیته سی نین یاردیمی ایله  1952-جی ایلده مونیخده فتعلی بیلی طرفیندن  " آذربایجان "  ژورنالی نین ایلك سایی ایشیق اوزو گؤردو.    

  آزادلیق رادیوسونون 

  آذربایجان رئداكسییاسی نین ایلك شئفی 

  بولشئویزمله سویوق موحاریبه ده تبلیغاتین اهمیتینه خوصوصی اؤنم وئرن ABŞ -این مالیییه یاردیمی ایله 1953-جو ایل مارت آیی نین 1-ده مونیخده آزادلیق رادیوسو  (ایلك آدی  " قورتولوش "  ایدی) فعالیته باشلادی. اونون آذربایجان رئداكسییاسی نین رهبری ایسه عبدالرحمان فتعلی بیلی تعیین ائدیلدی. آذربایجان رئداكسییاسی نین ائفیره ایلك وئریلیشی 1953-جو ایل مارت آیی نین 6-دا گئتدی. رئداكسییانین امكداشلاری ایسه موهاجیرتده یاشایان و سووئت رئژیمینه خوصوصی نیفرتی ایله سئچیلن ساوادلی موهاجیرلریمیز ایدیلر. 

عبدالرحمان فتعلی بیلی بو موناسیبتله ائفیرده كی  ایلك چیخیشیندا س س ری-نی كسكین شكیلده تنقید ائتمیشدی. او چیخیشیندا دئدی:  " هموطنلر! نهایت بیزیم اؤز خوصوصی سسیمیز وار! استالین پولیس تئررورو بیزی اؤز ائویمیزده سوسماغا مجبور ائتسه ده، خاریجده قورخمادان و مانعه سیز دانیشا بیلریك... بیز آذربایجانلیلار... كومونیست رئژیمینی محو ائدیب، آلینمیش آزادلیغیمیزی قایتارماقدا قرارلیییق. هارادا اولماغیمیزدان آسیلی اولمایاراق... هامیمیز اوركدن بیر شئیی ایسته ییریك: كرئمل حاكیمیتی نین ییخیلماسینی! "  

        قاتیلی ده آذربایجانلی اولدو 

   مونیخده آنتی سووئت آزادلیق رادیوسونون فعالیته باشلاماسی موسكوادا بؤیوك تشویشله قارشیلانمیشدی. رادیونون فعالیتینه مانع اولماق و اونون امكداشلاری آراسیندا قورخو یاراتماق مقصدی ایله س س ری خوصوصی خیدمت اورقانلاری سئویملی مئتودلاریندان بیری اولان تئررور یولونو سئچدیلر. بو موستویده ده فتعلی بیلینی محو ائتمك اوچون موسكوادا خوصوصی پلان حاضیرلادیلار. پلانین مؤلیفی دؤولت تهلوكه سیزلیگی كومیته سی نین (DTK) ظابیطی  " موللئر "  لقبلی گئورگی ولادیمیروویچ ایدی. پلانین  حیاتا كئچیریلمه سی ایسه اصلا آذربایجانلی اولان كئچمیش لئژیونئر میكاییل ایسماییلووا تاپشیریلدی. كئچمیش آلمان اسیری اولان میكاییل ایسماییلوو دا لئژیونئر كیمی سووئت اوردوسونا قارشی دؤیوشموش و ایتالییادا یاشایاركن اورادا یئرلی قیزلا عاییله حیاتی قورموشدو. او، 1951-جی ایلده موختلیف یوللارلا آذربایجانا قاییدا بیلمیشدی. اونون آذربایجانا قاییتماسیندان ایسه عبدالرحمان فتعلی بیلی نین خبری یوخ ایدی. س س ری خوصوصی خیدمت اورقانلاری میكاییل ایسماییلووو خوصوصی تاپشیریقلا یئنیدن گئرییه گؤندردیلر. میكاییل ایسماییلوو واختی ایله یاخشی تانیدیغی ع. فتعلی بیلی نین یئنیدن اعتیمادینی قازانا، اونون یانیندا آزادلیق رادیوستانسییاسیندا ایشه دوزله بیلدی. آما او، DTK طرفیندن نه اوچون بورایا گؤندریلدیگینی فتعلی بیلی یه دئییر.  

قایناق: زامان آز

كؤچورن: عباس ائلچین