سومئر و تورک فولکلوروندا بوزقورد اوبرازی

ایسلام صادیق

کؤچورن: عباس ائلچین

     قورد اوبرازی، تورک فولکلوروندا و میفولوگییاسیندا قورد اوبرازی‌نین خصوصی یئری وار. بو اوبراز حاقّیندا ایندییه قدر چوخ یازیلیب و هله چوخ یازیلاجاق، چونکی اونون پوئتیک تحلیل اوچون وئردیگی ماتئریال زنگین، ایمکانلار گئنیش‌دیر. هر بیر آراشدیریجی قورد اوبرازینا فرقلی آسپئکتدن یاناشیر، اونو اؤز تحلیل پریزماسیندان کئچیریر، اونا گؤره ده همیشه یئنی سؤز دئمک، یئنی فیکیر سؤیله‌مک اولور.

«کیتابی-دده قورقود» و «کوراوغلوو» ائپوسلاریندا قورد اوبرازینا خوصوصی محبّت اولدوغو آیدین گؤزه چارپیر. ایندی بللی اولور کی، بو سئوگی‌نین، سایغی‌نین کؤکو «بیلقامیس»آ باغلی‌دیر. «کیتابی-دده قورقود»دا «قورد اوزو موبارک‌دیر»، «یئنی باییرین قوردونا بنزه‌ردی ییگیدلریم»، «ایسسیز یئرین قوردو کیمی اولاشدیلار»، «آزوای قورد انیگی ائرکگینده بیر کؤکوم وار» (۱، ص.۱۱۱، ۱۱۴، ۱۴۷)، «کوراوغلو»دا «نه قدر سفیل گزره‌م، آدیم قورد اولدو، قورد اولدو»، «کوراوغلونون قورد اوغلویام» کیمی میصراعلار چوخدور و بونلار بیزه تانیش‌دیر. هر ایکی ائپوس تورک پوئتیک تفکّورونون محصولودور. قورد بور­دا تورک کاراکتئری‌نین ایفاده‌سی اوچون سئچیلمیش اوغورلو بدیعی تصویر واسطه­سیدیر، بنزه‌تمه‌دیر.

قیساجا همدان تاریخی

  آذربایجان تورکلری‌‌‌نین قدیم یورد یئرلریندن بیری اولان همدان ایالتی ایندیکی ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی ‌‌نین غرب حیصّه‌سینده یئرلشیر. همدان شیمالدان‌ زنجان، جنوبدان‌ لوریستان، شرقدن مرکز (اراک)، غربدن ایسه کرمانشاه و کوردوستان ایالتلری ایله همسرحددیر. همدان شهرینده اؤلکه‌‌‌نین بؤیوک ایالتلری و شهرلرینه - قزوینه، تئهرانا، کرمانشاها، ملایئره، بوروجئرده، ساوه‌یه گئدن یوللار کسیشیر.

بؤیوک چؤلون یئددی اؤزللیگی

نورسولطان نظربایئو تورک تاریخیندن یازدی:

"قازاخیستان بوتون تورک خالقلاری‌نین مقدس آتا یوردودور"

هر شئیین اؤلچوسو مکان، هر حادثه‌‌نین اؤلچوسو زامان‌دیر. مکان ایله زاما‌نین کسیشدیگی یئرده میلّی تاریخ باشلاییر. بو عادی بیر فیکیر دئییلدیر.

  آلمانلار، ایتالیانلار و یا هیندیستان‌لیلارین کئچمیشینه نظر سالساق، حاقلی اولاراق اونلارین مین ایللری احاطه ائد‌ن تاریخلرینده‌کی بؤیوک اوغورلاری ایله یاشادیقلاری یئر آراسیندا باغلیلیغا عایید سواللار میدانا گلیر. طبیعی کی، قدیم روما ایندیکی ایتالییا دئییل، آنجاق ایتالیانلار اؤزلری‌نین تاریخی کؤکلری ایله اؤیونورلر. قدیم قوتلار دا بیره بیر ایندیکی آلمانلار دئییل، آنجاق اونلار دا آلمانییا‌نین تاریخی ارثی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. زنگین ائتنیک مدنییّته صاحب قدیم هیندیستان و ایندیکی هیندلیلری تاریخین فاصیله‌سیز آخیشیندا اینکیشافینی سوردور‌ن اؤزونه‌مخوصوص بیر سیویلیزاسییا اولاراق گؤرمک مومکون‌دور.

