میفولوگییا و  فولکلورلا ایلگیلی بعضی اورتاق دیل عونصورلری‌نین قایناغی 
پروفئسور دوکتور  ووقار سولطانزاده
دوغو آق‌دنیز اونیورسیته‌سی، تورکجه ائییتیمی بؤلومو

کؤچورن: عباس ائلچین

اؤزت 
مقاله‌ده آند ایچمک دئییمی‌نین، ناخیش کلمه‌سی‌نین اولوشدوردوغو بیر سیرا دئییملرین و بیر وارمیش، بیر یوخموش تورونده قالیب ایفاده‌لرین قایناغی آراشدیریلماقدادیر. بونلاری بیرلشدیرن اؤزللیک، میفولوگییا ایله، فولکلورلا ایلگیلی اولمالاری و هامیسی‌نین مئزوْپوْتامیا قایناقلی اولماسیدیر. آند ایچمک دئییمی‌نین کؤکنی، اسکی چاغدا یایغین شکیلده اویغولانان، بابیل، هیتیت، پهلوی، ایبرانی و چین قایناقلاریندا بحث ائدیلن، تاثیری تورکلرین یاشادیغی بؤلگه‌لر داخیل گنیش جوغرافیادا گؤرولن بیر آند ایچمک گله‌نگینه دایاندیریلماقدادیر. سؤز قونوسو گله‌نکده آند ایچَنه سؤزلو آندلا یاناشی، بیر مادّه ده اوددورولوردو. بو مادّه‌نین یالاندان آند ایچنه ضرر وئره‌جگینه اینانیلیردی. 
تورک خالقلاری‌نین و قونشو خالقلارین میفولوگییاسیندا گؤرولن ناخیش عونصورونون و بونونلا ایلگیلی دئییملرین، آتاسؤزلری‌نین قایناغی، سومئرلرین ایلاهی بیر گوجو تمثیل ائدن و سؤزده ناخیش، چیزگی؛ دوزن آنلامینا گلن Giš-ḫur میفولوژی فیقوُرونا باغلانماقدادیر. اورتا آسیا، قافقازلار، یاخین دوغو و آنادولودا یاشایان خالقلارین بیر وارمیش، بیر یوخموش (بیری واردی، بیری یوخدو؛ بولغان‌میدی بولماغان‌میدی؛ یکی بود، یکی نه بود؛ کَانَ یَا مَا کَانَ وس.) تورونده مشهور ناغیل باشلانغیجی فورمولونون ده ایلک تثبیت یئری سومئر متنلری‌دیر. 

آچار سؤزلر: اورتاق دیل عونصورلری، دئییم، ناغیل باشلانغیجی قالیبلاری، میفولوگییا، کؤکن 

گیریش 
اورتا آسیادان بوگونکو عیراق و آنادولویا قدر اولان جوغرافیادا فرقلی کؤکنه صاحیب دیللرده قونوشان خالقلار یاشاماقدادیرلار. فرقلی دیل عاییله‌لرینه منسوب اولسالار دا بو خالقلارین سؤز وارلیغیندا بیر سیرا اورتاق دیل کولتورو عونصورلری مؤوجوددور. بورادا اورتاق دیل عونصورو دئدیگیمیزده، نوْستراتیک توری چالیشمالارینداکی قارشیلاشدیرما، رئکوْنستروُکسییوْن کیمی یؤنتملرله ایثباتلانماسی آماجلانان بیچیم اورتاقلیغینی قصد ائتمیریک. اورتاق دیل کولتورو عونصورو ایفاده‌سی آلتیندا قصد ائدیلن کولتورله، اؤزللیکله ده میفولوگییا ایله، فولکلورلا ایلگیلی بنزه‌ر آنلاما صاحیب کلمه‌لر ویا دئییم، قالیب ایفاده کیمی ثابیت کلمه قروپلاریدیر. 
