Nursultan Nazarbaev: Ulı dalanıñ jeti qırı

Keñistik – barlıq närseniñ, al waqıt – bükil oqïğanıñ ölşemi. Waqıt pen keñistiktiñ kökjïegi toğısqan kezde ult tarïxı bastaladı. Bul – jay ğana ädemi aforïzm emes.

Şın mäninde, nemisterdiñ, ïtalïyalıqtardıñ nemese ündi xalıqtarınıñ jılnamasına köz jügirtsek, olardıñ mıñdağan jıldı qamtïtın töl tarïxındağı ulı jetistikteriniñ deni osı elder qazir meken etip jatqan awmaqtarğa qatıstılığı jöninde suraq twındaytını orındı.  Ärïne, ejelgi Rïm degen qazirgi Ïtalïya emes, biraq ïtalïyalıqtar özderiniñ tarïxï tamırımen maqtana aladı. Bul – orındı maqtanış. Sol sïyaqtı, ejelgi gottar men bügingi nemister de bir xalıq emes, biraq olar da Germanïyanıñ mol tarïxï murasınıñ bir bölşegi. Polïétnïkalıq bay mädenïeti bar ejelgi Ündistan men bügingi ündi xalqın tarïx tolqınında üzdiksiz damıp  kele jatqan biregey örkenïet retinde qarastırwğa boladı.

Bul – tarïxqa degen durıs ustanım. Sol arqılı tüp-tamırımızdı bilwge, ulttıq tarïxımızğa tereñ üñilip, onıñ kürmewli tüyinin şeşwge mümkindik twadı.

Qazaqstan tarïxı da jeke jurnaqtarımen emes, tutastay qalpında qazirgi zamanawï ğılım turğısınan qarağanda tüsinikti bolwğa tïis. Oğan qajetti däyekterimiz de jetkilikti.

Birinşiden, qosqan ülesteri keyinirek söz bolatın protomemlekettik birlestikterdiñ deni qazirgi Qazaqstan awmağında qurılıp, qazaq ultı étnogeneziniñ negizgi élementterin qurap otır.

Ekinşiden, biz aytqalı otırğan zor mädenï jetistikter şoğırı dalamızğa sırttan kelgen joq, kerisinşe, köpşiligi osı keñ-baytaq ölkede payda bolıp, sodan keyin Batıs pen Şığısqa, Küngey men Teriskeyge taraldı.

Üşinşiden, keyingi jıldarı tabılğan tarïxï jädigerler bizdiñ babalarımızdıñ öz zamanındağı eñ ozıq, eñ üzdik texnologïyalıq jañalıqtarğa tikeley qatısı bar ekenin ayğaqtaydı. Bul jädigerler Ulı dalanıñ jahandıq tarïxtağı ornına tıñ közqaraspen qarawğa mümkindik beredi.

Tipti, qazaqtıñ keybir rw-taypalarınıñ atawları «qazaq» étnonïminen talay ğasır burın belgili bolğan. Osınıñ özi bizdiñ ulttıq tarïxımızdıñ kökjïegi buğan deyin aytılıp jürgen kezeñnen tım äride jatqanın ayğaqtaydı. Ewropacentrïstik közqaras saqtar men ğundar jäne basqa da bügingi türki xalıqtarınıñ arğı babaları sanalatın étnostıq toptar bizdiñ ultımızdıñ tarïxï étnogeneziniñ ajıramas bölşegi bolğanı twralı bultartpas faktilerdi körwge mümkindik bergen joq.

Sonımen birge uzaq waqıttan beri bizdiñ jerimizde ömir sürip kele jatqan köptegen étnostarğa ortaq Qazaqstan tarïxı twralı söz bolıp otırğanın atap ötkenimiz jön. Bul – türli étnostardıñ köptegen körnekti tulğaları öz ülesterin qosqan bükil xalqımızğa ortaq tarïx.

Büginde töl tarïxımızğa oñ közqaras kerek. Biraq qanday da bir tarïxï oqïğanı tañdamalı jäne kon’’yunktwralıq turğıdan ğana sïpattawmen şektelwge bolmaydı. Aq pen qara – bir-birinen ajıramaytın uğımdar. Bular özara birleskende jeke adamdardıñ da, tutas xalıqtardıñ da ömirine qaytalanbas reñk beredi. Bizdiñ tarïxımızda qasiretti sätter men qayğılı oqïğalar, surapıl soğıstar men qaqtığıstar, älewmettik turğıdan qawipti sınaqtar men sayasï qwğın-sürginder az bolmadı. Munı umıtwğa xaqımız joq. Köpqırlı äri awqımdı tarïxımızdı durıs tüsinip, qabılday bilwimiz kerek.