بو، تاریخه دوزگون یاناشما اولماقلا برابر، کؤکلریمیزی تانیماغا، میلّی تاریخیمیزی دریندن آراشدیراراق آچیلمامیش دویونلرینی ایشیقلاندیرماغا ایمکان وئرر.

قازاخیستان تاریخی ده آیری-آیری حیصّه‌لر حالیندا دئییل، موعاصیر عئلمی مئتودلارلا بیر بوتون اولاراق دوشونولمه‌لیدیر. بونون اوچون کونکرئت مودّعالاریمیز دا مؤوجوددور.

بیرینجیسی، اؤنمینه آز سونرا توخوناجاغیمیز ایلک دؤولته بنزه‌ر قوروملارین، پروتودؤولتلرین بؤیوک بیر قیسمی بوگونکو قازاخیستان اراضیسینده یارادیلیب و اونلار قازاخ میلّتی‌نین ائتنیک کؤکلری‌نین اساس عونصورلرینی فورمالاشدیرمیشدیر.

Nursultan Nazarbaev: Ulı dalanıñ jeti qırı

Keñistik – barlıq närseniñ, al waqıt – bükil oqïğanıñ ölşemi. Waqıt pen keñistiktiñ kökjïegi toğısqan kezde ult tarïxı bastaladı. Bul – jay ğana ädemi aforïzm emes.

Şın mäninde, nemisterdiñ, ïtalïyalıqtardıñ nemese ündi xalıqtarınıñ jılnamasına köz jügirtsek, olardıñ mıñdağan jıldı qamtïtın töl tarïxındağı ulı jetistikteriniñ deni osı elder qazir meken etip jatqan awmaqtarğa qatıstılığı jöninde suraq twındaytını orındı.  Ärïne, ejelgi Rïm degen qazirgi Ïtalïya emes, biraq ïtalïyalıqtar özderiniñ tarïxï tamırımen maqtana aladı. Bul – orındı maqtanış. Sol sïyaqtı, ejelgi gottar men bügingi nemister de bir xalıq emes, biraq olar da Germanïyanıñ mol tarïxï murasınıñ bir bölşegi. Polïétnïkalıq bay mädenïeti bar ejelgi Ündistan men bügingi ündi xalqın tarïx tolqınında üzdiksiz damıp  kele jatqan biregey örkenïet retinde qarastırwğa boladı.

Bul – tarïxqa degen durıs ustanım. Sol arqılı tüp-tamırımızdı bilwge, ulttıq tarïxımızğa tereñ üñilip, onıñ kürmewli tüyinin şeşwge mümkindik twadı.

کل نیت (ژورنال)

ویکی پئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا

"کل نیت" — هفته‌ده ایکی دفعه نشر اولونان ساتیریک ژورنال.[ ۱]

حاقّیندا

"کل نیت" ژورنالی‌نین ایلک نؤمره‌سی ۱۹۱۲-جی ایل مای آیی‌نین ۲۴-ده باکی‌دا نشر ائدیلمیشدیر. ژورنالین مودیری حاجی ایبراهیم قاسیموو، ایمتیاز صاحبی ایسه سید حسین صادق ایدی. ژورنال اوروجوو قارداشلاری مطبعه‌سی و "کاسپی" تیپولیتوقرافدا چاپ اولونموشدور. مضحکه مجموعه‌سی ایدی. ۸ صحیفه‌لی، شکیل‌لی، ساتیرا و کاریکاتورا ژورنالی اولوب. "کل‌نیت" ۱۹۱۲-جی ایلده ۳۱ نؤمره چیخمیش، ۱۹۱۳-جو ایلین فئورال آییندا ایسه باغلانمیش‌دیر.[۱][۲]

آذربایجان تورکلری‌‌نین میفولوگییاسیندا دونیا داغینا اینام

  رامازان قافارلی

فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو، پروفئسور

دونیا‌نین داغدان ایداره اولونماسی

 بو ایدئیا‌نین ۱۲-جی یوزایللیک‌ده یازییا آلینان («مونیس‌نامه»ده) میفیک مودئلی گؤستریر کی، آذربایجان‌لیلاردا دونیا داغینا اینام چوخ گوجلو اولوب. خالق آراسیندا دیللر ازبری اولان بیر سیلسیله بایاتیلارین بو گون ده داغلارا مراجیعتله (آ داغلار، اولو داغلار...) باشلانماسی، اینسانلارین دردلرینی اولو داغلارلا بؤلوشمه‌سی همین اینانجدان دوغور:

داغلارین قاری درمان، یاراما ساری درمان...

