بؤیوك تورك عالیمی،میرزا اولوغ بیك

میرزا اولوغ بیك 1394نجو ایل،22مارس دا آذربایجانین سلطانیه شهرینده ، آنادان اولدو.امیر تیمورون اوغلان نوه لریندن دیر..آتاسی 4یاشیندان بری تربیه سینه خیدمت ائله دی.اولوغ بیكه شاعیر محمد صالح ین باباسی امیرشاه ملیك مربی لیك ائتدی.امیر تیمور سویملی نواده سینی سفرلرده و یوروشلرده اوزویله بیرگه آپاراردی .

میرزه ماذون قاشقایی

یازان : اوختای قاسیملی

بوتون دونیا اوزرینده یاشایان اینسانلار طبیعت دن ایلهام آلاراق اونون گوزللیك لرینی باشقا بیر طرزیله یئر اوزونده اویغولامیشلار.بونا اساس یئر اوزونده هنر،صنعت،تمدن و اجتماع سیستملری اینسانین بو اویرندیك لریندن دولایی دوزلمیشدیر.

اینسانین گتیردیی بیر هنر ساییلان و هنرلرین ان اینجه سی اولان،شعر هنریدیر.بو صنعت اینسان قروپلاری آراسیندا یایقین اولان بویوك بیر هنر ساییلر.

تورك میللتینین ده باشقا اینسانی توپلوملار كیمی بو نعمت دن پای آلدیقلارینی گوروروك.بو هنر تورك طایفالارینین آراسیندا داها اینجه و داها زنگین بیر یئره صاحیبدیر.بو زنگینلیك توركون چئشیدلی اویماقلاریندا و چئشیدلی دانیشما لهجه لرینده داها دا چوخدور.

باتی و دوغو توركلری نین  آراسیندا اولان كؤرپولر

یازان:اوختای قاسیملی

اینسان دونیا اوزرینه چیخیشیندا اؤزونو یالقیز حیس ائدیردی.او، سونرالار اؤز سس و بدنی نین حركتلری ایله دیگر اینسانلارلا ایلیشكی قورماغین فرقینه واریر.بو ایلیشكی اؤنجه چوخ ساده اولوب زامان سورجینده گئنیشله نیر.بو گئنیش ایلیشگی اینسان توپلولوقلارینی بیچیملندیریر.

اینسان توپلولولاری دیل اساسیندا ایلیشگیلره كئچه رك بؤیوك توپلولوقلار و داها سونرا حكومت سیستم لرینی قورورلار.اینسانین تاریخینه باخدیغیمیز زامان ،دیل ین هر شئی دن چوخ ایلیشگی یه اساس اولماغینی گؤروروك.اینسانلار بیربیرلریله ایلگی نین گوجلندیرمه سینه گؤره اوخوللاری یارادیب دیللرینی یازما و اؤیرنمه یه باشلاییرلار.اوخوللاردا یازیلی كیتابلار اورتایا چیخیر . بو كیتابلار اؤز دؤنمیندن باشقا،گله جك عصیرلرله ده ایلیشكی قورماغی باجاریر.