Biz basqa xalıqtardıñ rölin tömendetip, özimizdiñ ulılığımızdı körseteyin dep otırğanımız joq. Eñ bastısı, biz naqtı ğılımï derekterge süyene otırıp, jahandıq tarïxtağı öz rölimizdi bayıppen äri durıs payımdawğa tïispiz.

Sonımen, Ulı dalanıñ jeti qırına toqtalayıq.

I. ULT TARÏXINDAĞI KEÑISTIK PEN WAQIT

Bizdiñ jerimiz materïaldıq mädenïettiñ köptegen dünïeleriniñ payda bolğan ornı, bastaw bulağı desek, asıra aytqandıq emes. Qazirgi qoğam ömiriniñ ajıramas bölşegine aynalğan köptegen buyımdar kezinde bizdiñ ölkemizde oylap tabılğan. Ulı dalanı meken etken ejelgi adamdar talay texnïkalıq jañalıqtar oylap tawıp, burın-soñdı qoldanılmağan jaña quraldar jasağan. Bulardı adamzat balası jer jüziniñ är tükpirinde äli künge deyin paydalanıp keledi. Köne jılnamalar bügingi qazaqtardıñ arğı babaları ulan-ğayır Ewrazïya qurlığındağı sayasï jäne ékonomïkalıq tarïxtıñ betalısın talay ret tübegeyli özgertkeni twralı sır şertedi.

1. Atqa minw mädenïeti

Atqa minw mädenïeti men jılqı şarwaşılığı jer jüzine Ulı daladan tarağanı tarïxtan belgili.

Elimizdiñ soltüstik öñirindegi éneolït däwirine tïesili «Botay» qonısında jürgizilgen qazba jumıstarı jılqınıñ  tuñğış ret qazirgi Qazaqstan awmağında qolğa üyretilgenin däleldedi.

Jılqını qolğa üyretw arqılı bizdiñ babalarımız öz däwirinde adam aytqısız üstemdikke ïe boldı. Al jahandıq awqımda alsaq, şarwaşılıq pen äskerï saladağı teñdessiz revolyucïyağa jol aştı.

Jılqınıñ qolğa üyretilwi atqa minw mädenïetiniñ de negizin qaladı. Bes qarwın asınğan salt attı sarbaz aybarlı köşpendiler ïmperïyaları tarïx saxnasına şıqqan däwirdiñ sïmvolına aynaldı.

Tw ustağan salt attı jawıngerdiñ beynesi – batırlar zamanınıñ eñ tanımal émbleması, sonımen qatar, attı äskerdiñ payda bolwına baylanıstı qalıptasqan köşpendiler älemi «mädenï kodınıñ» ayrıqşa élementi.

Avtokölik qozğaltqıştarınıñ qwatı äli künge deyin attıñ küşimen ölşenedi. Bul dästür – jer jüzinde salt attılar üstemdik qurğan ulı däwirge degen qurmettiñ belgisi.

Biz älemniñ barlıq tükpirine ejelgi qazaq jerinen tarağan osınaw ulı texnologïyalıq revolyucïyanıñ jemisin adamzat balası XIX ğasırğa deyin paydalanıp kelgenin umıtpawğa tïispiz.

Qazirgi kïim ülgisiniñ bazalıq komponentteri Dala örkenïetiniñ erte kezeñinen tamır tartadı. Atqa minw mädenïeti salt attı jawıngerdiñ ıqşam kïim ülgisin dünïege äkeldi. At üstinde jürgende ıñğaylı bolwı üşin babalarımız alğaş ret kïimdi üstiñgi jäne astıñğı dep ekige böldi. Osılayşa kädimgi şalbardıñ alğaşqı nusqası payda boldı.

Bul salt attı adamdardıñ at qulağında oynawına, urıs kezinde erkin qïmıldawına mümkindik berdi. Dala turğındarı teriden, kïizden, kendir men jünnen, kenepten şalbar tikti. Sodan beri mıñdağan jıl ötse de, kïimniñ osı türi özgere qoymadı. Qazba jumıstarı kezinde tabılğan köne şalbarlardıñ qazirgi şalbardan eş ayırması joq.