 هَرکاییل-هئراکل-کوْراوقلو میفینده‌ داغ کولتو.

 آذربایجانین ائلدنگیزلر سولاله‌سی‌نین ولیعهدلری‌نین بؤیوک موعلّیمی، گنجه‌لی ال-اوستادین «مونیس‌نامه» ( XII عصرده یازیلمیشدیر، کیتابین الیازماسی ۱۹۲۰-جی ایلده گنجه‌دن لوندونا آپاریلیب، حال-حاضردا اثرین یئگانه نوسخه‌سی «بریتانییا» موزئیین‌ده ساخلانیلیر) اثرینده قاف داغی حاقیندا یازیلانلار آتش‌پرستلرین آلبوروز دونیا داغینا عایید تصوّورلرینی تاماملاییر. کایناتین باشلانغیجی، چوخسایلی باشقا دونیالارا گئدن یوللار دا قاف داغیندا گؤستریلیر. یئر اوزونون بوتون تورپاقلاری اورا باغلانیر. کایناتین دوز اورتاسیندا یئرلشدیگی اوچون دونیا اونون زیروه‌سیندن نوخود بویدا گؤرونور. قاف ماوی زومروددن یارادیلیب. ال-اوستاد یازیر: «اساتیر قورویوجولاری‌‌نین بعضیلری سؤیله‌ییرلر کی، قاف آنجاق خریزوْلیتدن (قیزیلا چالار یاشیلیمتیل-ساری رنگلی قیمتلی داش) عبارتدیر و دونیا اوزرینده‌کی گؤی اونا گؤره ماوی‌دیر کی، اوندا خریزوْلیت-داغ عکس اولونور». دونیا‌نین بوتون دامارلاری قاف داغی‌‌نین هامیسی‌ - قورویوجوسو هَرکاییلین الینده جمعلشیردی. دونیادا ائله بیر شهر، کند، ویلایت، اؤلکه، گوشه یوخ ایدی کی، یئرآلتی دامارلاری ایله قاف داغلارینا باغلانماسین. آللاهین هانسی اؤلکه‌یه غضبی توتسا، هَرکاییل اونون سو دامارلارینی کسیردی، نملیگین قارشی‌سی آلینیردی، اورادا قوراقلیق و فلاکت باش آلیب گئدیردی؛ بوتون بولاقلار، آرخلار، چایلار قورویور، بیتکیلر، اوتلار سوسوزلوقدان محو اولوردو. زلز‌له‌‌نین ده باش وئرمه‌سینه سبب تانری‌‌نین اینسانلارا غضبی‌دیر. هَرکاییل اولو آللاهدان امر آلان کیمی، آداملاری قورخوتماق مقصدیله او دیارین قافداکی دامارلارینی برک-برک سیلکه‌له‌ییر، نتیجه‌ده یئرین آلتی اوستونه چئوریلیر، یا دا یئر یاریلیب، بوتون جانلیلاری اوُدور. هَرکاییل دئییردی: «تانری‌نین بویروغو اولسا، قاف داغیندان کئچن بوتون دامارلارا کوی وورارام، دونیا جهنم تک جانلیلارین باشینا دارالار. لاکین یارادا‌نین قایغیسی ایله چوخلاری‌نین قوللوغوندا دورورام، بؤیوک گوناه ایشله‌دنلرین ایسه یاشادیقلاری اراضیلرین دامارلارینی بوروب، اونلاری مین جور اذییّته دوچار ائدیر‌م». دونیانی ایداره ائد‌ن قاف داغی نهنگ اؤکوزون باشینداکی ۲ بوینوزونون آراسیندا یئرلشیر. بو اؤکوزون بؤیوکلوگو ۱۰۰۰ ایللیک یول مسافه‌سینه برابردیر.

قادین و عراق-تورکمان یاس عادتلری

 اولکر عادیل قیزی داداشووا

AMEA-‌نین فولکلور اینستیتوتونون دوکتورانتی

 کؤچورن: عباس ائلچین

    اینسانلارین درین کدری‌نین، سارسینتیسی‌نین ایفاده‌سیندن تؤره‌ین یاس مراسیملری‌نین کئچیریلمه‌سی بو گونوموزه قدر چاتمیش، دؤورونون اینانج تاثیرلریندن ده یان اؤتمه‌میش، موختلیف زامانلارا عایید اینانج یاناشماسی‌نین آخینیندان قایناقلاناراق موختلیف گؤرونوشلو حرکتلری اؤزونده بیرلشدیرمیشدیر. شومئرلر، شامانلارا مخصوص ریتواللارا داها چوخ ایستینادلانان یاس مراسیملری ایسلام دینی‌نین قبولوندان سونرا بعضی اینانجلاری ایسلامی دَیرلر آلتیندا قوروموش، حتّی ایسلامدا قبول ائدیلمه‌ین بیر چوخ گئدیشلر ( قیشقیراراق آغلاماق، آغیلار دئمک، قادینلاری شیون ائده‌رک ساچلارینی یولماق، صیفتلرینی جیرماق) (5 ) بو دینین علامتی اولاراق اینسانلار طرفیندن قبول اولونموشدور.

