تورک‌سویلو خالقلارین میفیک دوشونجه‌سینده طبیعتین اویانیشینی موژده‌له‌ین، یازین، یاشیللیغین صبیرسیزلیکله گؤزله‌نیلمه‌سینی ترننوم ائدن، بوللوق، برکت، فیراوانلیق اینانجلارینین رمزی کیمی اوزون عصرلر بویو یوردوموزدا کئچیریلن بایراملاردان بیری "یاز آغزی خیزیر" ،"خیدیر نبی" ،"خیدیر ایلیاس" ،یاخود "قیش‌یاریسی" بایرامیدیر. بو بایرام تاریخاً اساساً کیچیک چیلله‌نین حؤکم سوردوگو عرفه ده، داها دوغروسو، فئورالین ایلک اون‌گونلوگونده، تقریباً فئورالین 9-11-جی گونلرینده کئچیریلمیشدیر. 

خیدیر نبی بایرامی‌نین باشلیجا ایشتیراکچیسی اولان خیدیر و یا خیزیر اسکی تورک میفولوژی تصوّورلرینده اؤلوب-دیریلن، ظولمت دونیاسیندان ابدی حیات بخش ائدن دیریلیک سویونو تاپیب ایچن و اؤلمزلیک قازانان بیر اوبرازی سیموولیزه ائدیر. تورک میفیک قایناقلاریندا خیزیر یئر، سو، اومای کیمی بیر ولی (اؤولییا)، یاخود هامی روح ستاتوسونا مالیک وارلیق کیمی سجییّه‌لندیریلیر. 

خیدیر نبی بایرامی‌نین میفیک رمزی اولان خیدیر، یاخود خیزیر باره‌ده ایسلام قایناقلاریندا موختلیف مولاحیظه‌لر سؤیله‌نیلیر. بعضی منبعلره گؤره، حتّی خیزیرین مزارینین بیر نئچه یئرده اولماسی، یاخود اونون ابدی‌یاشارلیغی حاقّیندا فیکیرلره ده راست گلمک مومکوندور. بو اوبراز خالق طرفیندن سئویلمیش و اونون حاقّیندا موختلیف افسانه‌لر، روایتلر دولاشمیشدیر. روایتلردن بیرینده دئییلیر کی، "خیزیر و ایلیاس ایکی قارداش اولموشدور. ماکئدونییالی ایسگندر زولقرنئین بو قارداشلارلا بیرلیکده "آبی-حیاتی" - دیریلیک سویونو تاپماق اوچون قارانلیق دونیایا سفر ائدیر، موعیّن مودّت کئچندن سونرا قارانلیق دونیادا فیرتینا قوپور و اونلارین هره‌سی بیر طرفه دوشوب دیریلیک سویونو آختارمالی اولورلار. خیزیر سویون اوزونده، ایلیاس ایسه قورودا گزیب-دولاشیر. بیر گون قارداشلار راستلاشیر و "آبی-حیاتی" بیرلیکده آختارماغا باشلاییرلار. یورولوب الدن دوشنده دینجلمک اوچون سو کناریندا دایانیرلار. قورو بالیغی تمیزله‌مک اوچون سویا سالارکن بالیق دیریلیر. قارداشلار بونون آختاردیقلاری دیریلیک سویو اولدوغونو بیلیر، همین سودان دویونجا ایچیب ابدی حیات قازانیرلار. ماکئدونییالی ایسگندر زولقرنئین ایسه نه قارداشلاری، نه ده دیریلیک سویونو تاپا بیلیر، غئیبه چکیلیر". 

اینانجا گؤره، خیدیر نبی مراسیمی هر ائوده، هر عاییله‌ده قئید اولونمالی، خیدیرین شرفینه مجلیس قورولمالی، سوفره‌لر آچیلمالیدیر. اگر هر هانسی بیر ائوده همین گون سوفره آچیلمازسا، خیدیر کوسوب گئده‌جک، باهارین گلیشینی یوباداجاقدیر. مراسیمین اساس آتریبوتلاریندان بیری قوْووُتدور، بوغدا قوْورولوب قوْووُت چکیلیر و سوفره‌یه قویولور. ائرکن ائعتیقادلارا گؤره، خیدیر الینی قوْووُتا چکیر، بونونلا دا یئر اوزونه اؤزو ایله بوللوق، برکت، خوشبختلیک گتیریر. 