Sonımen qatar bügingi etikterdiñ barlıq türi köşpendiler atqa mingende kïgen jumsaq ökşeli saptama etiktiñ «muragerleri» ekeni belgili.

At üstinde jürgen köşpendiler taqımına basqan säygüligine neğurlım erkin minip jürwi üşin bïik er-turman men üzeñgini oylap taptı. Bul jañalıq salt attı adamnıñ at üstinde qaqqan qazıqtay mığım otırwına, sonımen birge şawıp bara jatıp, qolındağı qarwın eş qïındıqsız jäne neğurlım tïimdi qoldanwına mümkindik berdi.

Babalarımız şapqan attıñ üstinen sadaq tartwdı barınşa jetildirdi. Soğan baylanıstı qarwdıñ qurılımı da özgerip, kürdeli, ıñğaylı äri qwattı bola tüsti. Masağına qawırsın tağılıp, metalmen uştalğan jebe beren sawıttı tesip ötetin köbebuzarğa aynaldı.

Qazaqstan awmağında ömir sürgen türki taypaları oylap tapqan tağı bir texnologïyalıq jañalıq – qılış. Onıñ oqtay tüzw nemese ïilgen jüzi – erekşe belgisi. Bul qarw eñ mañızdı äri keñ taralğan soğıs quralına aynaldı.

Sarbaz ben onıñ mingen atın qorğawğa arnalğan sawıttı da alğaş ret bizdiñ babalarımız jasağan. Ewrazïya köşpendileriniñ ayrıqşa mañızdı äskerï jañalığına balanğan muzday temir qursanğan attı äsker osılayşa payda boldı. Ottı qarw payda bolıp, jappay qoldanısqa engenge deyin attı äskerdiñ damwı bizdiñ däwirimizge deyingi I mıñjıldıq pen bizdiñ däwirimizdiñ I ğasırı arasında köşpendilerdiñ uzaq waqıt boyı burın-soñdı bolmağan jawıngerlik üstemdik ornatwın qamtamasız etken jasaqtıñ erekşe türi – aybarlı attı äskerdiñ qalıptaswına ıqpal etti. 

2. Ulı daladağı ejelgi metallwrgïya

Metall öndirwdiñ amal-täsilderin tabw tarïxtıñ jaña kezeñine jol aşıp, adamzat damwınıñ barısın tübegeyli özgertti. San alwan metall kenderine bay qazaq jeri – metallwrgïya payda bolğan alğaşqı ortalıqtardıñ biri. Ejelgi zamanda-aq Qazaqstannıñ Ortalıq, Soltüstik jäne Şığıs aymaqtarında taw-ken öndirisiniñ oşaqtarı payda bolıp, qola, mıs, mırış, temir, kümis pen altın qorıtpaları alına bastadı.

Ata-babalarımız jaña, neğurlım berik metaldar öndirw isin damıtıp, olardıñ jedel texnologïyalıq ilgerilewine jol aştı. Qazba jumıstarı barısında tabılğan metall qorıtatın peşter men qoldan jasalğan äşekey buyımdarı, ejelgi däwirdiñ turmıstıq zattarı men qarw-jaraqtarı bul twralı tereñnen sır şertedi. Osınıñ bäri ejelgi zamandarda bizdiñ jerimizdegi dala örkenïeti texnologïyalıq turğıdan qanşalıqtı qarqındı damığanın körsetedi.

3. Añ stïli

Bizdiñ ata-babalarımız qorşağan ortamen etene ömir sürip, özderin tabïğattıñ ajıramas bölşegi sanağan. Bul bastı turmıs qağïdatı Ulı dalanı mekendegen xalıqtardıñ dünïetanımı men qundılıqtarın qalıptastırdı. Öz jazwı men mïfologïyası bar Qazaqstannıñ ejelgi turğındarınıñ ozıq mädenïeti boldı.

Olardıñ murasınıñ jarqın körinisi, körkem bolmısı men rwxanï baylığınıñ ayşıqtı belgisi – «añ stïli» öneri. Janwarlar beynesin turmısta paydalanw adam men tabïğattıñ özara baylanısınıñ sïmvolına balanıp, köşpendilerdiñ rwxanï bağdarın ayqındap otırğan.