روحلارین یاشاماسینا، بو دونیا ایله علاقه ساخلاماسینا اینانان اینسانلار موختلیف آیینلر، سینامالار، یوزوملار حیاتا کئچیریرلر کی، بونلار دا داها چوخ قادین خاراکتئرلی اولور. "محض قادین-آنا‌نین، باجی-ننه‌‌نین سایه‌سینده اؤلو آخیرت دونیاسینا" اوُرواتلی گئدیر (آغی سؤیله‌مکله)، اؤلونون روحو احسان سوفره‌سیندن "اؤز پایینی" آلا بیلیر (جومعه آخشامی خؤرگین دوزونو تؤکرکن اؤلولرین آدینی چکمکله؛ واختلی-واختیندا یاد ائدیلیر (پالتارلاری‌نین، اشیالاری‌نین موعیّن زامان چرچیوه‌سینده قو­رونماسی ایله)؛ بیر سؤزله، مراسیمین بوتون "یازیلمامیش قانونلارینا تام جیدّی‌لیگی ایله رعایت اولونور". (1؛127)

قدیم شومئر منبعلرینی نظردن کئچیردیکده گؤرریک کی، قادینلار تانریلار اولموشلار. ( 6 ) بوندان قایناقلاناراق دئیه بیلریک کی، ایلک واختلار شامانلارین هامیسی‌نین قادینلاردان عیبارت اولماسینا سبب بودور. چونکی شامانلار عادی اینسانلار­دان داها چوخ اوستونلوکلره مالیک ایدیلر، اونلار اینسانلارین باجارا بیلمه‌دیکلرینی باجاریردیلار: روحلارلا علاقه یارادا بیلیر، روحلاری عایید اولدوقلاری یئره گؤندریر، حئیوانلاری باشا دوشور، گؤیله یئری سیاحت ائدیر و س.

شامان پالتارلاری‌نین قادین گئییمینه اوخشاماسی‌نین سببی ایلکین اولاراق شامانلارین قادینلاردان عیبارت اولماسیدیر؛ سونرالار اونلارا قوشولان کیشیلر گؤرونوش باخیمدان قادین شامانلارین بنزه‌یشینی تأمین ائتمیش اولورلار. ( 11؛ 61-62 )

کریسمس هدییه‌سی

اوْ. هئنری

    جعمی بیر دولار سکسن یئددی سئنتی وار ایدی؛ نه بیر سئنت اسکیک، نه ده بیر سئنت آرتیق!.. بونون دا آلتمیش سئنتی پئننیدن عیبارت خیردا-خوروش ایدی. بو پئننیلری بیر-بیر، باققال، قصاب، مئیوه‌ساتانلا چکیشه-چکیشه بازارلیق ائده‌رک و هر دفعه ساتیجیلارین اونو خسیس و بو کیمی آدلارلا آدلاندیرماسیندان اوتانیب قیپ‌قیرمیزی کسیله‌رک ییغمیشدی. دئللا پوللاری اوچ دفعه سایدی. بیر دولار سکسن یئددی سئنت، جمعی بو قدر! هانسیکی صاباحیسی گون میلاد ایدی.

اوتاقداکی دیوانین اوستونه سریلیب هیچقیرا-هیچقیرا آغلاماقدان باشقا چاره یوخ ایدی. او دا بو جور ائتدی.

B. Gerey

Andalyp we Oguznama

(Türkmenistanda geçirilen Halkara ylmy Geñeşe hödürlendi)

Türkmeniñ klassik şahyry „Nurmuhammet Andalyp“ hakynda, onuñ öz dogup ÿaşan ÿurdy bolan „Daşoguzda“ 2010-njy ýylyñ Mart aÿynyñ 10-12nji günlerinde geçirildi. Andalyp hakynda maslahaty gurnap alyp baran, Türkmenistanyñ ylymlar akedemiÿasynyñ golÿazmalar institusiniñ ÿaÿradan bildirişinde şeÿle setirler bar:

„Taryhçy, terjimeçi, filosof, türkmen edebiýatynyň taryhynda ilkinji dessançy şahyr diýip tanalýan Nurmuhammet Andalyp (1660-1740) Türkmenistanyň Daşoguz welaýatynyň Ýylanly etrabynyň Garamazy obasynda eneden dogulyp 1740-nji ýylda aradan çykypdyr.

