شئیپور (ژورنال)

ویکی پئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا 

شئیپور — باکیدا آذربایجان دیلینده نشر اولونان هفته‌لیک ساتیریک ژورنال

حاقّیندا 
ایلک سایی 1918-جی ایل اوکتیابرین 5-ده، سونونجو سایی ایسه 1919-جو ایل یانوارین 18-ده چیخمیشدیر. "شئیپور" ژورنالی‌نین جمعی 14 سایی چیخیب: اونلاردان 11-ای 1918-جی ایل، 3-او ایسه 1919-جو ایله عاییددیر. ژورنالین ایلک سایی 5 اوکتیابر 1918-جی ایلده، سون سایی ایسه 18 یانوار 1919-جو ایلده ایشیق اوزو گؤروب.
ژورنالین رئداکتورو مشهور معاریفچی محمد تاغی صیدقی‌نین اوغلو محمدعلی صیدقی، ناشیری صمد منصور ایدی. 
هفته‌ده بیر دفعه"توران" مطبعه‌سینده نشر اولونان "شئیپور" ژورنالی‌نین صحیفه‌لرینده محمدعلی صیدقی، صمد منصور، سالمان مومتاز، جعفر جاببارلی، علی عابباس موزنیب،امین عابید و دیگر تا‌نینمیش قلم صاحیبلری‌نین ایدئیا-بدیعی موکمّللیگه مالیک یازیلاری موهوم یئر توتوردو. عومومییتله، نشری بویونجا "شئیپور" ژورنالی اؤز اطرافینا دؤورون بیر سیرا معاریفچی ضیالیلارینی، ایجتیماعی خادیملرینی جلب ائده‌رک، جمعییتده باش وئرن ایجتیماعی پروسئسلری، خالقین معیشتینی، یاشاییش طرزینی، اَیریلیکلری، اونلارین سبب و نتیجه‌لرینی ادبی-بدیعی و پوبلیسیست ماتئریاللار واسیطه‌سیله ایشیقلاندیریب. کونکرئت اولاراق مؤوجود معنوی کاتاکلیزملره قارشی اؤزونه‌مخصوص شکیلده موباریزه آپاریب. تأسوفلر اولسون کی، موستقیللیک ایللرینه قدر بئله بیر عظمتلی ژورنال دیقّت مرکزیندن کناردا قالیب. دوزدور، آیری-آیری ادبیاتشوناس عالیملریمیزین یازدیغی مقاله‌لرده، آپاردیقلاری مونوقرافیک تدقیقاتلاردا بحث ائتدیگیمیز ژورنال حاقّیندا بعضی قیسا قئیدلر اؤز عکسینی تاپیب. لاکین همین معلوماتلار "شئیپور"-ون سسینی، عکس-صداسینی بیزه تام شکیلده چاتدیرا بیلمه‌ییب.

کؤنوللر فاتئحی دیلشاد خاتون 
نامیق حاجی‌حئیدرلی

   تاریخده ایکی اونلو، تورک سویلو دیلشاد خاتون اولوب. بیری 14-جو یوزایللیکده آذربایجان اراضیسینده یاشاییب. موغول اصلیللی چوبانلیلار (چوبانیلر) سولاله‌سی‌نین سارای منسوبو اولوب. اؤنجه سولطان ابو سعید باهادورون، سونرالار باهادور اؤلندن سونرا ایسه، شئیخ حسن جلاییرین آروادی اولدو. 
حاقّیندا صؤحبت آچاجاغیم دیشاد خاتون ایسه 18-جی یوزیللیکده دوغو تورکوستاندا دوغولموشدو. دوغولدوغو بؤلگه‌ده و چینده بو گون ده بو قهرمان تورک قیزی حاقّیندا افسانه‌لر دولاشماقدادی. چین‌لیلر اونو داها چوخ "شیانگ فئی/ Şiang Fei" آدییلا تانیییر. بو سؤزون چین دیلینده بیر سیرا آنلاملاری وار. "موقدّس" ،"عولوی" ،"اوجا" کیمی دئییملری ایفاده ائدن بو سؤز، "گؤزل قوخولو خانیم" آنلامینی دا وئریر. 