Olar jırtqıştardıñ, negizinen mısıq tuqımdas añdardıñ swretin köbirek qoldanğan. Egemen Qazaqstannıñ sïmvoldarınıñ biri – jergilikti janwarlar äleminde sïrek kezdesetin turpatı tekti qar barısı ekeni kezdeysoq emes.

Bul rette, añ stïli babalarımızdıñ ayrıqşa joğarı öndiristik täjirïbesi bolğanın körsetedi. Olar oyulap keskindewdi, metalmen jumıs istewdiñ texnïkasın, sonıñ işinde, mıs pen qoladan balqımalar jasawdıñ jäne quymalar quyudıñ, jayma altın dayındawdıñ kürdeli ädisterin jaqsı meñgergen.

Jalpı, «añ stïli» fenomeni älemdik önerdegi bïik belesterdiñ biri sanaladı.

4. Altın adam

Bizdiñ tüp-tamırımızğa jañaşa közqaraspen qarawğa jol aşıp, älemdik ğılım üşin sensacïya sanalğan jañalıq – 1969 jılı Qazaqstannıñ Esik qorğanınan tabılğan, önertanwşı ğalımdar arasında «qazaqstandıq Twtanxamon» degen atqa ïe bolğan «Altın adam».

Bul jawınger talay tılsım qupïyanıñ betin aştı. Bizdiñ babalarımız äli künge deyin öziniñ asqan körkemdigimen tamsandıratın asa joğarı deñgeydegi körkem dünïeler jasağan. Jawıngerdiñ altınmen aptalğan kïimderi ejelgi şeberlerdiñ altın öñdew texnïkasın jaqsı meñgergenin añğartadı. Sonımen birge bul jañalıq Dala örkenïetiniñ zor qwatı men éstetïkasın äygileytin bay mïfologïyanı paş etti.

Dala xalqı öz kösemderin osılayşa ulıqtap, onıñ märtebesin kün sekildi qudiret deñgeyine köterip asqaqtatqan. Qorımdağı sän-saltanattı jasaw-jabdıqtar ejelgi babalarımızdıñ zïyatkerlik dästürlerinen de mol xabar beredi. Jawıngerdiñ janınan tabılğan kümis keselerdiñ birinde oyıp jazılğan tañbalar bar. Bul – Ortalıq Azïya awmağınan burın-soñdı tabılğan jazw atawlınıñ işindegi eñ könesi.

5. Türki äleminiñ besigi

Qazaqtardıñ jäne Ewrazïyanıñ basqa da xalıqtarınıñ tarïxında Altaydıñ alar ornı erekşe. Osınaw asqar tawlar ğasırlar boyı Qazaqstan jeriniñ täji ğana emes, külli türki äleminiñ besigi sanaldı. Däl osı öñirde bizdiñ däwirimizdiñ I mıñjıldığınıñ orta şeninde Türki dünïesi payda bolıp, Ulı dala tösinde jaña kezeñ bastaldı.

Tarïx pen geografïya türki memleketteri men ulı köşpendiler ïmperïyaları sabaqtastığınıñ ayrıqşa modelin qalıptastırdı. Bul memleketter uzaq waqıt boyı birin-biri almastırıp, orta ğasırdağı Qazaqstannıñ ékonomïkalıq, sayasï jäne mädenï ömirinde öziniñ öşpes izin qaldırdı.

Orasan zor keñistikti ïgere bilgen türkiler ulan-ğayır dalada köşpeli jäne otırıqşı örkenïettiñ özindik örnegin qalıptastırıp, öner men ğılımnıñ jäne älemdik sawdanıñ ortalığına aynalğan ortağasırlıq qalalardıñ güldenwine jol aştı. Mäselen, orta ğasırdağı Otırar qalası älemdik örkenïettiñ ulı oyşıldarınıñ biri – Äbw Nasır Äl-Farabïdi dünïege äkelse, türki xalıqtarınıñ rwxanï köşbasşılarınıñ biri Qoja Axmet Yasawï Türkistan qalasında ömir sürip, ilim taratqan.

6. Ulı Jibek jolı

Elimizdiñ geografïyalıq turğıdan utımdı, yağnï Ewrazïya qurlığınıñ kindiginde ornalaswı ejelden ärtürli memleketter men örkenïetter arasında tranzïttik «dälizderdiñ» payda bolwına septigin tïgizdi. Bizdiñ däwirimizden bastap bul qurlıq joldarı Ülken Ewrazïyanıñ Şığısı men Batısı, Soltüstigi men Oñtüstigi arasındağı sawda jäne mädenïet salasındağı baylanıstardıñ transkontïnental’dı jelisine – Ulı Jibek jolı jüyesine aynaldı.