Nurmuhammet Andalyp döredijilik işine ýaşlykda başlapdyr. Onuň döredijiligi tematik hem tär taýdan köp taraply we baý. Ideýa çeperçilik taýdan bolsa, örän ýokary hem täsirlidir. Ol özüniň çuňňur zehini, ajaýyp talanty bilen birtopar goşgudyr-gazallary, “Oguznama”, “Nesimi”, “Sagdy Wakgas”, “Kyssaýy Fyrgun”, diýen poemalaryny “Ýusup-Züleýha”, “Babaröwşen”, “Zeýnelarap”, “Leýli-Mejnun” ýaly dessanlaryny hem-de “Melike-Mährinigär” powestini döredýär. Şahyr mundan başgada arap dilinden “Maksatnama”, pars-täjik dilinden “Dört peri”, “Mürze Hemdem” diýen dessanlary türkmen diline terjime edýär. Ussat şahyr Nowaýynyň, Fizulynyň, Jamynyň, Wepaýynyň we başgalaryň gazallaryna tahmyslar ýazýar…” 

Meniñ ylmy geñeşe, taÿynlan tezisim, bu beÿik milli şahyryñ “Oguznama” poemasy (mänzumesi) hakyndady. Men bu tezisi, örän bimahal, diñe 39 ÿaşynda aradan çykan, emma şol gysga ömründe-de mähriban halky üçin uly yz galdyryp giden milli alym Ahmat Bekmyradyñ “Andalyp hem Oguznamaçylyk Däbi” atly gymmatly eserini esas alyp ÿazdym. Ony, çaklañja makala şeklinde hormatly okyjylara hödürleÿärin:

سۇمئر و اوْغۇز ائپوْسۇنۇن استرۇکتۇر بنزرلیگی: ریتۇال و ژانر علاقه‌لری کوْنتئکستینده

آغاوئردی خلیل 

کؤچورن: عباس ائلچین

خۆلاصه

مقاله‌ده اوْغۇز ائپوْسۇ سۇمئر ائپوْسۇ بیلقامیشلا مۆقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلیر. اوْغۇز و سۇمئر ائپوْسۇندا ریتۇال و ژانر علاقه‌لری تحلیل ائدیلیر. ائپوْسۇن تیپلوْژی تحلیلی ایله ریتۇال قایناقلاری‌نین استرۇکتۇر بنزرلیگی مۆعیّنلشدیریلیر.

آچار سؤزلر: اوْغۇز، سۇمئر، ائپوْس، بیلقامیش، دده قوْرقۇد، ریتۇال، ژانر.