اورتاق دیل کولتورو عونصورلری‌نین بیر قیسمی، اله آلدیغیمیز جوغرافیاداکی خالقلارین چوغونلوغونون اورتاق کولتورو اولان ایسلام مدنییّتیندن قایناقلانماقدادیر. آنجاق بونلارین بیر قیسمی‌نین تاریخی ایسلامییّتدن چوخ داها اؤنجه‌لره عاییددیر. تورک میفولوگییاسیندا یایغین اولاراق بیلینن آلباستی تئرمینی بونا بیر اؤرنکدیر. آلباستی (تورک خالقلاریندا آلبارستی، آلباسلی، آلباسسی، آلماستی، آلواستی، آلبیس، آل آنا، آل قاری وس. بیچیملری ده واردیر.) زاهی قادینلارا موسلّط اولدوغونا اینانیلان کؤتو روحون آدی‌دیر. تورکلرده یایغین اولماقلا بیرلیکده، بو عونصوره تاجیک (آلباستی)، لزگی (آل پاب)، گورجو (آلی)، تات (اوْل)، تالیش (آلا قادین)،چئچئن (آلمازی)، موغول (آلماس) و باشقا خالقلارین میفولوگییاسیندا ده تصادوف ائدیلمکده‌دیر (واسیلوو 1991: 58). آراشدیرمالار، سؤز قونوسو عونصورون و آلباستی کلمه‌سی‌نین کؤکن اولاراق سومئر میفولوگییاسیندا‌کی لاماستوُ عونصورونه باغلی اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر (Acalov vd. 1988). بنزه‌ر شکیلده، بحث ائتدیگیمیز جوغرافیاداکی اورتاق دیل عونصورلریندن بعضیلری‌نین دا قایناغی "تاریخین باشلادیغی یئر" (کرامئر 1988) اولان مئزوْپوْتامیایا، یعنی سومئرلر، آککادلارا قدر اوزانماقدادیر. بئله عونصورلردن ساییلا بیله‌جک آند ایچمک دئییمی ایله ناخیش کلمه‌سی‌نین اولوشدوردوغو بیرسیرا دئییملرین و بیر وارمیش، بیر یوخموش قالیب ایفاده‌سی‌نین ایلک اولاراق هارادا و هانسی آماجلا قوللانیلدیغینا توخونماق، اونلارین اوریژینالی‌نین گئچدیگی اسکی قایناقلارا دیقّت چکمک، بو مقاله‌‌نین آماجینی تشکیل ائتمکده‌دیر. 

آند ایچمک 
تورک دیللرینده یمین ائتمک قاورامی گئنللیکله کلمه قروبویلا ایفاده ائدیلیر. بو کلمه قروپلارینی اولوشدوران عونصورلر، آند آنلامینا گلن یمین، قَسَم آند (آنت) کیمی آدلارلا بئر- (وئر-)، ائت- (ایت-)، قیل- ،ایچ- (ایش) فئعللری‌دیر.
قازاقجا و قیرغیزجا آنت بئر- ،تورکییه تورکجه‌سینده و قاقاوزجادا یمین ائت- ،کازان تاتارجاسیندا آنت ایت- ،اویغورجادا قسم قیل- کیمی ایفاده‌لرین یاناشی، تورک دیللری و لهجه‌لری‌نین بؤیوک چوغونلوغوندا آنت ایچمک دئییمی ویا اونون فونتیک تورلری (آذربایجان تورکجه‌سینده آند ایجمک، قازاقجا آنت ایشو وس.) قوللانیلماقدادیر. 
آند ایچمک دئییمی ایله ایلگیلی یایغین گؤروشه گؤره، اونون کؤکَنی "قارشیلیقلی قان ایچه‌رک آخیرت قارداشلیغینا قبول مراسیمینه" دایاندیریلماقدادیر (Tietze 2002: 175). مثلاً، ای. ز. اایوب اوغلونا (2004: 31) گؤره، آنت/ آند- عونصورو موغولجا قان قارداشی، عمی، دایی آنلاملارینا گلن آندا کلمه‌سیندن‌دیر و دئییمین اؤِزو، "موغول تؤره‌سی گره‌گی‌دیر. موغول تؤره‌سینه گؤره، ایکی آیری بوْیدان اولان کیمسه، بیرر داملا قا‌نینی بیر قابا داملادیر، شربتله قاریشدیریر، قارشیلیقلی ایچرلر. بو دورومدا ایکیسی ده قان‌قارداشی اولور، بونا آند ایچمک دئییلیر". آنجاق او، بئله بیر میفولوگییا و فولکلورلا ایلگیلی بعضی اورتاق دیل عونصورلری‌نین قایناغی موغول تؤره‌سی اولدوغو حاقّیندا بیلگینی هارادان آلدیغی قونوسوندا قایناق گؤسترمز. 