خیدیر نبی مراسیمی‌نین دیگر آتریبوتلاری سو و تورپاقدیر. اینانجا گؤره، بوز آتلی خیدیر نبی طبیعتی، تورپاغی آغ اؤرپگه بورویور، اونون آتی‌نین دیرناغی تورپاغا دَینده اینسانلار ایل‌بویو قوراقلیقدان اذییت چکمیر. خیدیر نبی مراسیمی اوچ گون داوام ائدیر، مراسیمین بیرینجی گونو خان خیدیر، ایکینجی گونو رعییت خیدیر، اوچونجو گونو ایسه چیلله خیدیر کیمی قئید اولونور. آزاد نبی‌یئوه گؤره، بو مراسیم ائرکن اکینچیلیک تصوّورلری ایله باغلی یارانان نووروزقاباغی مراسیملره داخیلدیر. مراسیمین بیرینجی گونونده تورپاق اوزرینده اود، اوجاق قالایاردیلار، ایکینجی گون اکینه یارایان هر اؤکوزون آدینا اوچ دوزسوز کؤمبه بیشیریب اؤکوزلرین قارنی‌نین آلتیندان دیییرله‌دیب بئله اوخویاردیلار: 

خیدیر نبی، خیدیر ایلیاس، 

بیتدی چیچک، اولدو یاز! 

اوچونجو گون جوتچو و اکینچیلری تعریف ائدردیلر. بو زامان خیدیر نبی‌نین الینده مشعل اولاجاغی تصویر ائدیلیر، گلیشی ایله تورپاغا، ائله-اوبایا ایستیلیک، ساغلاملیق گتیره‌جگینه اومید بسله‌یردیلر. مراسیم زامانی "خیدیرچیلار" صوبح تئزدن اکین یئرلرینه گئدیب خیدیر نبینی "آختاراردیلار". 

خیدیر نبی مراسیمی‌نین اساس آمالی اینسانلارین قیشدان سالامات چیخماسینی، اوزلشدیکلری چتینلیکلره سینه گرمه‌سینی، یازین گلیشینی گؤزله‌مه‌سینی عکس ائتدیرمکدیر. 

خیدیر نبی مراسیمیله باغلی فولکلور متنلری خالق آراسیندا بوگونوموزه‌دک قورونوب ساخلانیلیب، اونلاردان بیرینه دیقّت یئتیرک: 

خیدیر، خیدیر خید گتیر، 

داغ-دره‌دن اود گتیر. 

من خیدیرین نی‌ییم، 

بیرجه بئله دایی‌یام، 

آیاغی‌نین نالی‌یام، 

باشینین تورباسی‌یام. 

خیدیرا خیدیر دئیللر، 

خیدیرا چیراق قویاللار، 

خیدیر نبی، خیدیر ایلیاس، 

بیتدی چیچک، اولدو یاز. 

من خیدیرین قولویام، 

بوز آتی‌نین چولویام... 

خیزیر، یاخود خیدیر سؤزلری‌نین ائتیمولوگییاسی ایله باغلی ماراقلی فیکیرلر وار، مثلاً، میرعلی سئییدووا گؤره، "خیزیر" تورک‌دیللی خالقلارین سؤزودور و یازین ایستیسینی، حرارتینی، اودونو، قووّه‌سینی، گتیرن کیشی، قهرمان دئمکدیر. تورک خالقلاری آراسیندا "خیز-قوْر، آلوو، ایر-ار" ایسه اینسان معنالارینی ایفاده ائدیر، بعضاً ده "اویانیب آیاغا قالخمیش اینسان" معناسیندا قبول ائدیلیر. همچنین بعضی ائنسیکلوپئدیک لوغتلرده "یاشیل" معناسینی ایفاده ائدن عرب منشالی سؤز کیمی تقدیم اولونور. 