Bul jol xalıqtar arasındağı jahandıq özara tawar aynalımı men zïyatkerlik ıntımaqtastıqtıñ qalıptasıp, damwı üşin ornıqtı platforma boldı.

Kerwen joldarın minsiz uyımdastırıp, qawipsizdigin qamtamasız etken Ulı dala xalqı ejelgi jäne orta ğasırlardağı asa mañızdı sawda qatınasınıñ bastı dänekeri sanaldı. Dala beldewi Qıtay, Ündi, Parsı, Jerorta teñizi, Tayaw Şığıs jäne slavyan örkenïetterin baylanıstırdı.

Alğaş payda bolğan sätten bastap, Ulı Jibek jolı kartası, negizinen, Türik ïmperïyalarınıñ awmağın qamtıdı. Ortalıq Ewrazïyada türkiler üstemdik qurğan kezeñde Ulı Jibek jolı güldenw şegine jetip, xalıqaralıq awqımda ékonomïkanı örkendetwge jäne mädenïetti damıtwğa septigin tïgizdi.

7. Qazaqstan – alma men qızğaldaqtıñ otanı

Asqaq Alatawdıñ bawrayı alma men qızğaldaqtıñ «tarïxï otanı» ekeni ğılımï turğıdan däleldengen. Qarapayım, biraq bükil älem üşin özindik män-mañızı zor bul ösimdikter osı jerde bür jarıp, jer jüzine taralğan. Qazaqstan qazir de älemdegi alma atawlınıñ arğı atası – Sïvers almasınıñ otanı sanaladı. Däl osı tuqım eñ köp taralğan jemisti älemge tartw etti. Bärimiz biletin alma – bizdegi almanıñ genetïkalıq bir türi. Ol Qazaqstan awmağındağı Ile Alatawı bawrayınan Ulı Jibek jolınıñ köne bağıtı arqılı alğaşqıda Jerorta  teñizine, keyinnen bükil älemge taralğan. Osı tanımal jemistiñ tereñ tarïxınıñ sïmvolı retinde elimizdiñ oñtüstigindegi eñ äsem qalalardıñ biri Almatı dep ataldı.

Qazaqstan awmağındağı Şw, Ile tawlarınıñ eteginen äli künge deyin jergilikti ösimdikter äleminiñ jawharı sanalatın Regel’ qızğaldaqtarın bastapqı küyinde kezdestirwge boladı. Bul äsem ösimdikter bizdiñ jerimizde Tyan’-Şan’ tawlarınıñ etegi men şöleyt dalanıñ tüyiser tusında payda bolğan. Qazaq topırağındağı osınaw qarapayım, sonday-aq erekşe gülder öz ädemiligimen köptegen xalıqtıñ jüregin jawlap, birtindep bükil älemge taradı.

Büginde jer jüzinde qızğaldaqtıñ 3 mıñnan astam türi bar, olardıñ basım köpşiligi – bizdiñ dala qızğaldağınıñ «urpağı». Qazir Qazaqstanda qızğaldaqtıñ 35 türi ösedi.

***

II. TARÏXÏ SANANI JAÑĞIRTW

Köterilgen mäseleler jan-jaqtı  oy eleginen ötkizip, tereñ zerdelewdi talap etedi. Sonday-aq bizdiñ dünïetanımımızdıñ, xalqımızdıñ ötkeni men bügininiñ jäne bolaşağınıñ irgeli negizderine tikeley qatıstı.

Bul jumıstı birneşe iri jobalar arqılı bastawğa boladı dep oylaymın. 

1. Arxïv – 2025

Täwelsizdik jıldarında xalqımızdıñ ötkenin zerttewge qatıstı awqımdı jumıstar atqarıldı. Elimizdiñ tarïxï jılnamasındağı aqtañdaqtardı qayta qalpına keltirwge jol aşqan «Mädenï mura» bağdarlaması tabıstı iske asırıldı. Biraq, babalarımızdıñ ömiri men olardıñ ğajap örkenïeti jönindegi köptegen derekti qujattar, äli de bolsa, ğılımï aynalımğa tüsken joq. Olar älemniñ bükil arxïvterinde öz izdewşisi men zerttewşisin kütip jatır.