بنزه‌ر آچیقلاما آذربایجان دیل‌بیلیمچیسی موسا عادیلوو طرفیندن دا قلمه آلینمیش، یالنیز اونون کیتابیندا قا‌نین شربت یئرینه سود ویا قیمیزا قاریشدیریلدیغی ایدیعا ائدیلمیشدیر (عادیلوو 1982: 26-28).سؤز قونوسو تئوری اورتا آسیادا دا یایغیندیر. قازاق تورکولوگ ن. ب. قاراشئوا بو دئییمین اسکی بیر توران گله‌نگیندن قایناقلاندیغی گؤروشلرینه قاتیلماقدادیر: ایکی طرف دامارلارینی کسه‌رک بیر قابدان قانلارینی ایچر و بو دا گویا ابدی باغلیلیق آندی دئمکمیش (قاراشئوا 1965: 202). بونو بیلدیرمک گره‌کیر کی، سؤز قونوسو ائتیمولوژی، آ. تیئتزئ(A. Tietze)، ای. ز. ایوب اوغلو، م. عادیلوو و ن. ب. قاراشئوا‌نین اوریژینال گؤروشلری ساییلا بیلمز. ه. وامبئری‌نین 1878 ایلینده یاییملادیغی تورک-تاتار دیللری‌نین ائتیمولوژیک سؤزلوگونده آند ایچمک دئییمی‌نین کؤکنی "قان ایچمه" گله‌نگی ایله ایلیشکیلندیریلمیشدیر (وامبئری 1878: 17). آنجاق بو، ه. وامبئری‌نین ده اوریژینال گؤروشو دئییلدیر. 19. یوز ایلین ایلک یاریسیندا یاشامیش روس یازارلاریندان آ. آ. بئستوُژئو-مارلینسکی‌نین تورک عورف عادتلریندن بحث ا‌ئدن و ایلک اولاراق 1835-36 ایللرینده یاییملانمیش موللا نور روما‌نیندا بئله سؤز قونوسو ائتیمولوژییه توخوندوغونا گؤره (بئستوُژئو-مارلینسکی 1988: 90)، اونون بو تاریخدن ده اؤنجه اورتایا آتیلدیغی بللی اولور. آند ایچمک دئییمی‌نین یوخاریدا بحث ائتدیگیمیز ائتیمولوژیسی‌نین اسین قایناغی‌نین، هئروْدوْتون تاریخ کیتابیندا ایسکیتلر ایله ایلگیلی وئردیغی بیر بیلگی اولدوغونو تخمین ائتمک مومکوندور. بورادا ایسکیتلرین آند ایچرکن و طنطنه‌لی آندلاشمالاردا بؤیوک بیر قابین ایچینه شراب دولدورماسی، آند ایچن ایکی طرفین ایگنه باتیرما ویا پیچاقلا خفیف کسمه صورتییله قانلاریندان اورایا آخیتماسی و داها سونرا بیر قیلیج، بیرنئچه اوخ، بیر ساواش بالتاسییلا بیر میزراق سوخاراق دوعا سؤزلری سؤیله‌ییب شراب و قان قاریشیمینی ایچمه‌سیندن بحث ائدیلمکده‌دیر (هئروْدوْتو 1977: 293). بورادا ایچمک ائیلمی‌ سؤز قونوسو اولدوغو اوچون چاغریشیم سونوجو آند ایچمک دئییمی‌نین ایچینده‌کی ایچمک فئعلی ایله ایلیشکیلندیریله‌رک سونرالاری بیلیمسل لیتراتوره گیره‌جک بیر خالق ائتیمولوژیسی اولوشدورولموشدور. 
تورکلرین تاریخینده و فولکلوروندا دگَنک آتلاما، آت قوربان ائتمه، بیر نسنه‌نی کرتمه و باشقا شکیللرده آند ایچمک تؤرنلری اولموشدور (باخ.: دورموش 2011). بونلاردان بیری‌نین یوخاریدا بحث ائدیلن ایسکیت گله‌نگینده‌کی کیمی اولماسی، اؤزللیکله قارداشلاشما و آندلاشما کیمی دوروملاردا ایستیثنا دئییلدیر. آنجاق آند ایچمک دئییمینی بو گله‌نگه باغلایان تئوری ایناندیریجیلیقدان اوزاقدیر و بعضی بسیط سورغولارا جاواب وئرمه‌مکده‌دیر. 