میفولوگییا و  فولکلورلا ایلگیلی بعضی اورتاق دیل عونصورلری‌نین قایناغی 
پروفئسور دوکتور  ووقار سولطانزاده
دوغو آق‌دنیز اونیورسیته‌سی، تورکجه ائییتیمی بؤلومو

کؤچورن: عباس ائلچین

اؤزت 
مقاله‌ده آند ایچمک دئییمی‌نین، ناخیش کلمه‌سی‌نین اولوشدوردوغو بیر سیرا دئییملرین و بیر وارمیش، بیر یوخموش تورونده قالیب ایفاده‌لرین قایناغی آراشدیریلماقدادیر. بونلاری بیرلشدیرن اؤزللیک، میفولوگییا ایله، فولکلورلا ایلگیلی اولمالاری و هامیسی‌نین مئزوْپوْتامیا قایناقلی اولماسیدیر. آند ایچمک دئییمی‌نین کؤکنی، اسکی چاغدا یایغین شکیلده اویغولانان، بابیل، هیتیت، پهلوی، ایبرانی و چین قایناقلاریندا بحث ائدیلن، تاثیری تورکلرین یاشادیغی بؤلگه‌لر داخیل گنیش جوغرافیادا گؤرولن بیر آند ایچمک گله‌نگینه دایاندیریلماقدادیر. سؤز قونوسو گله‌نکده آند ایچَنه سؤزلو آندلا یاناشی، بیر مادّه ده اوددورولوردو. بو مادّه‌نین یالاندان آند ایچنه ضرر وئره‌جگینه اینانیلیردی. 
تورک خالقلاری‌نین و قونشو خالقلارین میفولوگییاسیندا گؤرولن ناخیش عونصورونون و بونونلا ایلگیلی دئییملرین، آتاسؤزلری‌نین قایناغی، سومئرلرین ایلاهی بیر گوجو تمثیل ائدن و سؤزده ناخیش، چیزگی؛ دوزن آنلامینا گلن Giš-ḫur میفولوژی فیقوُرونا باغلانماقدادیر. اورتا آسیا، قافقازلار، یاخین دوغو و آنادولودا یاشایان خالقلارین بیر وارمیش، بیر یوخموش (بیری واردی، بیری یوخدو؛ بولغان‌میدی بولماغان‌میدی؛ یکی بود، یکی نه بود؛ کَانَ یَا مَا کَانَ وس.) تورونده مشهور ناغیل باشلانغیجی فورمولونون ده ایلک تثبیت یئری سومئر متنلری‌دیر. 

آچار سؤزلر: اورتاق دیل عونصورلری، دئییم، ناغیل باشلانغیجی قالیبلاری، میفولوگییا، کؤکن 

زنبور (ژورنال)
ویکی‌پئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا 

""زنبور" (ژورنال) — 1909 -1919-جو ایللرده آذربایجاندا نشر اولونان هفته‌لیک ادبی، ایجتیماعی، ایللوستراسییالی ساتیریک ژورنال

آری (ژورنال)

ویکی پئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا

"آری" (ژورنال) — ۱۹۱۰-۱۹۱۱-جی ایللرده چاپ اولونموش ایجتیماعی، سییاسی و ساتیریک ژورنال.

تاریخی:

«مرات»دان سونرا "آری" ژورنالی فعّالییته باشلادی. ژورنالین ایلک نؤمره‌سی ۱۹۱۰-جو ایل دئکابر آیی‌نین ۱۸-ده چیخمیشدیر. رئداکتورو داداش بونیادزاده، ناشیری علی‌مممد علیئو ایدی. ژورنالین باشلیغی آلتیندا یازیلیردی:

ایتّیحاد، اوخووّت، ایسلامییت. 

