قازاق توركلرینده موللا نصرالدین

یازان: دوچئنت دوكتور عبدالوهاب قارا

كؤچورن: عباس ائلچین

  اؤزَت 

  موللا نصرالدین  هر نه قدر آنادولودا یاشامیش اولسا دا، بوتون تورك دونیاسی نین اورتاق شخصیتینه  دؤنوشموشدور. هر تورك بویو اونو اؤزوندن بیلیر. اونلار اوچون موللانصرالدین اؤز یوردلاریندا یاشامیش بیر شخصیت دیر. چوخونلوقلا اونون آنادولو اینسانی اولدوغونو فرق ائتمزلر بئله. بونون ان گوزل اؤرنكلریندن بیری قازاق توركلرینده كی  موللا نصرالدین آلقیلاماسی و گولمه جه لری دیر. 

  قازاقلار موللا نصرالدینه اؤز لهجه و كولتور اؤزللیكلرینه گؤره  " كوجا ناصیر "  اولاراق آدلاندیرمیشدیرلار. خالق آراسیندا  " كوجاناصیر "  گولمه جه لری چوخ یایغین دیر. اونلار اوچون موللا نصرالدین، یعنی  " كوجا ناصیر "  آلدار كؤسه و ژییرئنشه  شئشئن كیمی قازاقلارین تاریخی و ادبی شخصیت لردن بیری كیمی دیر. 

آچار سؤزلر:

  قازاق ادبیاتی، كوجارناصیر، موللا نصرالدین(نصرالدین هوجا)، ژییرئنشه  شئشئن، آلدار كؤسه 

   

گیریش:

 قازاق توركلری آراسیندا بیر چوخ كیمسه موللا نصرالدینین آغشهیرلی اولدوغونو بیلمز. اونو قازاق جوغرافیاسی نین چیمكنت، آلماتی، آكتؤبه، كوستانای، سئمئی ویا آستانا كیمی هرهانسی بیر شهرینده یاشامیش قازاقلارین افسانوی قهرمانلاریندان بیری اولدوغونو سانار. 

  بو دوروم، البته ساده جه، قازاقلار اوچون گئچرلی دئییلدیر. موللا نصرالدین، نئجه قازاقیستاندا بیر قازاق ایسه، اؤزبكیستاندا اؤزبك، توركمنیستاندا توركمن، قیرقیزیستاندا قیرقیز و تاتاریستاندا دا بیر تاتار كیمی آلقیلانیلیر. اونون گولمه جه لری او قدر منیمسنمیشدیر كی، كیمسه اونون آنادولودا دوغولوب بؤیوموش بیر شخصیت اولدوغونو فرق ائتمز بئله. 

  ایشده موللا نصرالدینی بنزرسیز قیلان دا بودور. موللا نصرالدین بو یؤنویله دونیادا تكدیر. باشقا بیر دئییشله، موللا نصرالدین بوتون تورك دونیاسی نین اؤزوندن بیله رك منیمسه دیگی اورتاق ادبی شخصیت دیر. بو آچیدان باخیلدیغیندا، موللا نصرالدینین یاشادیغی آغشهیری ده تورك مزاح دونیاسی نین باشكندی اولاراق گؤره بیلیریك.  

  1208ایلینده اسكی شهیرین سیوری حصار قصبه سینه باغلی هورتو كندینده دوغولان و 1237ایلیندن اعتبارن بوتون حیاتینی آغشهیرده گئچیرن موللا نصرالدینین بو سنه 800 ایللیگینی قوتلاییریق. بیز بو یازیمیزدا موللا نصرالدینین قازاق ادبییاتینداكی یئری و بو قونودا یاپیلان آراشدیرمالار حاققیندا بیلگی وئرمه یه چالیشاجاغیق. 