خیدیر نبی بایرامیندا اجدادلاریمیز هاوالارین تدریجاً یومشالماسی، سرت، سویوق قیشین گئتدیکجه باشا چاتماسی اومیدی ایله خیزیری لاییقینجه قارشیلاماق، بیر-بیرینه کؤمک ائتمک، پایلاشماق آمالی ایله بایرام تدبیرلری کئچیرردیلر. بو بایرامدا موقدّس خیزیرا بئله موراجیعتلر اولونوردو: 

خیزیر بابا چیخ چؤله، 

اود گتیر بیزیم ائله... 

اسکی میفولوژی تصوّورلره گؤره، خیزیر بو موراجیعتلری ائشیده‌جک، سمادا "خیزیر یولو" آچیلاجاق و موقدّس خیزیر بوز آتی‌نین بئلینده الینده "اود بوتاسی" ایله بیرلیکده یئره ائنه‌جک و اینسانلارین آرزولارینی یئرینه یئتیره‌جک، اونلارا ساغلاملیق، سعادت و خوش حیات بخش ائده‌جک، هر ائوده اونون اوچون آیریلمیش نعمتلرین اوزرینده ایز قویوب یئنیدن سمایا قالخاجاقدیر. ائرکن اینانجا گؤره، خیزیرین گلدیگی "خیزیر یولو"نو گؤرنلرین بوتون آرزو-ایستکلری یئرینه یئترمیش. قدیم عادته گؤره، "خیدیر نبی" بایرامی گونو هئچ کیم ایشله‌مه‌ملی، اذییت چکمه‌مه‌ملیدیر. اینانجا گؤره، هر ائوده عاییله باشچیسی صوبح تئزدن یوکسک بیر یئرده قویولموش اون و یا قوْووُت اوزرینده "ایز" گؤررسه، دئمه‌لی، گئجه خیزیر گلیب و موبارک ایزینی همین اونا، قوْووُتا چکمیش، بئله‌لیکله ده اؤزو ایله خئییر، برکت، خوشبختلیک گتیرمیشلر. همین اوندان، قوْووُتدان بیر قدر گؤتوروب سپین واختی بوغدایا قاریشدیریب سپمک اوچون ساخلایارمیشلار کی، خیزیرین خئییر-دوعاسی ایله تورپاق برکتلی اولسون. بو بایرام گئجه‌سینده اوتلارین اوزرینه دوشموش شئهدن خمیر یوغرولارمیش کی، بو دا بوللوق-برکته یوزولارمیش. 

اسکی مأخذلره گؤره، خیدیر نبی بایرامیندا ایجرا اولونان آیینلر آراسیندا بوغدایا حصر اولونموش "گولی‌گندوم" آدلی آرخایک بیر ریتوال دیقّتی خوصوصیله جلب ائدیر. بو آیین بیلاواسیطه بوغدانین تورپاغا سپیلمه‌سی، تاخیلین یئتیشدیریلمه‌سی و بیچینیله باغلی گؤرولن ایشلرین عومومی مضمونونو احاطه ائدیر. بو آیینین ایجراسی زامانی خیزیرین سمادان یئره ائنیب تاخیلا ال باسماسی دیگر ایناملارلا پارالئللیک تشکیل ائدیر. 

تصادوفی دئییلدیر کی، ایسلام قایناقلاریندا خیزیرین شخصییتی ایله باغلی فیکیرلر آراسیندا خیزیرین ایبتیدایی دینلرده بیتکی تانریسی کیمی قبول ائدیلمه‌سی ده یئر آلمیشدیر. 

آراشدیرمالار نتیجه‌سینده خیزیر بیر کولت اولاراق تورک تفکّورونون محصولو کیمی دَیرلندیریلمیشدیر. اؤلوب-دیریلمه حادیثه‌سی ایله باغلی اولان خیزیر تانریچیلیق گؤروشلری‌نین اساسیندا یارانان اوبرازدیر. 