سومئر و تورک فولکلوروندا بوزقورد اوبرازی

ایسلام صادیق

کؤچورن: عباس ائلچین

     قورد اوبرازی، تورک فولکلوروندا و میفولوگییاسیندا قورد اوبرازی‌نین خصوصی یئری وار. بو اوبراز حاقّیندا ایندییه قدر چوخ یازیلیب و هله چوخ یازیلاجاق، چونکی اونون پوئتیک تحلیل اوچون وئردیگی ماتئریال زنگین، ایمکانلار گئنیش‌دیر. هر بیر آراشدیریجی قورد اوبرازینا فرقلی آسپئکتدن یاناشیر، اونو اؤز تحلیل پریزماسیندان کئچیریر، اونا گؤره ده همیشه یئنی سؤز دئمک، یئنی فیکیر سؤیله‌مک اولور.

«کیتابی-دده قورقود» و «کوراوغلوو» ائپوسلاریندا قورد اوبرازینا خوصوصی محبّت اولدوغو آیدین گؤزه چارپیر. ایندی بللی اولور کی، بو سئوگی‌نین، سایغی‌نین کؤکو «بیلقامیس»آ باغلی‌دیر. «کیتابی-دده قورقود»دا «قورد اوزو موبارک‌دیر»، «یئنی باییرین قوردونا بنزه‌ردی ییگیدلریم»، «ایسسیز یئرین قوردو کیمی اولاشدیلار»، «آزوای قورد انیگی ائرکگینده بیر کؤکوم وار» (۱، ص.۱۱۱، ۱۱۴، ۱۴۷)، «کوراوغلو»دا «نه قدر سفیل گزره‌م، آدیم قورد اولدو، قورد اولدو»، «کوراوغلونون قورد اوغلویام» کیمی میصراعلار چوخدور و بونلار بیزه تانیش‌دیر. هر ایکی ائپوس تورک پوئتیک تفکّورونون محصولودور. قورد بور­دا تورک کاراکتئری‌نین ایفاده‌سی اوچون سئچیلمیش اوغورلو بدیعی تصویر واسطه­سیدیر، بنزه‌تمه‌دیر.

قیساجا همدان تاریخی

  آذربایجان تورکلری‌‌‌نین قدیم یورد یئرلریندن بیری اولان همدان ایالتی ایندیکی ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی ‌‌نین غرب حیصّه‌سینده یئرلشیر. همدان شیمالدان‌ زنجان، جنوبدان‌ لوریستان، شرقدن مرکز (اراک)، غربدن ایسه کرمانشاه و کوردوستان ایالتلری ایله همسرحددیر. همدان شهرینده اؤلکه‌‌‌نین بؤیوک ایالتلری و شهرلرینه - قزوینه، تئهرانا، کرمانشاها، ملایئره، بوروجئرده، ساوه‌یه گئدن یوللار کسیشیر.

بؤیوک چؤلون یئددی اؤزللیگی

نورسولطان نظربایئو تورک تاریخیندن یازدی:

"قازاخیستان بوتون تورک خالقلاری‌نین مقدس آتا یوردودور"

هر شئیین اؤلچوسو مکان، هر حادثه‌‌نین اؤلچوسو زامان‌دیر. مکان ایله زاما‌نین کسیشدیگی یئرده میلّی تاریخ باشلاییر. بو عادی بیر فیکیر دئییلدیر.

  آلمانلار، ایتالیانلار و یا هیندیستان‌لیلارین کئچمیشینه نظر سالساق، حاقلی اولاراق اونلارین مین ایللری احاطه ائد‌ن تاریخلرینده‌کی بؤیوک اوغورلاری ایله یاشادیقلاری یئر آراسیندا باغلیلیغا عایید سواللار میدانا گلیر. طبیعی کی، قدیم روما ایندیکی ایتالییا دئییل، آنجاق ایتالیانلار اؤزلری‌نین تاریخی کؤکلری ایله اؤیونورلر. قدیم قوتلار دا بیره بیر ایندیکی آلمانلار دئییل، آنجاق اونلار دا آلمانییا‌نین تاریخی ارثی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. زنگین ائتنیک مدنییّته صاحب قدیم هیندیستان و ایندیکی هیندلیلری تاریخین فاصیله‌سیز آخیشیندا اینکیشافینی سوردور‌ن اؤزونه‌مخوصوص بیر سیویلیزاسییا اولاراق گؤرمک مومکون‌دور.