 مخدومقولو - توركمنین روحو، قلبی و دؤیونن اورگی  

      اونون قدر توركمنیستاندا سئویلن و دریندن حؤرمت بسله نیلن ایكینجی بیر حاق عاشیقی تاپماق مومكون دئییل. آنادولو توركو اوچون یونوس امره، آذربایجانلی اوچون ایسه بؤیوك فوضولی نه دئمكدیرسه، توركمن اوچون ده مخدومقولو اودور. مایاسی حاقدان یوغورولوب، حاق عاشیقی كیمی دونیایا گلیب، اوجا آللاها گئدن یولو توتاراق اونون درگاهینا اوز توتوب، بونونلا دا نینكی توركمنلرین، هم ده بوتون تورك دونیاسی نین ابدی سئوگی و محبتینی قازانیب، اونلارین قلبینده ابدی لشیب، اؤزو بویدا همیشه یاشار حاق نغمكارینا چئوریلیب. مخدومقولونون شئعیرلری بیر سئوگی، ایلاهی عشق نغمه سیدیر، حاقا گئدن یولون قاپیسینی گؤسترن بیر نوردور. بو ایلاهی نورون ایشیغیدیر توركمنی یاشادان و اونو ابدی بیر گله جگه آپاران. مخدومقولو طبیعتی، خاراكتئری، شئعیرلرینده كی  ایلاهی بیر عشقین ترننومو ایله تورك دونیاسی نین حاق عاشیقی یونوس امره نی خاطیرلادیر. او سانكی اوستوندن عصرلر اؤتندن سونرا حاق عاشیقی یونوس امره نین یولونو داوام ائتدیریر و  قوجاغینی گئنیش آچاراق، بیر واختلار توركمنیستاندان آنادولویا كؤچ ائده رك بورادا دونیانی قارشیسیندا دیز چؤكدورن و قوس قوجا عوثمانلی ایمپئرییاسینی قوران قان اجدادلارینی،  او جومله دن توركمنین آنادولودا حاق سسی، حاق نغمكاری اولان یونوس امره نی اونلارین عزیز اؤولادلاری كیمی اؤز باغرینا باسیر. باخ بوندادیر مخدومقولونون بؤیوكلوگو و داهی لیگی. 

آذربایجان ائل ادبیاتیندان بیر ناغیل: قارا چوخا

یازان : عباس ائلچین

         گونلرین بیر گونونده ، قاراكیشی آدلی بیریسی، اؤزونو یاشادیغی قارا گوندن  قورتارماق اوچون قاراچوخاسی   نین  دالیسیجا  یولا  دوشدو.  هایانا  گئده جه گینی  بیلمیردی آنجاق باش توتوب گئتدی.

آز چوخ گئتدیكدن سونرا یول هاچالاندی، یولون آیریجیندا بیر قوجا قورد دایانمیشدی. كیشی قورخاراق:'' قورد اوزو اوغورلو اولار"  دئیه دوشوندو.

- « هاردان گلیب هارا گئدیرسن آی كیشی؟!» قوجا قورد سوروشدو.       

      كیشی قورخو ایله گونلری نین قاراگئچدیگیندن قاراچوخاسی نین دالیسیجا یولا دوشدوگونو، قوردا آنلاتدی. قورد بیرآز دوشوندوكدن سونرا:

-«ائله ایسه ، قاراچوخانی بولسان منیم ده بیر دردیم وار، درمانینی اوندان سورا بیلرسنمی؟» دئدی.

-« ندن اولماسین قورد قارداش ! سؤیله سنه! دردین ندیر؟..» قاراكیشی دئدی.

قورد ایچین چكه رك: « ایللر دیر باشیم آغراییر، بیلمیرم نئیله ملی یم» دئدی.

       قاراكیشی قوردون دردی نین درمانینی بولاجاغینا سؤز وئردی. قوجاقورد:« یولون آچیق اولسون» دئیه یولون ساغ قولونو  قارا كیشییه گؤستردی. قاراكیشی گئتدی...گئتدی ، یئتیشدی بیر كندین قیراغینا. بیر كندلی تارلاسی نین آویریندا گون اورتالیغا چیخمیشدی.كندلی كیشینی گؤرجك سسلندی:-« بویور گؤره ك قوناق ! هاردان گلیب هارا گئدیرسن؟...»

.......

كؤلنئر ائكسپرس قزئتی : ” هامیمیز بیر آز تورك ساییلا بیله ریك‌ “

 داش دؤورو واختیندا آلمانییا و دیگر بعضی آوروپا اؤلكه لرینده گلن جوتجولرین، آنادولو تورپاقلاریندان گلدیگی علمی اولاراق ثوبوت ائدیلدی. 

  كؤلن-ائكپرئسس قزئتی  ‘هامیمیز بیرآز تورك ساییلا بیله ریك ‘ باشلیغی ایله خبر یازمیشدیر. ماینز اونوئرسیتئدیندن آنتروپولوگ پروف. بورگئر داش دؤوروندن قالان اسكئلئتلر اوزرینده آپاردیغی آراشدیرمالار نتیجه سینده غربی آنادولودان آوروپایا كؤچدویونو ثوبوت ائتمیشدیر. 

بو آراشدیرما اصلینده حئیوانلار اوزه رینده آپاریلمیشدیر آنجاق سونرادان  اینسانلار اوزرینده آپاریلمیش بو نتیجه یه گلینمیشدیر.