     

  یوخاریدا دیله گتیردیگیمیز كیمی، قازاقلار اؤز دیللری نین فونوتیك اؤزللیكلرینه اویغون اولاراق  " كوجا ناصیر "  دئیه آدلاندیردیقلاری موللا نصرالدینی او قدر بنیمسه میشدیر كی، اونون آدی قازاق توركجه سینه دئییم اولاراق گیرمیشدیر. قازاقجا سؤزلوكلره باختیغیمیزدا،  " كوجا ناصیر "  كلمه سینه  " آنكاو " ، یعنی صاف، هر شئیه اینانان  " آنگال " ، یعنی بیلمه میش كیمی گؤرونن و  " آق كؤنیل "  یعنی تمیز قلبلی، یاخشی نییتلی معنالارینی یوكلندیگینی گؤروروك (قازاق تیلی نین سؤزدیگی 1999: 398). بونون قیراغیندا سؤزلوكلرده صفات اولاراق دا یئر آلماقدادیر. قازاق توركجه سینده، موللا نصرالدین كیمی صاف كیشیلره  " كوجا ناصیرلاو " ، موللا نصرالدینلیك ایش معناسیندا  "   كوجاناصیرلیك "  و موللا نصرالدین كیمی معناسیندا  "   كوجاناصیرشا "  و  "   كوجاناصیردای "  دئییملری قوللانیلماقدادیر (قازاق تیلی نین سؤزدیگی 1999: 398). بونون دیشیندا مزاح یایینلاریندا  " كوجاناصیر كورجینی " ، یعنی  " موللا نصرالدینین خورجونو "  دئییمی یرلشمیشدیر. ایلك دفعه قازاق ادبییاتی درگیسی نین سون صحیفه سینده كی مزاحا آیریلان بؤلومه وئریلن بو اسم داها سونرا بیر چوخ درگی و قزئت لرین مزاح صحیفه لرینه  آد اولموشدور. (كیشی بكوو. 1996: 42) صادق بك آدام بك اوو آلماتیدا مزاح اؤیكولری نین یایینلادیغی كیتابینا[1] اؤیكولری نین موللا نصرالدین ایله هیچ ایلگیسی اولماماسینا راغمن  " كوجاناصیر كاكپاسی " ، یعنی  " موللا نصرالدین قاپیسی "  آدینی وئرمیشدیر (كیشی بكوو ود. 1996: 42).

   

  كیشی بكوو موللا نصرالدین گولمه جه لری نین سیرادان گولدورو گولمه جه لری اولمادیغینا ایشارت ائتمكده دیر. اونا گؤره، قازاقلار دونیادا اوچ شئیی عارسیز اولاراق گؤرور: 1. یئمك، 2. یوخو 3.گولمه. موللا نصرالدینین گولمه جه لری یوخاریداكی كیمی عارسیز گولمجه لر دئییل، عارلی دوشوندورن گولمجه لردیر (كیشی بكوو ود. 1996: 42).

  اصلینده قازاقلاردا موللا نصرالدین ساده جه مزاحی بیر كاراكتئر دئییلدیر. او عینی زاماندا بیلگه لیگی، جسارتی، حاضیرجواب لی لیغی  ظالیم زنگینلر ایله یؤنتیجیلره قارشی عدالتی تاسیس ائتمه یه چالیشان بیر قهرمانی تمثیل ائدن بیر شخصیت دیر. قازاق ادبییاتیندا موللا نصرالدیندن باشقا دا گولمه جه  قهرمانلاری واردیر. بونلارین باشلیجالاری آلدار كؤسه(Aldar Köse)، ژییرئنشه شئشئن (Jiyrenşe Şeşen) تازشا بالا(Tazşa Bala)، كیل كنیردك(Kıl Kenirdek)، شییبوت(Şiybut) و ژارگاك باس(Jargak Bas)دیر (ساتتاروو 1987: 5؛ میرمانووا 2001: 7-20). بونلار ایچینده آلدار كؤسه و ژییرئنشه  شئشئنین اؤزللیكلری موللا نصرالدینه چوخ بنزمكده دیر. بو اوزدن عینی گولمه جه نین قهرمانی بعضن موللا نصرالدین، بعضن آلدار كؤسه و بعضن ده ژییرئنشه  شئشئندیر. عینی گولمه جه نین بو شكیلده فرقلی قهرمانلارا مال ائدیله رك آنلاتیلماسی، قازاقلار آراسیندا یادیرقانماماقدا، حتی عكسینه نورمال قارشیلانماقدادیر (ساتتاروو 1987: 8). چونكو، آلدار كؤسه و ژییرئنشه  شئشئن كاراكتئرلرینی اینجله دیگیمیزده موللا نصرالدین ایله بنزر اؤزللیكلر داشیدیغینی گؤرمكده ییك. 