بیرینجیسی، آند ایچمک دئییمی گئرچکدن قان ایچمه کیمی بیر تؤره ایله ایلگیلی اولاراق اورتایا چیخمیشسا، ندن ازلدن بری بیلینن قان کلمه‌سیندن دئییل ده بیر باشقا کلمه‌دن ایستیفاده ائدیلمیشدیر؟ 
ایکینجیسی، آند/ آنت کلمه سی کؤکن اولاراق قوهوملوق بیلدیرن بیر کلمه ایسه، بونون آنلام آچیسیندان ایچمک فئعلی ایله نه باغلانتیسی واردیر؟ قارداش، دایی،عمی ایچیلیر می؟ 
اوچونجوسو، آند ایچمک دئییمی‌نین کؤکنینی ساده‌جه قارداشلاشما، آندلاشما کیمی قارشیلیقلی ائیلملرله باغداشدیرماق نه درجه‌ده دوغرودور؟ دئییمین بو آنلاملاردا قوللانیلماسینا آز تصادوف ائدیلیر. آند ایچمک دئییمی باشلیجا اولاراق تانری ویا قوتسال بیلینن بیر کیشینی، بیر شئیی تانیق گؤستره‌رک بیر اولایی دوغرولاما و اؤز اؤزونه سؤز وئرمه (تورکجه سؤزلوک 2005: 104) کیمی قارشیلیقلی اولمایان بیره‌یسل ائیلملری ایفاده ائتمه آنلامیندا قوللانیلمیش و قوللانیلماقدادیر. بو دوروملاردا ایکی طرفین قان آخیدیب، قان ایچمه‌سیندن سؤز آچیلا بیلمز. تصادوف دئییلدیر کی، تورک دیلی‌نین جیدی ائتیمولوژیک سؤزلوکلرینده (مثلاً، کلاوُسون 1972: 176؛ سئووْرتیان 1974: 151) یوخاریداکی تئوری یئر آلماز. 
گرهارد دورفئره (1998: 243) گؤره، آند ایچمک دئییمی فارس دیلینده‌کی سوگند خوردن ایفاده‌سی‌نین تورکجه‌یه کلمه-کلمه چئویریسی‌دیر. او، دئییمین اسکی تورکجه متنلرینده آند بئر- آند وئرمک ایله آند آندیق بیچیمینده قوللانیلدیغینی و کلاوسونا (1972: 176) دایاناراق گویا آند ایچمک دئییمی‌نین اسکی تورکجه‌ده اولمادیغینی و دئییمین تاریخی متنلرده یالنیز 14. یوز ایلدن باشلایاراق گؤرولمگه باشلادیغینی ایدیعا ائدر (دورفئر 1998: 243). آنجاق گ. دورفئر آتیفدا بولوندوغو قایناقدا یازیلانلاری دوغرو آختارمامیشدیر. گ. کلاوسون (1972: 176)، آند ایچمک دئییمی‌نین تورک دیللرینده یایغین اولدوغونو یازمیش، دئییمین اون اوچ-اون دؤردنجو یوز ایللردن اؤنجه قوللانیلدیغی قایناقلاری دا گئچدیگی صحیفه‌لری بللی ائده‌رک گؤسترمیشدیر. 