بو، تاریخه دوزگون یاناشما اولماقلا برابر، کؤکلریمیزی تانیماغا، میلّی تاریخیمیزی دریندن آراشدیراراق آچیلمامیش دویونلرینی ایشیقلاندیرماغا ایمکان وئرر.

قازاخیستان تاریخی ده آیری-آیری حیصّه‌لر حالیندا دئییل، موعاصیر عئلمی مئتودلارلا بیر بوتون اولاراق دوشونولمه‌لیدیر. بونون اوچون کونکرئت مودّعالاریمیز دا مؤوجوددور.

بیرینجیسی، اؤنمینه آز سونرا توخوناجاغیمیز ایلک دؤولته بنزه‌ر قوروملارین، پروتودؤولتلرین بؤیوک بیر قیسمی بوگونکو قازاخیستان اراضیسینده یارادیلیب و اونلار قازاخ میلّتی‌نین ائتنیک کؤکلری‌نین اساس عونصورلرینی فورمالاشدیرمیشدیر.

Nursultan Nazarbaev: Ulı dalanıñ jeti qırı

Keñistik – barlıq närseniñ, al waqıt – bükil oqïğanıñ ölşemi. Waqıt pen keñistiktiñ kökjïegi toğısqan kezde ult tarïxı bastaladı. Bul – jay ğana ädemi aforïzm emes.

Şın mäninde, nemisterdiñ, ïtalïyalıqtardıñ nemese ündi xalıqtarınıñ jılnamasına köz jügirtsek, olardıñ mıñdağan jıldı qamtïtın töl tarïxındağı ulı jetistikteriniñ deni osı elder qazir meken etip jatqan awmaqtarğa qatıstılığı jöninde suraq twındaytını orındı.  Ärïne, ejelgi Rïm degen qazirgi Ïtalïya emes, biraq ïtalïyalıqtar özderiniñ tarïxï tamırımen maqtana aladı. Bul – orındı maqtanış. Sol sïyaqtı, ejelgi gottar men bügingi nemister de bir xalıq emes, biraq olar da Germanïyanıñ mol tarïxï murasınıñ bir bölşegi. Polïétnïkalıq bay mädenïeti bar ejelgi Ündistan men bügingi ündi xalqın tarïx tolqınında üzdiksiz damıp  kele jatqan biregey örkenïet retinde qarastırwğa boladı.

Bul – tarïxqa degen durıs ustanım. Sol arqılı tüp-tamırımızdı bilwge, ulttıq tarïxımızğa tereñ üñilip, onıñ kürmewli tüyinin şeşwge mümkindik twadı.

کل نیت (ژورنال)

ویکی پئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا

"کل نیت" — هفته‌ده ایکی دفعه نشر اولونان ساتیریک ژورنال.[ ۱]

حاقّیندا

"کل نیت" ژورنالی‌نین ایلک نؤمره‌سی ۱۹۱۲-جی ایل مای آیی‌نین ۲۴-ده باکی‌دا نشر ائدیلمیشدیر. ژورنالین مودیری حاجی ایبراهیم قاسیموو، ایمتیاز صاحبی ایسه سید حسین صادق ایدی. ژورنال اوروجوو قارداشلاری مطبعه‌سی و "کاسپی" تیپولیتوقرافدا چاپ اولونموشدور. مضحکه مجموعه‌سی ایدی. ۸ صحیفه‌لی، شکیل‌لی، ساتیرا و کاریکاتورا ژورنالی اولوب. "کل‌نیت" ۱۹۱۲-جی ایلده ۳۱ نؤمره چیخمیش، ۱۹۱۳-جو ایلین فئورال آییندا ایسه باغلانمیش‌دیر.[۱][۲]