     

  قازاق ادبییاتیندا آغیللی و قورناز بیر شخصیتی سمبولیزه ائدن آلدار كؤسه (آلدادان كؤسه) حاضیرجواب لی لیغی و كسكین ذكاسییلا جیمری و ظالیم زنگینلر ایله بَی لری آلت ائدر. آلدار كؤسه نین گئرچكدن یاشامیش بیر شخصیت اولوب اولمادیغی قونوسوندا سوموت دلیللر یوخدور. (گابدوللین 1996: 153-157؛ قازاق س س ر 1989: 111؛ میرمانووا 2001: 13-15؛ كادشوا 1997: 101-104) آلدار كؤسه گولمه جه لری توركجه یه ده چئوریلمیشدیر (دانش اریمبتووا، آلدار كؤسه گولمه جه لری، ایستانبول 2003). بعضی آراشدیرماجیلار، اونون موللا نصرالدیندان اسینله نَرك اورتیلمیش بیر قهرمان اولابیله جگینی ایلری سورمكده دیرلر. (كیشی بكوو ود. 1996: 42). بعضی گولمه جه لرین هم آلدار كؤسه و هم ده موللا نصرالدینیا مال ائدیلدیگینی یوخاریدا ایفاده ائتمیشدیك. آشاغیداكی آلدار كؤسه گولمه جه سی بو آچیدان بیر چوخ كیمسه یه تانیدیق گله بیلر. 

   " آلتی گنج آلدار كؤسه ایله ائیلنمك اوچون چای  قیراغینا گؤتورورلر. ایچلریندن بیری: 

  -آلدارعمی، ایندی هامی بیرلیكده سویا گیره لیم و بیره ر یومورتا یومورتلاییب چیخالیم، دئدی. اونلارین هامیسی آلدار كؤسه یه بیلدیرمه دن  یانلاریندا بیره ر یومورتا گتیرمیشدیلر. آلدار كؤسه : 

  -تامام، دئیه رك سویا گیرمه یه راضی اولور. 

  گنجلرین هامیسی سویا دالیب چیخاراق: 

  -ایشده بیز بیره ر یومورتا یومورتلادیق. سیزین یومورتانیز هانی؟ دئیه آلدار كؤسه یه یومورتالارینی گؤستریرلر. 

  بونو گؤرن آلدار كؤسه: 

  -اووورووو، دئیه خوروز كیمی اؤتمه یه باشلار. 

  -آلدار عمی، نه ائدیرسینیز؟ دئیه آلتی گنج سورارلار. او زامان آلدار كؤسه : 

  -بو قدر تویوغا، بیر خوروز لازیم دئییل می؟ دئیه جواب وئریر. "  (مامئت 2000: 221)

  بونا بنزر بیر گولمه جه نین دا موللا نصرالدیندا اولدوغونو بیلیریك (سئچیلمیش موللا نصرالدین گولمه جه لری 1992: 110-112؛ ارگینر 1969: 79). 

 

  قازاق سؤزلو ادبییاتیندا بیلگه لیك و فراستی تمثیل ائدن ژییرئنشه  شئشئن قازاق خانلیغی  نین قوروجوسو ژانی بك خان دؤنمینده یاشامیش گئرچك بیر تاریخی شخصیت دیر. قازاق افسانه لرینه گؤره، ژییرئنشه  شئشئن قازاق خانلیغی نین قورولماسینا دستك وئرمیشدیر. بونا راغمن قازاق خانلارینی خطاالارینی گؤردوگونده ائلشدیرمك ده گئری دورماز. خانلارین اؤنونده دوغرونو سؤیله یه بیلن جسارتی ایله اؤن پلانا چیخار. خان زامان زامان ژییرئنشه  شئشئنی بیلگه لیگی و گؤزل قاریسیندان دولایی قیسقانیر. بو سببله خان، ژییرئنشه  شئشئنه ایفا ائتمه دیگی تقدیرده جزالاندیراجاغینی سؤیله یَرك یئرینه گتیریلمه سی ایمكانسیز بویروقلار وئریر. بئله جه ژییرئنشه  شئشئنه سورگون جزاسی وئره رك اوزاقلاشدیرماق ویا اؤلدورمك ایستر. آنجاق ژییرئنشه  شئشئن هر دفعه سینده آغیللی قاریسی كاراشاشین (قاراساچ) تؤوصیه  لری دوغرولتوسوندا حركت ائده رك بو جزالاردان قورتولماسینی بیلر. قازاقلار آراسیندا ژییرئنشه  شئشئن ایله ایلگیلی بیر چوخ گولمه جه  آنلادیلیر. آنجاق بونلارین نئچه سی نین گئرچكدن اونون باشیندان گئچدیگی بیلینمز. گئنل قانی بیر چوخونون سونرادان اونا مال ائدیلمیش اولماسیدیر. (گابدوللین 1996: 160-163؛ قازاق س س ر 1989: 257؛ میرمانووا 2001: 16-17). 