Sondıqtan ejelgi däwirden qazirgi zamanğa deyingi kezeñdi qamtïtın barlıq otandıq jäne şeteldik murağattar dünïesine elewli irgeli zerttewler jürgizw üşin «Arxïv – 2025» jeti jıldıq bağdarlamasın jasawımız qajet dep sanaymın.

Bul jobanı jüzege asırw barısında tarïxşılardan, derektanwşılar men mädenïettanwşılardan qurılğan arnayı toptardıñ otandıq jäne şeteldik iri arxïvtermen özara jüyeli äri uzaq merzimdi ıqpaldastıqta bolıp, izdew-zerttew jumıstarın jürgizwine basa män berw kerek.

Qay jağınan bolsın, bul mañızdı jumıs memleket esebinen atqarılatın «akademïyalıq twrïzmge» aynalmawğa tïis. Arxïv derekterin tek jïnaqtap qana qoymay, barlıq müddeli zerttewşiler men qalıñ jurtşılıqqa qoljetimdi bolwı üşin olardı belsendi türde cïfrlıq formatqa köşirw qajet.

Öz tarïxına degen maqtanış sezimin uyalatıp, otanşıldıq tärbïe berw mektep qabırğasınan bastalwğa tïis. Sondıqtan mektepter men barlıq öñirlerdegi ölketanw mwzeyleriniñ janınan tarïxï-arxeologïyalıq qozğalıstar qurw mañızdı. Ult tarïxın sanağa siñirw barşa qazaqstandıqtardıñ boyında öz bastawlarına degen ortaqtıq sezimin qalıptastıradı.

2. Ulı dalanıñ ulı esimderi

Köpşiliktiñ sanasında tarïxï üderister, negizinen, tulğalandırw sïpatına ïe bolatını belgili. Köptegen xalıqtar öz eliniñ erekşe elşisi sındı ulı babalarınıñ esimderin maqtan tutadı.

Mısalı, ötken däwirlerdegi Twtanxamon, Konfwcïy, Eskendir Zulqarnayın, Şekspïr, Gete, Pwşkïn jäne Djordj Vaşïngton sïyaqtı dünïe jüzine belgili tulğalar büginde «öz memleketteriniñ» bağa jetpes sïmvoldıq kapïtalı sanaladı äri sol elderdiñ xalıqaralıq arenada tïimdi ilgerilewine septigin tïgizip otır. 

Ulı dala Äl-Farabï men Yasawï, Kültegin men Beybarıs, Äz-Täwke men Abılay, Kenesarı men Abay jäne basqa da köptegen ulı tulğalar şoğırın dünïege äkeldi.

Sondıqtan biz birinşiden, ataqtı tarïxï tulğalarımız ben olardıñ jetistikteriniñ qurmetine aşıq aspan astında eskertkiş-müsinder qoyılatın «Ulı dalanıñ ulı esimderi» attı oqw-ağartw éncïklopedïyalıq sayabağın aşwımız kerek.

Ekinşiden, maqsattı memlekettik tapsırıs uyımdastırw arqılı qazirgi ädebïettegi, mwzıka men teatr salasındağı jäne beynelew önerindegi ulı oyşıldar, aqındar jäne el bïlegen tulğalar beynesiniñ mañızdı galereyasın jasawdı qolğa alw qajet.

Sonday-aq bul jerde klassïkalıq qalıptan tıs, balamalı jastar öneriniñ kreatïvti älewetin de paydalanwdıñ mäni zor. Osığan oray, bul iske tek otandıq qana emes, sonımen birge, şeteldik şeberler men şığarmaşılıq ujımdardı da tartqan jön.

Üşinşiden, elimizdiñ tarïxï kezeñderin keñinen qamtï otırıp, «Ulı Dala tulğaları» attı ğılımï-köpşilik serïyalardı şığarıp, taratw jumıstarın jüyelendirw jäne jandandırw qajet.

Bul bağıtta qazaqstandıq ğalımdarmen qatar şeteldik mamandar da tartılatın xalıqaralıq köpbeyindi ujım qurwğa boladı. Nätïjesinde, bizdiñ qaharmandarımızdıñ ömiri men qızmeti jöninde tek elimizdegiler ğana emes, sonday-aq şet eldegiler de biletin boladı.