ماری بویجه( (Mary Boyce (1975: 35)، فارسجاداکی سوگند خوردن ایفاده‌سی‌نین کؤکنینه  توخونا‌راق، اونون کلمه-کلمه گوگورد (سولفور) ایچمک (to drink sulphur) آنلامینا گلدیگینی یازار. او، سؤز قونوسو دئییمین مئیدانا گلمه‌سینی اسکی ایراندا آند ایچن کیشی‌نین گوگورد (سولفور) ایچرن مایع‌نی ایچمگه مجبور ائدیلمه‌سی کیمی یایغین اولان بیر گله‌نگه باغلامیشدیر. بو اویغولاما‌نین آماجی تئست ائدیلن کیشی‌نین یالان ویا دوغرو قونوشدوغونو اورتایا چیخارماق اولموشدور: دوغرونو سؤیله‌یندن فرقلی اولاراق، یالاندان آند ایچن کیشی‌نین بوغازینی گوگوردون یاواش یاواش آجی وئره‌رک یاندیراجاغینا اینانیلیردی. (بویجه 1975: 35). سوگند کلمه‌سی آندلا اؤزدشلشه‌رک زامانلا اسکی آنلامینی ایتیریب آند، یمین آنلامی قازانمیشدیر.1 بو کلمه تورک کلاسیک ادبییاتی‌نین دیلینه سوگند، سؤوگند شکلینده گئچمیشدیر. آنجاق آند ایچمک دئییمی‌نین سوگند خوردن ایفاده‌سیندن کلمه-کلمه چئویری ویا کود کوپیالاما سونوجو اورتایا چیخدیغی ایدیعاسی دوغرو دئییلدیر. مسله بودور کی، خوردن کلمه‌سی فارسجادا ایچمک آنلامی‌ ایله یاناشی یئمک آنلامینا صاحیبدیر و بو آنلام، کلمه‌نین ایلک عاغیلا گلن تمل و داها سیخ قوللانیلان آنلامیدیر. ایچمک آنلامینی ایفاده ائتمک اوچون داها چوخ نوشیدن ویا آشامیدن فئعللری قوللانیلماقدادیر. فارسجادان کلمه-کلمه چئویری سؤز قونوسو اولسایدی، دئییمین آند یئمک بیچیمینده اولماماسی اوچون هئچ‌بیر سبب یوخدور. دوغو تورکوستاندا بولونموش آنجاق تورکجه اولمایان خاراستی(Kharasthi) متنلرینده گئچن (Burrow 1935)"savatha lchayamnae"  کیمی آند ایچمک آنلامیندا اولان دئییملرین سوگند خوردن ایفاده‌سی‌نین تاثیری سونوجو اورتایا چیخدیغی دیللرده دئییملرین کلمه-کلمه ترجومه‌سی آند ایچمک دئییل ده آند یئمک شکلینده‌دیر. اوسئت، پنجابی، کشمیر کیمی بیرچوخ دیلده ده آند ایچمگی بیلدیرن دئییملر کلمه-کلمه آند یئمک آنلامینا گلمکده‌دیر (Abaev 1958: 60-61, Bhardwaj 1995: 116, Hook vd. 2009)؛ مثلاً، اوردو دیلینده: "قسم کهانا" ، سواهیلی دیلینده: "" kula kiapo. تورک دیللرینده خوردن کلمه‌سی‌نین آنجاق یئمک آنلامی‌نین تاثیری گؤرولمکده‌دیر. مثلاً، آذربایجان تورکجه‌سینده یئمک ایچین قوللانیلان خؤرک ایسمی‌نین کؤکنی بو کلمه ایله باغلیدیر. فارسجادا خوردن کلمه‌سی‌نین اولوشدوردوغو دئییملرین تورکجه‌یه کود کوپیالامالاریندا همیشه یئمک فئعلی قوللانیلمیشدیر، 
مثلاً، غم یئمک کیمی. بونلار گؤز اؤنونده بولوندورولدوغوندا، آند ایچمک دئییمی‌نین سوگند خوردن ایفاده‌سیندن چئویری اولدوغونو قبول ائتمک مومکون دئییلدیر. عکس حالدا دئییم، اوّلاً، تورک دیللری‌نین چوغوندا قوللانیلمازدی و آیریجا، ان آزیندان بونلارین بیرینده یئمک فئعلی ترجیح ائدیلیردی. یوخاریدا وئردیگیمیز اؤرنکلردن گؤرولدوگو اوزره، چوخ گئنیش جوغرافیادا آند، یمین آنلامینا گلن آدلار یئمه، ایچمه بیلدیرن فئعلله بیر آرایا گله‌رک دئییم اولوشدورور. بو سببدن، آند ایچمک دئییمی‌نین کؤکنینی آراشدیریرکن تورک ملزمه‌سییله سینیرلی قالماق دوغرو اولماز. 