  ژییرئنشه  شئشئن گولمه جه لرینه تیپیك بیر اؤرنك بو شكیلده دیر: 

   " ژییرئنشه  شئشئندن قورتولماق ایسته ین خان اونا اون قوچ وئریر و  " بونلارا قیرخ گون ایچینده قوزو دوغوردوب منه گئری وئره جكسن "  دئیه بویورور. بو امری نئجه یئرینه گتیرجگینی بیله مه ین و قارا قارا دوشونن ژییرئنشه  شئشئنین ایمدادینا قاریسی قاراشاچ یئتیشیر.  " بونون اوچون اوزولمه. قوچلاری آل گل. كسیب یئیه لیم. خانا جوابینی داها سونرا من وئره رم. "  دئیر. قیرخ گونلوك مودت دولونجا، قاراشاچ اری ژییرئنشه  شئشئنی یاتاغا یاتیریر و اوستونه یورقانی اؤرتر. بیر آرا خان ائوه گلیر و ژییرئنشه  شئشئنین هارادا اولدوغونو سورونجا  " اریم یئنی دوغموش. یاتیر. "  دئیه جواب وئریر. خان شاشیراراق  " سن نه دئییرسن، هئچ كیشی ده دوغار می؟ "  دئیه قیشقیریر. بونون اوزرینه قاراساچ  " خونكاریم، مادام كیشی لرین دوغمایاجاقلارینی بیلیرسینیز، او زامان نه اوچون قوچلارا قوزو دوغورتسون دئیه ژییرئنشه  شئشئنه امیر وئردینیز؟ "  دئیر. بونا سؤیله نه جك بیر لاف تاپمایان خان یئنیلگینی قبول ائدر و خالق یانیندا گولونج دوروما دوشر "  (گابدوللین 1996: 162).

  موللا نصرالدینین تیمور ایله ایلگیلی حیكایه لری ژییرئنشه  شئشئنین گولمه جه لرینا بنزمكده  دیر. [2]

آلداركؤسه نین قورنازلیغی و ذكاسییلا ظالیملری آلت ائتمه سی و ژییرئنشه  شئشئنین بیلگه لیگی موللا نصرالدینین بونیه سینده توپلانماقدادیر. یعنی موللا نصرالدین هم قورناز، هم صاف و هم ده بیلگه لیك كیمی اؤنملی واصیفلاری بونیه سینده توپلاماقدادیر. بو حالییله موللا نصرالدینین آلداركؤسه نین و ژییرئنشه  شئشئنین اؤزللیكلرینی تك باشینا داشیماقدا اولدوغونو سؤیله یه بیلیریك. 

  بو یوزدن قازاقلار آراسیندا موللا نصرالدین بعضن قورناز، بعضن صاف فقط چوخونلوقلا تمیز قلب لی، یاخشی نییت لی اولیا كیمی قوتسال بیر شخصیت اولاراق آلقیلانیر (كیشی بكوو ود. 1996: 40).

   

  قازاقیستاندا موللا نصرالدین اوزرینه آراشدیرمالار 1960لی ایللردن اعتباردن اله آلینمیشدیر. ایلك اولاراق و. گوردلئوسكیی، ای. براگینسكیی و ك. داولئتووون بو قونوداكی آراشدیرمالاری یایینلاندی. داها سونرا بو قونودا آراشدیرمالار یایقینلاشماغا باشلادی. بو قونودا یایینلانان اؤنملی چالیشمالاری سؤیلرسك؛ 

  ل. سولوویئو، كوجاناصیر، آلماتی 1963. 