آذربایجان تورکلری‌‌نین میفولوگییاسیندا دونیا داغینا اینام

  رامازان قافارلی

فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو، پروفئسور

دونیا‌نین داغدان ایداره اولونماسی

 بو ایدئیا‌نین ۱۲-جی یوزایللیک‌ده یازییا آلینان («مونیس‌نامه»ده) میفیک مودئلی گؤستریر کی، آذربایجان‌لیلاردا دونیا داغینا اینام چوخ گوجلو اولوب. خالق آراسیندا دیللر ازبری اولان بیر سیلسیله بایاتیلارین بو گون ده داغلارا مراجیعتله (آ داغلار، اولو داغلار...) باشلانماسی، اینسانلارین دردلرینی اولو داغلارلا بؤلوشمه‌سی همین اینانجدان دوغور:

داغلارین قاری درمان، یاراما ساری درمان...

 هَرکاییل-هئراکل-کوْراوقلو میفینده‌ داغ کولتو.

 آذربایجانین ائلدنگیزلر سولاله‌سی‌نین ولیعهدلری‌نین بؤیوک موعلّیمی، گنجه‌لی ال-اوستادین «مونیس‌نامه» ( XII عصرده یازیلمیشدیر، کیتابین الیازماسی ۱۹۲۰-جی ایلده گنجه‌دن لوندونا آپاریلیب، حال-حاضردا اثرین یئگانه نوسخه‌سی «بریتانییا» موزئیین‌ده ساخلانیلیر) اثرینده قاف داغی حاقیندا یازیلانلار آتش‌پرستلرین آلبوروز دونیا داغینا عایید تصوّورلرینی تاماملاییر. کایناتین باشلانغیجی، چوخسایلی باشقا دونیالارا گئدن یوللار دا قاف داغیندا گؤستریلیر. یئر اوزونون بوتون تورپاقلاری اورا باغلانیر. کایناتین دوز اورتاسیندا یئرلشدیگی اوچون دونیا اونون زیروه‌سیندن نوخود بویدا گؤرونور. قاف ماوی زومروددن یارادیلیب. ال-اوستاد یازیر: «اساتیر قورویوجولاری‌‌نین بعضیلری سؤیله‌ییرلر کی، قاف آنجاق خریزوْلیتدن (قیزیلا چالار یاشیلیمتیل-ساری رنگلی قیمتلی داش) عبارتدیر و دونیا اوزرینده‌کی گؤی اونا گؤره ماوی‌دیر کی، اوندا خریزوْلیت-داغ عکس اولونور». دونیا‌نین بوتون دامارلاری قاف داغی‌‌نین هامیسی‌ - قورویوجوسو هَرکاییلین الینده جمعلشیردی. دونیادا ائله بیر شهر، کند، ویلایت، اؤلکه، گوشه یوخ ایدی کی، یئرآلتی دامارلاری ایله قاف داغلارینا باغلانماسین. آللاهین هانسی اؤلکه‌یه غضبی توتسا، هَرکاییل اونون سو دامارلارینی کسیردی، نملیگین قارشی‌سی آلینیردی، اورادا قوراقلیق و فلاکت باش آلیب گئدیردی؛ بوتون بولاقلار، آرخلار، چایلار قورویور، بیتکیلر، اوتلار سوسوزلوقدان محو اولوردو. زلز‌له‌‌نین ده باش وئرمه‌سینه سبب تانری‌‌نین اینسانلارا غضبی‌دیر. هَرکاییل اولو آللاهدان امر آلان کیمی، آداملاری قورخوتماق مقصدیله او دیارین قافداکی دامارلارینی برک-برک سیلکه‌له‌ییر، نتیجه‌ده یئرین آلتی اوستونه چئوریلیر، یا دا یئر یاریلیب، بوتون جانلیلاری اوُدور. هَرکاییل دئییردی: «تانری‌نین بویروغو اولسا، قاف داغیندان کئچن بوتون دامارلارا کوی وورارام، دونیا جهنم تک جانلیلارین باشینا دارالار. لاکین یارادا‌نین قایغیسی ایله چوخلاری‌نین قوللوغوندا دورورام، بؤیوک گوناه ایشله‌دنلرین ایسه یاشادیقلاری اراضیلرین دامارلارینی بوروب، اونلاری مین جور اذییّته دوچار ائدیر‌م». دونیانی ایداره ائد‌ن قاف داغی نهنگ اؤکوزون باشینداکی ۲ بوینوزونون آراسیندا یئرلشیر. بو اؤکوزون بؤیوکلوگو ۱۰۰۰ ایللیک یول مسافه‌سینه برابردیر.