تورکجه‌ده‌کی آند ایچمک دئییمی‌نین و دیگر دیللرده کلمه-کلمه آند ایچمک، آند یئمک آنلامینا گلن ایفاده‌لرین کؤکنی ایله م. بویجه‌نین بحث ائتدیگی آند ایچمه اویغولاماسی‌نین قایناغی بابیل متنلرینده بولونابیلیر. اسکی مئزوپوتامیا مدنییتی‌نین اوزمانلاریندان اولان د. چارپین بابیل متنلرینی اینجه‌له‌یه‌رک آشاغیداکیلری یازار: «گئنللیکله، کاتیبلر "یمین ائتمک" (nīšam tamūm) م. شوارتزا (1989) گؤره، کلمه باشیندان بری بو آنلاما صاحیب اولموشدور. ایفاده‌سینی قوللانمیشلار، آنجاق بیز بعضاً شاشیردیجی بیر "آند یئمک" (nīšam akālum) ایفاده‌سییله قارشیلاشیریق. بو، مشهور "آساککوم یئمک" ایفاده‌سییله قییاسلانابیلیر (آساککوم، گئنللیکله "تابو" اولاراق ترجومه ائدیلیر). ماری‌دن اولان بیر سؤزلشمه ایلگینج بیر وئرسییا سونماقدادیر: بورادا سؤزلشمه‌یه طرف اولانلار "نباتات [SAR.MEŠ]". بیر باشقاسیندا اونلار "نباتاتا یمین ائتمیشلر". بو اوزدن هم "یمین ائتمک" هم ده "آند-نیشوُم، آساککوُم، ویا نباتات [SAR.MEŠ] "یئمک" مومکوندو. بو دَییشیملری آچیقلاماق اوچون، من آندین ایفاده‌سینه، سؤزونو توتمادیغی حالدا آندلی کیشینی لعنته اوغراتاجاق بیتکیلرین اوتولماسی‌نین ائشلیک ائتدیگینه اینانما مئیلینده‌یم. سؤزلشمه‌یه طرف اولانلارین، یالاندان یمین ائدرلرسه، اؤزلرینه اوخودوقلاری لعنتین "مادّیلشمه‌سی‌نین" یئمه، ایچمه ویا ووجودلارینا یاغ سورتمه کیمی باشقا سیمگه‌سل ائیلملر آراجیلیغایله گئرچکلشمه‌سی مومکوندو…بو سببدن، دوشونجه سو اولابیلیردی : یمین ائتمه زامانی آند ایچن شخصین، یالان سؤز قونوسو اولدوغو دورومدا ضررلی گوجه دؤنوشه‌جک بیر مادّه (نباتات، چؤرک، پیوه، شراب) اوتاردی و بونون تامامی آساککوم تئرمینییله تانیملانیردی" (چارپین 2010: 45). گؤرولدوگو اوزره، د. چارپین‌ین بحث ائتدیگی اویغولامالار م. بویجه‌نین سؤز آچدیغی اسکی گله‌نگه بنزه‌مکده‌دیر و ائحتیماللا اونون قایناغینی تشکیل ائتمکده‌دیر. بو اویغولامالاردا آماچ، آند ایچن کیشی‌نین دوغرو سؤیله‌ییب سؤیله‌مه‌دیگینی تئست ائتمک ویا کیشینی آندینا صادیق قالماغا تشویق ائتمکدی. 
یالاندان آند ایچدیگی حالدا، دئییم یئرینده‌ ایسه "حبّی اوتان" یالانچی‌نین ووجودوندا، ایلاهی گوجلرین جزالاندیراجاغی اینانجی و قورخوسویلا اؤِز اؤزونه تلقین سونوجو منفی رئاکسییالار باش گؤستره بیلردی. پسیکولوژی لیتراتورو، بو جور تلقین سونوجو ضررسیز مادّه‌لردن زهرلنمه‌لر، یانمالار کیمی چوخ ساییدا اؤرنک ایچرمکده‌دیر (پیتزر 2010). د. چارپین "" nīšam akālu ایفاده‌سینی آند یئمک اولاراق چئویرمیشدیر. آنجاق مئزوْپوْتامیاداکی اویغولامالاردا آند ایچنلره ساده‌جه بیتکی، چؤرک کیمی قاتی مادّه‌لر دئییل، پیوه، شراب کیمی دورو مادّه‌لر ده وئریلدیگی بللی اولور. بو سببدن، آکالوُم کلمه‌سی‌نین یئمک آنلامی‌ ایله یاناشی، ایچمک آنلامینا صاحیب اولدوغونو تخمین ائتمک مومکوندور. اسکی چاغدا بنزه‌ر اویغولاما‌نین اولدوغو هیتیت‌لرده ده آند ایچمه بیر مایع‌نین اوتولماسی شکلینده‌دیر (باخ.: گیوْرگیری 2002). بیتکی‌نین آدی د. چارپین‌ین اینجه‌له‌میش اولدوغو قایناقلاردا گئچمز. آنجاق اسکی بیر سومئر قایناغیندا آند ایچمه مراسیمی قیدالارینا بیر بیتکی‌نین سپیلدیگی یازیلماقدا و س. ن. کرامئر (1971: 311) بونون آدینی جئدار سروی، یابانی سروی اولاراق چئویرمکده‌دیر. ائحتیماللا، بابیل متنلرینده قصدائدیلن ده، سروی کیمی بیتکیلر ویا اونلاردان حاضیرلانان ایچکیلردیر. تورکجه‌ده بو بیتکییه (آندیز < آندوز < آند+اوز) دئیلمه‌سی‌نین سببی، اونون اسکی تورکلرده آند ایچمه زامانی بیر شکیلده قوللانیلماسیندان قایناقلانمیش اولابیلیر. 