  ت. عبدالرحمانوو، كوجاناصیر آنگیمه لری، آلماتی 1965 

  ت. عبدالرحمانوو، كوجاناصیر حیكایالاری، آلماتی 1977 

  ب. گنجه بایئو، تیمپیی، آلماتی 1981 

  بالتابای آدامبایئو - تؤلئوهان ژاركین بكووا، ائل آوزینان (شئشئندیك سؤزدئر، آكیندیك تولگامدار، آنیز - آنگیمه لر)، آلماتی 1985 

  كوجاناصیر حیكایالاری (روسجادان چئویرن او. كئنژه بك)، آلماتی 1998. 

  قازاقیستان موللا نصرالدینین گولمه جه لری اوزرینه سون درله مه اونال بك كئنژه بك طرفیندن یایینلاناراق 2007ده آستانا شهرینده یایینلانمیشدیر. اثرده 1118 قازاقجا موللا نصرالدین گولمه جه سینه یئر وریلمیشدیر. بونلار، قازاقلار آراسینداكی گولمه جه لرین یاناشی، قیرقیز، اؤزبك، تورك، توركمن، تاجیك، فارس، تاتار،عرب، قاراقالپاق، اویغور، باشقورت، كورد، یونان، خاكاس، آوار، چئچئن، اوسئتین كیمی خالقلارین دیلینده كی  موللا نصرالدین گولمه جه لریندان یاپیلان چئویریلردیر (كئنژه بك 2007: 2). 

  بونلارین دیشیندا  " قازاق ائرتئگیلری "  قازاق حیكایه لری آدلی كیتابلاردا آلداركؤسه، ژییرئنشه  شئشئن و تازشا بالا گولمه جه لری ایله بیرلیكده موللا نصرالدینین گولمه جه لرینا گئنیش یئر وئریلمكده  دیر. (ساتتاروو 1987: 8) موللا نصرالدین گولمه جه لری قازاقلار آراسیندا اوزانلارین سؤیله دیگی تئرمه – تولگاو(terme – tolgav) دئییلن نصیحت شئعیرلرینده ده یاشادیلماقدادیر. (ساتتاروو 1987: 9) قازاقلار آراسیندا موللا نصرالدینین بیرنئچه عصر اؤنجه سیندن بری یاشادیغینی گؤسترن یازیلی بیر قایناق قازاقیستان علملر آكادمیسی مركز  كیتابخاناسیندا موحافظیه  ائدیلن ال یازما قصهء ناصیر افندی آدلی ال یازماسیدیر. (ساتتاروو 1987: 9).

  قازاقیستاندا 1960لی ایللردن اعتبارن موللا نصرالدین گولمه جه لری اوزرینه كیتابلار و مقاله لر یایینلانماقلا بیرلیكده، بو قونوداكی آراشدیرمالارین یئترلی اولدوغو سؤیله نه بیلمز. كیشی بكوو، موللا نصرالدین گولمه جه لری نین خالق آراسیندا گئنیش چاپلی یایغین اولماسینا راغمن، سیستملی آراشدیرمالارین اولماماسیندان یاخینماقدادیر. قازاقیستاندا یایینلانان فلسفه، تاریخ و ادبیات آراشدیرمالاریندا موللا نصرالدین گولمه جه لری نین سوسیال، فلسفی و بشری اؤزللیكلری نین ایرده له ین چالیشمالارا یئر وئریلمه دیگینی ایفاده ائتمكده  دیر. حتا، قازاقیستان تاریخی و قازاق ادبییاتی تاریخی كیمی چوخ جیلدلی اثرلرده بئله موللا نصرالدین گولمه جه لری حاققیندا بیلگی و یوروملارا چوخ آز یئر وئریلدیگینی سؤیله مكده  دیر (كیشی بكوو ود. 1996: 42).