قادین و عراق-تورکمان یاس عادتلری

 اولکر عادیل قیزی داداشووا

AMEA-‌نین فولکلور اینستیتوتونون دوکتورانتی

 کؤچورن: عباس ائلچین

    اینسانلارین درین کدری‌نین، سارسینتیسی‌نین ایفاده‌سیندن تؤره‌ین یاس مراسیملری‌نین کئچیریلمه‌سی بو گونوموزه قدر چاتمیش، دؤورونون اینانج تاثیرلریندن ده یان اؤتمه‌میش، موختلیف زامانلارا عایید اینانج یاناشماسی‌نین آخینیندان قایناقلاناراق موختلیف گؤرونوشلو حرکتلری اؤزونده بیرلشدیرمیشدیر. شومئرلر، شامانلارا مخصوص ریتواللارا داها چوخ ایستینادلانان یاس مراسیملری ایسلام دینی‌نین قبولوندان سونرا بعضی اینانجلاری ایسلامی دَیرلر آلتیندا قوروموش، حتّی ایسلامدا قبول ائدیلمه‌ین بیر چوخ گئدیشلر ( قیشقیراراق آغلاماق، آغیلار دئمک، قادینلاری شیون ائده‌رک ساچلارینی یولماق، صیفتلرینی جیرماق) (5 ) بو دینین علامتی اولاراق اینسانلار طرفیندن قبول اولونموشدور.

روحلارین یاشاماسینا، بو دونیا ایله علاقه ساخلاماسینا اینانان اینسانلار موختلیف آیینلر، سینامالار، یوزوملار حیاتا کئچیریرلر کی، بونلار دا داها چوخ قادین خاراکتئرلی اولور. "محض قادین-آنا‌نین، باجی-ننه‌‌نین سایه‌سینده اؤلو آخیرت دونیاسینا" اوُرواتلی گئدیر (آغی سؤیله‌مکله)، اؤلونون روحو احسان سوفره‌سیندن "اؤز پایینی" آلا بیلیر (جومعه آخشامی خؤرگین دوزونو تؤکرکن اؤلولرین آدینی چکمکله؛ واختلی-واختیندا یاد ائدیلیر (پالتارلاری‌نین، اشیالاری‌نین موعیّن زامان چرچیوه‌سینده قو­رونماسی ایله)؛ بیر سؤزله، مراسیمین بوتون "یازیلمامیش قانونلارینا تام جیدّی‌لیگی ایله رعایت اولونور". (1؛127)

قدیم شومئر منبعلرینی نظردن کئچیردیکده گؤرریک کی، قادینلار تانریلار اولموشلار. ( 6 ) بوندان قایناقلاناراق دئیه بیلریک کی، ایلک واختلار شامانلارین هامیسی‌نین قادینلاردان عیبارت اولماسینا سبب بودور. چونکی شامانلار عادی اینسانلار­دان داها چوخ اوستونلوکلره مالیک ایدیلر، اونلار اینسانلارین باجارا بیلمه‌دیکلرینی باجاریردیلار: روحلارلا علاقه یارادا بیلیر، روحلاری عایید اولدوقلاری یئره گؤندریر، حئیوانلاری باشا دوشور، گؤیله یئری سیاحت ائدیر و س.

شامان پالتارلاری‌نین قادین گئییمینه اوخشاماسی‌نین سببی ایلکین اولاراق شامانلارین قادینلاردان عیبارت اولماسیدیر؛ سونرالار اونلارا قوشولان کیشیلر گؤرونوش باخیمدان قادین شامانلارین بنزه‌یشینی تأمین ائتمیش اولورلار. ( 11؛ 61-62 )