قوتادغو بیلیك كیتابی (Qutadğu bilig kitabı)

قوتادغو بیلیگ، ایسلامی دئویر تورك ادبییاتی نین بیلینن ایلك اثرلریندن بیریدیر.  " موتلولوق بیلگیسی "  آنلامینا گلن اثر، یوسوف خاص حاجیب(1077-1017)طرفیندن خاقانینه لهجه سییله یازیلمیشدیر. هر ایكی دونیادا دا موتلو یاشاماسی اوچون اینسانا گركلی یولو گؤسترمگی آماجلایان قوتادغو بیلیگ، عروض اؤلچوسویله یازیلمیش، دیداكتیك بیر اثردیر. ایچریك آچیسیندان چوخ زنگین بیلگی، گؤرگو،اخلاق، كولتور اؤگه لری داشییان اثر، هم دولت ایشلگیشی هم ده فردلرین توپلوم ایچینده كی  گؤرولرینی قونو آلمیشدیر. اثرده ایده ال بیر توپلومون نئجه میدانا گلجگی و دولت ایداره چیلرینده بولونماسی گركن نیته لیكلر اؤیوت وئریجی بیر طرزده دیله گتیریلمیشدیر. 

  آلگوریك (تمثیلی) بیرمناظیره كاراكترینده اولان اثرده یازار؛ عدالت، عاغیل، سعادت و دولتی تمثیل ائدن دؤرد قهرمانی قونوشدورور. بو قهرمانلارین (گون دوغدی: حكمدار، قانون؛ آی دولدی: سعادت؛ اؤگدولمیش: عاغیل؛ اودگورمیش: عاقیبت، گله جك) چئوره سینده گلیشن اولایلارلا، دولت ایداره سی نین و سوسیال دوزه نین نئجه  اولماسی گركدیگینی آنلادیر. 

  مثنوی طرزینده یازیلان و 6645 بیتدن میدانا گلن اثرده، دؤرتلوكلره ده  یئر وئریلمیشدیر. ادبییاتیمیزدا عروض اؤلچوسونون قوللانیلدیغی ایلك اثر و ایلك مثنوی اولاراق قبول ائدیلن قوتادغو بیلیگ، بیر نصیحت نامه  و سیاست نامه دیر. 

تورك اولوسونون سوی آغاجی

Türk ulusunun soyağacı

 حسن بیگ زردابی و اكینچی قزئتی

حسن بی ملیكوو (زردابی) 1837-جی ایل اییونون 28-ده كئچمیش گؤی چای قزاسی نین زرداب كندینده آنادان اولموشدور. حسن بی ایلك تحصیلینی موللاخانادا آلمیش، سونرا شاماخی قزا مكتبینده اوخوموش، اورتا تحصیلینی ایسه تیفلیسده تاماملامیشدیر. 1861-جی ایلده موسكوا اونیوئرسیتئتینه داخیل اولان حسن بی زردابی دؤرد ایل سونرا همین اونیوئرسیتئتین طبیعت-ریاضیییات فاكولته سینی بیتیرمیشدیر. 

  عالی تحصیل اوجاغیندا اوخودوغو مودتده حسن بی طلبه لر آراسیندا خوصوصی اولاراق سئچیلدیگینه گؤره     فاكولته نی علا قییمتلرله باشا ووردوقدان سونرا علمی ایش اوچون اونیوئرسیتئتده ساخلانیلمیشدیر. لاكین وطنینه، دوغما آذربایجانینا اولان سونسوز محبتی، خالقینا، میلتینه خیدمت ائتمك آرزوسو بو گنج، پئرسپئكتیولی موعلیمی آذربایجانا چكیب گتیردی. بیر موددت تیفلیسده قوللوق ائدندن سونرا قوبادا محكمه ده ایشله ین زردابی داها سونرا باكییا گله رك بورادا روسجا اورتا مكتبده طبیعتدن درس دئمه یه باشلادی.  