  اصلینده موللا نصرالدین گولمه جه لرینه ساده جه قازاقیستان ویا ساده جه توركییه آچیسیندان باخماق بو قونوداكی آراشدیرمالارین هر زامان اسكیك قالماسینا یول آچاجاقدیر. چونكو، موللا نصرالدین بوتون تورك دونیاسی نین اورتاق شخصیتی اولدوغونا و هر تورك اؤلكه سی اونا اؤزوندن بیر شئیلر قاتدیغینا گؤره، موللا نصرالدین گولمه جه لرینه بوتون تورك دونیاسی گئنلینده باخماق یئرینده اولاجاقدیر. حتا بو قونودا باشقا میللتلر و دیللرده كی  گولمه جه لری دا درله ییب اینجله مك گركلیدیر. بونون اوچون موللا نصرالدینین یوردو، تورك مزاح ادبییاتی نین آتا یوردو، باشكندی آغشهیرده بیر موللا نصرالدین انستیتوسو ویا مركزی قورولمالیدیر. مركز بوتون دونیاداكی موللا نصرالدین گولمه جه لرینی درله مه لیدیر. تورك اؤلكه لری نین هر بیرینده موللا نصرالدین آراشدیرمالارینا مادی و معنوی دستك وئرمه لیدیر. چونكو، شؤهرتی و گولمه جه لری سینیرلار اؤته سینه داشمیش اولان موللا نصرالدین آرتیق ساده جه تورك اؤلكه لرینده دئییل، بوتون دونیا ادبیاتیندا یئری و ائتكیسی اولان بیر اولغودور. بونا اویغون اولاراق دونیا چاپیندا موللا نصرالدین آراشدیرمالاری آپاریلمالی دیر. موللا نصرالدینین 800. ایلینده یاپیلان و گئنیش قاتیلیملی بو سمپوزیومونون دونیا چاپینداكی آراشدیرمالار اوچون بیر باساماق تشكیل ائتمه سینی تمنا ائدیرم. 

   

قایناقلار: 

Erginer, Kaya, Nasreddin Hoca Tarihi Kişiliği ve Hikayelerinin Anlamı, İstanbul, 1969.

Erimbetova, Daneş, Aldar Köse Fıkraları, İstanbul 2003.

Gabdullin, Malik, Kazak Halkının Avız Adebiyeti, Almatı 1996.

Gölpınarlı, Abdülbaki, Nasreddin Hoca, İstanbul 1961.

Kadeşeva, Karlıgaş, “Kazak Folklorunda Hoca Nasreddin Gibi Başka Tipler”, Uluslar arası Nasreddin Hoca Bilgi Şöleni (Sempozyumu) Bildirileri 24-26 Aralık 1996 İzmir, Ankara 1997.

Kazak SSR Kıskaşa Entsiklopediya, c. IV, Almatı 1989.

Kazak Tilinin Sözdigi, Almatı 1999, s. 398.

Kenjebek, Onalbek, Kocanasır Hikayaları, Astana, 2007.

Kişibekov, Dosmuhamed – Kişibekov, Timur, “Mangilik Ömir – Mangilik Külki Kocanasır Azil Angimelerinin Ömirşendigi Tuvralı Birer Söz”, Akiykat, 1996, Sayı 5, s. 42.

Mamet, S., Kazak Ertegileri (Hayvanattar Tuvralı Jane Anız Ertegiler), Almatı 2000.

Meyermanova, Jannet, Kazak Fıkraları ve Fıkra Tipleri, (Basılmamış Yüksek Lisan Tezi) Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2001.

Sakaoğlu, Saim, Nasreddin Hoca Fıkralarından Seçmeler, Ankara 2006.

Sattarov, Kıdırali, El Avzınan Küldirgi Angimeler, Almatı 1987.

Seçilmiş Nasreddin Hoca Fıkraları, Şenyıldız Yayınevi, İstanbul 1992.

Doç. Dr. Abdulvahap Kara*

 

* Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

[1] İlk defa 1959’da yayınlanan eser 1982 ve 1989 ikinci ve üçüncü baskılarını yapmıştır.

[2] Nasreddin Hoca’nın Timur ile ilgili fıkraları için bkz. Saim Sakaoğlu, Nasreddin Hoca Fıkralarından Seçmeler, Ankara 2006, s. 197-214; Abdülbaki Gölpınarlı, Nasreddin Hoca, İstanbul 1961, s. 89-96.