شرق - ایسلام دینی سیستئمینده خیزیر دیریلیک سویونو ایچدیگینه گؤره پئیغمبر ستاتوسو قازانمیشدیر. حتّی ایسلامدا اونون محمد پئیغمبر (ص) و حضرت علی ایله گؤروشمه‌سی حاقّیندا موختلیف مولاحیظه‌لر ده واردیر. 1647- جی ایلده آذربایجانا گلن تورک سیاحی اؤولییا چلبی خیدیر-زینده پیرینی زیارت ائتدیکدن سونرا "همین توربه‌ده یاتان خیزیرین بدنی‌نین تزه‌لیگی‌نین هله ده قوروندوغونو" قئید ائتمیشدیر. 1858-1859-جو ایللرده قافقازا گلمیش فرانسیز یازیچیسی آلئکساندر دوما دا همین توربه‌نی زیارت ائتمیش و اونو شیروانلیلارین موقدّس حساب ائتدیکلری بیر زیارتگاه اولدوغونو یازمیشدیر. 

منبعلره گؤره، هر 500 ایلدن بیر خیزیرین جیسمی یئنیله‌نیر، تزه‌له‌نیر، او یاشیل گئییمده، بوز آت بئلینده سما مجلیسلرینه قوشولان بیر اوبراز کیمی تصویر ائدیلیر. 

تورک خالق اینانجلاریندا خیزیرلا باغلی چوخ‌سایلی متنلر واردیر کی، اونلارین اکثرییتینده خیزیر چتینلیکده قالمیش اینسانلاری داردان قورتاران موبارک اوزلو خئییرخواه بیر وارلیق کیمی تقدیم ائدیلیر. 

م.تهماسیبه گؤره، "حتّی خاقانی‌یه، نیظامی‌ییه یول گؤسترن، ختایی‌نین الیندن توتان، فوضولی‌یه ایلهام و تخلّوص وئرن ده خیزیر اؤولییادیر". 

خیزیر، یاخود خیدیر اوبرازی، همچنین نووروز چرشنبه‌لرینده میفولوژی تصوّور و سوژئتلرده ایشتیراک ائدن خئییرخواه بیر وارلیق اولاراق دیقّتی جلب ائدیر. 

قیشین اوغلان چاغی ساییلان کیچیک چیلله‌نین اورتالاریندا کئچیریلن خیدیر نبی بایرامیندا "خیزیر سوفره‌سی" آچیلار، موختلیف خمیر خؤرکلری بیشیریلردی. اسکی اینانجلارا گؤره، "خیزیر گلسین اوجاغینا، شادلیق وئرسین بوجاغینا" دئمکله بایراما حاضیرلیق گؤرولر، خوصوصاً ده خیدیر نبی گونلرینده سمنی بیشیریلردی. بایرامدا عادته گؤره، اوغلان ائویندن قیز ائوینه "خیزیر خونچاسی" گئدردی. بو بایرام قدیم تورک میفیک دوشونجه‌سینده مؤوسوم مراسیملری آراسیندا محض کیچیک چیلله دؤورونده کئچیریلن، طبیعتین اویانماسینی، گونش و ایستیلیک ائعتیقادلارینا باغلی اولان بؤیوک بیر مراسیم کومپلئکسیدیر. 

تقدیره لاییقدیر کی، قدیم تاریخی کؤکلره مالیک خیدیر نبی بایرامی چاغداش دؤورده هم آذربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرینده، ناخچیواندا، هم جنوبی آذربایجاندا یاشایان هموطنلریمیز، هم ده آنادولو تورکلری طرفیندن قئید اولونور. بو قدیم بایرام تبریزده "نبی بایرامی" آدی آلتیندا کئچیریلر، "گیرده" چؤرگی خوصوصی اولاراق بایرام سوفره‌سی اوچون حاضیرلاناردی. آنادولودا فئورالین اورتالاریندا "خیزیر جمعی" ،یاخود "جَمره" ،مای آیی‌نین 5-6 دا ایسه "خیزیره‌للز" مراسیملری خوصوصی طمطراقلا کئچیریلیر. 

گؤروندوگو کیمی، خیدیر نبی بایرامی یازین گلیشینی موژده‌له‌ین، ائرکن اکینچیلیک اینانج و ائعتیقادلاری ایله زنگین اولان، تورک میفیک تفکّورونون اولو قایناقلاریندان خبر وئرن آرخایک مؤوسوم مراسیملرینین توپلوسو کیمی چاغداش دؤوروموزده ده اؤز آکتواللیغینی ایتیرمه‌میش و ابدییت قازانمیشدیر.