مانقورت

( «گون وار عصره برابر» رومانیندان پارچا )

چینگیز آیتماتوو

آنا-بئییت قبیریستانلیغی‌نین اؤز تاریخی واردی. اوول-باشدان روایت اونونلا باشلانیردی كی, بو یئرلری ظبط ائله‌ین یوآن یوآنلار اسیر توتدوقلاری دوشمن عسگرلری ایله چوخ آمانسیز رفتار ائله‌ییرمیشلر. ایمكانلاری اولاندا اسیری قونشو اؤلكلره قول ساتارمیشلار, بو دا اسیر اوچون خوشبختلیك حساب اولونورموش, چونكی اومید یئری قالیردی, كیم بیلیر, بلكه ائله بیر ایمكانی اولدو كی, قاچیب وطنه قاییتدی... یوآن یوآنلارین اؤزلری اوچون قول ساخلادیقلاری اسیرلری ایسه دهشتلی طالع گؤزله‌ییردی. اونلار اؤز قوربانلارینین باشینا زیف كئچیریب دؤزولمز ایشگنجه وئره‌رك اونون یادداشینی تامام یوخ ائله‌ییرمیشلر. بو ایشی عادتن, داوادا اسیر آلینمیش جاوان دؤیوشچولرین باشینا گتیریرمیشلر. اوولجه اونلارین باشینی قیرخیرمیشلار, توكلری بیر-بیر دیبینه‌جن تمیزله‌ییرمیشلر. باشی قیرخیب قورتاراناجان یوآن یوآنلارین تجروبه‌لی قصابلاری لاپ یاخیندا قارت بیر دوه كسرمیش. دوه‌نین دریسینی سویاندا, اوولجه اونون ان آغیر و مؤحكم اولان بویون دریسیندن باشلایارمیشلار. او دقیقه ده حیصه‌لره بؤلوب, بوغلانا-بوغلانا باشی قیرخیلمیش اسیرلرین باشینا كئچیررمیشلر, درینین چكیلمگی ایله ساققیز زیفی كیمی یاپیشماغی بیر اولورموش–بیر نؤوع ایندیكی اوزگوچولوك پاپاقلاری كیمی. باشینا بئله ایش گتیریلن آدام یا آغیر ایشگنجه‌لره دؤزمه‌ییب اؤلور, یا دا عؤمور-بیللاه یادداشینی ایتیریب مانقورت اولورموش–یعنی كئچمیشینی خاطیرلایا بیلمه‌ین قولا چئوریلیرمیش. بیر دوه‌نین بویون دریسی بئش-آلتی زیفه بس ائله‌ییرمیش. زیف سالیناندان سونرا محكومون بوینونا تاختا كونده كئچیریرمیشلر كی, باشینی یئره چاتدیرا بیلمه‌سین. اونلارین توك اؤرپدیجی ناله‌لری بوش یئره ناراحاتچیلیق وئرمه‌سین دئیه یازیقلاری بو وضعییتده اوزاق یئره آپاریب, ال-آیاقلاری باغلی, آج-سوسوز آتارمیشلار قیزمار گونون آلتینا. ایشگنجه بیر نئچه گون سورورموش. موعین یئرلرده ده گوجلو گؤزتچی دسته‌لری قویارمیشلار كی, هله ساغكن قوهوملاریندان, اقربالاریندان گلیب اونلاری خیلاص ائتمك فیكرینه دوشسه‌لر, قویماسینلار. آنجاق بئله حاللار چوخ نادیر اولورموش, چونكی آچیق دوزنلیكده هر جور حركت اوزاقدان گؤرونور. سونرالار بیر نفرین مانقورت اولونماغی خبری گلیب قبیله‌یه چاتاندا, اونون ان یاخین قوهوملاری بئله اونو خیلاص ائله‌مك, یا ساتین آلیب قورتارماق ایسته‌میرمیشلر, چونكی بو, آدامین اؤزونو یوخ, موقوواسینی قایتارماق دئمك ایدی. روایتده نایمان-آنا كیمی تانینان بیرجه نایمان قادینی اؤز اوغلونون بو بدبختلیگی ایله باریشا بیلمه‌ییب. «ساری-اؤزه‌ك» افسانه‌سینده ده ائله بو بارده دانیشیرلار. قبیریستانلیغین آدی دا بونونلا علاقه‌داردیر: «آنا-بئییت», یعنی آنا مسكنی .