3. Türki äleminiñ genezïsi

Qazaqstan – külli türki xalıqtarınıñ qasïetti «Qara şañırağı». Bügingi qazaqtıñ sayın dalasınan älemniñ är tükpirine tarağan türki tektes taypalar men xalıqtar basqa elder men öñirlerdiñ tarïxï üderisterine elewli üles qostı.

Osığan baylanıstı, «Türki örkenïeti: tüp tamırınan qazirgi zamanğa deyin» attı jobanı qolğa alw qajet. Bul joba ayasında 2019 jılı Astanada Türkologtardıñ dünïejüzilik kongresin jäne ärtürli elder mwzeyleriniñ ékspozïcïyalarına ejelgi türki jädigerleri qoyılatın Türki xalıqtarınıñ mädenï künderin uyımdastırw kerek. Sonday-aq, Vïkïpedïyanıñ ülgisinde Qazaqstannıñ moderatorlığımen Türki xalıqtarına ortaq twındılardıñ birıñğay onlayn kitapxanasın aşw da mañızdı. 

Sonımen qatar jaña oblıs ortalığı retinde Türkistandı damıtw barısında onıñ xalıqaralıq arenadağı bedelin jüyeli türde arttırw qajet.

Qazaqstannıñ ejelgi astanası xalqımızdıñ rwxanï ortalığı ğana emes, sonday-aq, bükil türki älemi üşin kïeli orın bolıp sanaladı.

4. Ulı dalanıñ ejelgi öner jäne texnologïyalar mwzeyi

«Ulı dala» attı ejelgi öner jäne texnologïyalar mwzeyin aşwğa tolıq mümkindigimiz bar. Oğan ozıq öner men texnologïya ülgilerin – añ stïlinde jasalğan buyımdardı, «Altın adamnıñ» jaraqtarın, jılqını qolğa üyretw, metallwrgïyanı damıtw, qarw-jaraq, sawıt-sayman dayındaw üderisin körsetetin zattardı jäne basqa da jädigerlerdi jïnaqtawğa boladı. Onda Qazaqstan jerinen tabılğan qundı arxeologïyalıq eskertkişter men arxeologïyalıq keşenderdiñ ékspozïcïyaları qoyıladı. Bul zattar tarïxï däwirlerdiñ qanday da bir kezeñindegi ärtürli şarwaşılıq salalarınıñ damw üderisin körsetedi.

Sonımen qatar «Ulı dalanıñ ulı örkenïetteri» attı jalpıulttıq tarïxï rekonstrwkcïyalar klwbın qurıp, sonıñ negizinde Astanada jäne Qazaqstannıñ özge de öñirlerinde ejelgi saqtar, ğundar, ulı türki qağandarınıñ däwiri jäne basqa da taqırıptar boyınşa festïval’dar ötkizwge boladı. Buğan qızığwşılıq bildirgen adamdardı tarta otırıp, osı taqırıptar ayasındağı jumıstardı bir mezgilde jürgizwge boladı.

Ejelgi Otırar qalasınıñ birqatar nısandarın – üyleri men köşelerin, qoğamdıq orındarın, sw qubırların, qala qamalınıñ qabırğaları men tağı da basqa jerlerin işinara qalpına keltiretin twrïstik joba da qızıqtı bolmaq.

Osınıñ negizinde bilimdi däriptewge jäne twrïzmdi damıtwğa basa män berilwi qajet.

5. Dala fol’klorı men mwzıkasınıñ mıñ jılı

Bul joba  ayasında bizge «Dala fol’klorınıñ antologïyasın» jasaw kerek. Munda Ulı dala muragerleriniñ ötken mıñjıldıqtağı xalıq awız ädebïetiniñ tañdawlı ülgileri – ertegileri, añız-äfsanaları, qïssaları men épostarı jïnaqtaladı.

Sonımen qatar qazaqtıñ qobız, dombıra, sıbızğı, sazsırnay jäne basqa da dästürli mwzıkalıq aspaptarımen orındawğa arnalğan mañızdı twındılar toptamasın – «Ulı dalanıñ köne sarındarı» jïnağın basıp şığarw qajet.

Ulı Dalanıñ fol’klorı men äwenderi zamanawï cïfrlıq formatta «jaña tınıs» alwğa tïis. Bul jobalardı jüzege asırw üşin köşpendilerdiñ bay murasın jüyelewge qabiletti ğana emes, sonday-aq onıñ özektiligin arttıra alatın otandıq jäne şeteldik käsibï mamandardı tartw mañızdı.