بیر باشقا اسکی قایناقدا – تؤوراتدا - آند ایچمه تؤره‌نی یئنه ایچمکله ایلیشکیلندیریلمیشدیر. بو قوتسال کیتابین ساییلار (5: 11-31) بؤلومو، سؤز قونوسو آند ایچمه تؤر‌نیندن، زینادا سوچلانان بیر قادینلا ایلگیلی بحث ائدر. قادینا، سؤزلو آندلا یاناشی ، معبدین توزو و لعنتلی تیرشه‌‌نین مورکّبی قاریشدیریلمیش سو ایچیریلیر. گئرچکدن گوناهکار ایسه، یالان سؤیله‌میشسه بو سویون اونو لعنته اوغراداجاغینا اینانیلیردی. 
مئزوْپوْتامیاداکی آند ایچمه اویغولاماسی‌نین تاثیری اسکی آنادولو، یاخین دوغو و ایران ایله سینیرلی قالماییب تورکلرین یاشادیغی بؤلگه‌لری ده قاپسایان داها گئنیش جوغرافیایا یاییلمیشدیر. اسکی تورکلرین آند ایچمه مراسیمی حاقّیندا ایلک تاریخی بیلگی‌نین وئریلدیگی م‌.اؤ 1. یوز ایله عایید بیر چین قایناغیندا هون خاقانی هوهانی‌نین سفرلرده قوللاندیغی ان دگرلی قیلیجینی الینه آلاراق اوجونو شرابا باتیردیغی و بو آندلی شرابی ایچدیگی تصویر ائدیلمیشدیر (باخ.: اینان 1948: 279). گؤرولدوگو اوزره، بو آند ایچمه شکلی هئروْدوْتون بحث ائتدیگی ایسکیت تؤره‌‌نینی خاطیرلاتماقدادیر، آنجاق بورادا شرابا قان آخیدیلماسی سؤز قونوسو دئییلدیر. آند شرابینی اویغورلارین دا قوللاندیغینی، 8. یوزایله عایید اولایلاردان بحث ائدن یئنه بیر چین قایناغی یازمیشدیر (باخ.: اینان 1948: 280).بیزجه، تورکجه داخیل بیرچوخ دیلده – کی یوخاریدا آنجاق بیر قیسمینی ذیکر ائتدیک – آند ایله یئمک و ایچمک آنلامینا گلن کلمه‌لرین بیر دئییم اولوشدورماسی، " nīšam akālum " ایفاده‌سی‌نین (ویا عئینی آنلاما گلن داها اسکی بیر سومئر ایفاده‌سی‌نین) کلمه-کلمه چئویریسی سایه‌سینده‌دیر. 