 قدیم تورك قبیله لری نین توتئملری  

  عاریف حوسئین اوو   

  توركلر بیر نئچه عصر بوندان اول آورآسییانین موختلیف رئگیونلاریندا اؤزلری نین دؤولتلرینی یاراتمیشدیلار. بو دؤولتلردن ان گوجلوسو ائرامیزدان اول 3. عصرده یارادیلان و كورئیادان باشلامیش قاشقارییایا قدر اوزانان هون دؤولتی ساییلیردی. اهالیسی اساسن تورك دیللی كؤچری قبیله لردن عیبارت ایدی. سونرالار بو دؤولتین بیر قولوندان اویقور خاقانلیغی یارانمیشدی.

 بابور – تورك-هیند ایمپئراتورلوغونو قوران داهی شخصیت و توركلرین هومئری  

      بو بؤیوك اینسان كیچیك بیر اوردو ایله اؤزوندن اون دفعه  بؤیوك اوردولاری مغلوب ائدن كوماندان، ان بؤیوك گوجون عاغیل اولدوغونو سؤیله رك، تاریخه دوشن مهارتلی سییاستچی، عوثمانلی نین روحونو، معنویاتینی، مدنیتینی اؤزونه مخصوص شكیلده اؤز ایمپئراتورلوغوندا یاشادان دؤولت خادیمی، شاعیر، تاریخچی، علم آدامی و بیر سؤزله، تورك-ایسلام تاریخی نین ان بؤیوك سیمالاریندان اولان قاضی ظهیرالدین محمد بابور ایدی.

روشوت

یازان : عؤمر سئیف الدین 

  بازار مئیدانی نین بؤیوك چینار آغاجلاری، یئره دوشن كؤلگه لرینی آلاجالاندیراراق پیچیلداییردیلار. گوجلو كولك اسیردی. وكیل حاجی نامیق افندی كاغیذلاری اوچماسین دئیه، زومرود كؤشكه بنزه ین كیچیك دوكانی نین پنجره لرینی باغلادی. سونرا گئتدی، آچیق قاپینی ایتله یركن هئیبه سی چیینینده، یوینلی آتی نین جیلووو الینده، ساریقلی، قیسا بویلو، یومرو بیر كندلی نین یاخینلاشدیغینی گؤردو. 

تورك ائزوتئریزمی: ارگنه قون دستانی و " آی آتام - آیوا " افسانه سی

  ائزوتئریك-باطینی دوكترینالارا نظر یئتیردیگیمیزده قدیم متنلره، افسانه لره و موقدس حساب اولونان كیتابلاردا قئید اولونان حادیثه لره سیموولیك یاناشمانین اولدوغونو گؤروروك. یعنی ائزوتئریك تعلیملره گؤره، اسكی متنلرده قئید اولونانلارین ساده جه ظاهیری طرفلرینی آنلاماقلا گئرچكلیگی درك ائتمك مومكون دئییل. هر بیر زامانین طلبینه گؤره كوْدلاشدیریلمیش بو متنلر اؤز ماهیتینی آچماغا، اینسانلیغا یول گؤسترمكله یوكوملودور. دینلرین ائزوتئریك مكتبلری بو یاناشمالاردان ایستیفاده ائده رك بیر چوخ قارانلیق قالان تانری سؤزلری نین دوزگون آچیلیشینی وئرمه یه مووففق اولدوقلارینی ایدیعا ائدیبلر. مثلا، خریستیانلیغین ایلكین چاغلاریندا بیر سیرا ایلاهیاتچیلار (باشدا ایسكندریییه لی فیلون اولماقلا) تؤوراتین و اینجیلین متنلری نین اینسانلارا دوزگون فورمادا چاتدیریلماسی اوچون ائكزئگئتیكا فلسفه سیندن (موقددس كیتابداكی حادیثه لرین آللئقوریك یوزومو) یارارلانیردیلار. ایسكندریییه لی فیلونا (ائرادان اول  بیرینجی عصر، ائرابیرینجی عصری) گؤره تؤوراتداكی حئكایه لرین ظاهیری طرفی هئچ ده اونلارین تام اولاراق ماهیتینی آچا بیلمیر، اصل ماهیت اونون باطینینده دیر كی، بونو دا آنجاق سئچیلمیش اینسانلار ایلاهیدن بیر نعمت اولاراق ایضاح ائده بیلیرلر.