Bizdiñ mädenïetimizdiñ negizgi syujetterinde, keyipkerleri men sarındarında şekara bolmaydı, sol sebepti onı jüyeli zerttep, bükil Ortalıq Ewrazïya keñistigi men barşa älemde däriptewge tïispiz.

Awızşa jäne mwzıkalıq dästürdi jañğırtw qazirgi zamanğı awdïtorïyağa jaqın äri tüsinikti formatta bolwı kerek.

Atap aytqanda, könergen sözder men mätinderdi swretterimen qosa berwge, ayqın vïdeomaterïaldar formasında usınwğa boladı. Mwzıkalıq dıbıstar men äwender tabïğï aspaptarmen ğana emes, olardıñ zamanawï élektrondı nusqaları arqılı da şığarıladı.

Sonımen qatar fol’klorlıq dästürdiñ ortaq tarïxï negizderin izdew üşin Qazaqstannıñ türli öñirleri men özge elderge birneşe izdew-zerttew ékspedïcïyaların uyımdastırw qajet.

6. Tarïxtıñ kïno öneri men televïzïyadağı körinisi

Qazirgi zamandağı xalıqtardıñ tarïxï tanım-tüysiginde kïno öneri erekşe orın aladı. Jalpı xalıqtıñ sanasında fïl’mderdegi jarqın kïnoobrazdar irgeli ğılımï monografïyalardağı derekti portretterden göri mañızdıraq röl atqaradı.

Sondıqtan tez arada Qazaqstannıñ örkenïet tarïxınıñ üzdiksiz damwın körsetetin derekti-qoyılımdıq fïl’mderdiñ, televïzïyalıq serïaldar men tolıqmetrajdı körkem kartïnalardıñ arnayı cïklin öndiriske engizw kerek.

Atalğan jobalar keñ xalıqaralıq ıntımaqtastıq ayasında otandıq jäne şeteldik üzdik scenarïsterdi, rejïsserlerdi, akterlerdi, prodyuserlerdi jäne zamanawï kïno öndirisiniñ basqa da mamandarın tartw arqılı jüzege asırılwğa tïis. 

Qızıqtı äri melodramalıq sarındarmen qatar, körermender üşin tanımal féntezï jäne şıtırman oqïğalı blokbasterlerdiñ élementterin qosa otırıp, jaña tarïxï tele-kïno twındılardıñ janrların barınşa keñeytw qajet.

Osı maqsatpen Ulı dalanıñ bay mïfologïyalıq jäne fol’klorlıq materïaldarın paydalanwğa boladı.

Ult qaharmandarın ülgi tutw ürdisin qalıptastırwğa jol aşatın sapalı balalar fïl’mderi men mwl’tïplïkacïyalıq serïaldardı asa qajet etetin öskeleñ urpaqtıñ da talğamına erekşe nazar awdarw kerek.

Bizdiñ dañqtı batırlarımız, oyşıldarımız ben el bïlewşilerimiz – tek Qazaqstan ğana emes, sonday-aq bükil älem boyınşa eliktewge layıqtı tulğalar.

QORITINDI

Osıdan bir jarım jıl burın meniñ «Bolaşaqqa bağdar: rwxanï jañğırw» attı bağdarlamalıq maqalam jarıqqa şıqtı.

Joğarıda atalğan jobalardı «Rwxanï jañğırw» bağdarlamasınıñ jalğası retinde qarastıramın.

«Rwxanï jañğırw» jalpıulttıq bağdarlamasınıñ jaña komponentteri ata-babalarımızdıñ köp ğasırlıq murasınıñ cïfrlıq örkenïet jağdayında tüsinikti äri suranısqa ïe bolwın qamtamasız ete otırıp, onı jañğırtwğa mümkindik beredi.

Töl tarïxın biletin, bağalaytın jäne maqtan etetin xalıqtıñ bolaşağı zor boladı dep senemin. Ötkenin maqtan tutıp, büginin naqtı bağalay bilw jäne bolaşaqqa oñ közqaras tanıtw – elimizdiñ tabıstı bolwınıñ kepili degenimiz osı.

Nursultan Nazarbaev, Qazaqstan Respwblïkasınıñ Prezïdenti