دیل ساده‌جه دانیشماق اوچون دئییل
تورال ایسماییلوو

کؤچورن: عباس ائلچین 

     فلسفه‌‌نین بوتون ایجتیماعی عئلملردن آیریلدیغی 19-جو عصردن سونرا فلسفه ایله دیگر ساحه‌لرین موناسیبتلری موعیّنلشدی. بیر طرفده فیلوسوفلار گئرچگی آختارماق آزاریندان ال چکه‌رک وارلیق و سبب-نتیجه ایلیشکیلرینه فوْکوُسلانیر، دیگر طرفده ایسه فلسفه‌‌نین کونکرئت فوْکوُسلانمالی اولدوغو آرئنالارین اولماسی ایدیعالاری کؤکوندن یانلیش حساب ائدیلیردی. بو دوشونجه‌لر اوزرینه دئرریدا فلسفه ایله دیگر ساحه‌لرین موناسیبتلرینی سیستئملشدیریر و فلسفه‌‌نین کونکرئت فورمادا همین ساحه‌لردن آیریلماغی‌نین طبیعی و لابود پروسئس اولما ائحتیمالینی مرکزلشدیریردی. 
آریستوتئلین ایجتیماعی عئلملری آییرماغی دا تکجه دوشونجه ساحه‌لری‌نین موطلقلشدیریلمه‌سی ایله علاقه‌دار اولماییب، هم ده سیستئماتیک تعلیملرین قدیم دؤورده یارارسیز اولماغی ایله علاقه‌دار ایدی. سوکرات سینتئز پروسئسینی "آخساق" حساب ائدیردی. چونکی آنتیک کولتورو منیمسه‌ین اینسا‌نین حادیثه‌لری حیصه‌لره آییراراق تحلیل ائتمه مئعیارلاری یوخ ایدی. همین دؤورده کشفلر چوخ آز ایدی، اینسانلارین پراکتیکی فعالییّتینده ایستیفاده ائده بیله‌جگی آلتلر و اشیالار قیسیتلی ایدی. هاراری باشدا اولماقلا، بوتون یئنی دؤور تکامولچولری‌نین ایره‌لی سوردوگو "تجروبه‌‌نین مادّی بازاسی‌نین اساسلیغی" ایدیعاسی نه قدر دوغرو اولدوغونو بیر داها گؤستریر. هاراری قئید ائدیر کی، آز تئخنیکا هم ده چوخ ایشدیر، آز واسیطه هم ده چوخ دوشونمکدیر. عئینیله آنارخیست ناوم چومسکی‌نین دئدیگی پروسئسدیر، چوخ کشف خئییرلی اولدوغو قدر، تقکّورون کوتلشمه‌سینه ده رواج وئریر. بئله قارماقاریشیقلیقلار فونوندا گؤروروک کی، حقیقتن حادیثه‌لر بیزی یؤنلتمکله بیزیم بوتون پوتئنسیالیمیزی محو ائدیر. 

زنجاندان توپلانمیش بایاتیلار
سعید ریضا بایات، 
آراشدیرماچی 

     آذربایجان فولکلورونون موهوم ترکیب حیصه‌سی اولان زنجان فولکلور موحیطینده 4 میصراعلی، 7 هئجالی شئعیر فورماسی «بایاتی» آدلاندیریلیر و بو موحیطده بایاتیلار چوخ گئنیش یاییلیب. مرحوم فولکلورشوناس مورسل حکیمووون فیکرینجه، فولکلورشوناسلیقدا «بایاتی» سؤزونون ائتیمولوگییاسی ایله باغلی موختلیف بیر-بیرینه ضید اولان فیکیرلر وار: یئر آدی، قبیله، آد-تیتولو، عربجه‌دن کئچمه سؤز — «بات» — کؤهنه؛ اینسان یاشاییشی‌‌‌نین طلباتینی اؤده‌ین ارزاقین کؤهنه‌لمیش، قالمیش، دورموش معناسینی ایفاده ائدن — «بایات» (قالمیش، کؤهنه‌لمیش دورموش خؤرک، سو)؛ آللاهین مین بیر آدیندان بیری — «بایات»؛ کؤرپه‌‌‌نین بوی آتماسی، اینکیشافی ایله علاقه دار سؤیله‌نن لایلا، اوخشاما، نوازیش — «بایات» .

جلیل محمدقولوزاده و آنا دیلی 

    جلیل محمدقولوزاده چوخ‌ساحه‌لی یارادیجیلیغی ایله آذربایجان مدنییتی و ایجتیماعی فیکیر تاریخینده ابدی‌یاشارلیق قازانمیش شخصییّتلردن بیریدیر و فیکریمیزجه،صنعتکارین بو ابدی‌یاشارلیغین تأمیناتچیسی، نوواتورلوغون ان باریز نومونه‌سی کیمی مئیدانا چیخان یارادیجیلیغیندا - ایستر ادبی، ایسترسه ده ایجتیماعی فعالییّتینده مدنییت تاریخیمیزده بیر چوخ ایلکلره ایمضا آتماسیدیر. آذربایجاندا ایلک موزه‌نین- دییارشوناسلیق موزه‌سی‌نین آچیلماسی، آذربایجان ادبییّاتیندا تنقیدی-رئالیست نثرین و ایلک ساتیریک مطبوع اورقانین اساسی‌نین قویولماسی، میلّی دراماتورگییامیزدا تراژی‌کومئدییانین، ایلک آللئقوریک منظوم درامین یارادیلماسی و س. یئنیلیکلر بو بؤیوک صنعتکارین آدی ایله باغلیدیر.  
و زامانین اوجالیغیندان ادیبین ادبی-ایجتیماعی فعالییّتینه نظر یئتیردیکده بیر داها امین اولورسان کی، بو چوخ‌شاخه‌لی فعّالییّتین آرخاسیندا وطن سئوگیسی، خالقینا، اونون دیلینه بؤیوک محبت دایانیر.