بابیل متنلرینده‌کی آکالوم و فارسجاداکی خوردن فئعللری کیمی، ایچ- فئعلی چوخ ساییدا تورک دیلی و لجهه‌سینده (قیرغیز، قازاق، نوقای، قاراقالپاق وس.) ایچمک ایله برابر یئمک آنلامی دا ایچرمکده‌دیر (باخ.: سوورتیان 1974: 391). چاغداش تورکییه تورکجه‌سینده بیله بعضی قیدالار اوچون هم ایچمک هم ده یئمک فئعللری قوللانیلابیلیر، مثلاً، چوربا هم ایچیلیر هم یئیلیر. ایچمک فئعلی‌نین، باشیندان بری گنیش آنلام چرچیوه‌سینه صاحیب اولماسی ایستیثنا دئییلدیر. تورکجه‌ده بیرچوخ اسکی ائش سسلی آد و فئعل آراسیندا آنلام باغی واردیر ویا تاریخاً اولموشدور. ایچ آدی ایله ایچ- فئعلی آراسینداکی آنلام ایلیشکیسی ده بئله‌دیر. اونلارین ضید آنلاملیلاری، یعنی داش اوغوز ایفاده‌سیندن یاخشی بیلدیگیمیز دیش آنلاملی داش آدی ایله داش- (=تاش-) فئعلی آراسینداکی ایلیشکی ده ایچ آدی و ایچ- فئعلی آراسینداکی ایلیشکییه پارالئللیک گؤسترمکده‌دیر. داشماق (تاشماق) گئنل آنلامدا دیشا چیخماق اولدوغو کیمی، ایچمک ده گئنل آنلامدا ایچه آلماقدیر. تاشان، ساده‌جه دورو مادّه‌لر دئییل، قوم، اوُن وس. اولابیلدیگی کیمی، ایچه (معده‌یه) آلینان قیدا‌نین دورو ویا قاتی اولماسی ایلک 
باشلاردا فئعلین آنلامی اوچون فرق ائتمه‌میش اولابیلر. بو باغلامدا بابیل متنلرینده‌کی آکالوم فئعلی‌نین یئمک آنلامی دیشیندا ایچمک آنلامیندا دا اورتایا چیoماسینی آنلاماr مومکوندور: فئعلین گئنل آنلامی اوتماق، قیدانی قبول ائتمک، ایچه آلماقدیر. 

ناخیش 
تورکییه تورکجه‌سینده‌کی ناقیش کلمه‌سی عربجه کؤکنلیدیر. کلمه، سس دَییشمه‌لرییله دوغو تورکیستانا قدر تورک دیللرینده گئنیش شکیلده قوللانیلماقدادیر: آذربایجان تورکجه‌سینده ناخیش، تورکمنجه‌ده ناغیش، اؤزبکجه‌ده ناقش، قازاقجادا ناقیش، اویغورجادا نه‌قیش وس. فارسجادا ‫( نقش)شکلینده اولان بو کلمه دیگر ایران دیللرینده ده مؤوجوددور. بوتون بو دیللرده کلمه دئسَن، سوس آنلامینا صاحیبدیر. آنجاق آذربایجاندا، ایراندا و اورتا آسیادا سؤز قونوسو کلمه‌نین ایکینجی بیر آنلامدا – اوغور، شانس، باخت آنلامیندا قوللانیلدیغی گؤرولمکده‌دیر. 
ناقیش کلمه‌سی‌نین اوغور آنلامی، دئسن آنلامینا نظراً داها آز قوللانیلیر و بؤیوک اؤلچوده آرخایکلشمیشدیر. مثلاً، کلمه‌نین بو آنلامینا آذربایجان تورکجه‌سینده آنجاق بعضی دئییم و آتاسؤزلرینده تصادوف ائدیلیر: ناخیشی گتیرمک؛ ناخیشی اولما(ما)ق؛ ناخیش قیلینجدان ایتیدیر؛ 
ناخیشین یاتدی، سن ده یات. فولکلور اوزمانلاری کلمه‌نین بو آنلامی‌نین ناقیش آدلی بیر میفولوژی فیقورلا باغلی اولدوغونو ایدیعا ائتمکده‌دیرلر: اسکی بیر اینانجا گؤره، هر بیر اینسا‌نین اؤِز ناخیشی واردیر، ناخیشین اینسا‌نین یا‌نیندا بولونماسی و اویانیق اولماسی اونا اوغور قازاندیریر، ناخیشین شخصی ترک ائتمه‌سی ویا اویوماسی او شخصه شانسسیزلیک گتیریر، اونون آغیر گونلر گئچیرمه‌سینه سبب اولور (سولئیمانووا 2012). ناخیش، ایسلام میفولوگییاسیندا‌کی قیسمت قاورامینا بنزه‌سه ده، ایلاهی بیر گوج اولما اؤزللیگی ایله اوندان آیریلماقدادیر. 
ناخیشا ان یاخین میفولوژی فیقور و بنزه‌ر تئرمینولوژی مئزوْپوْتامیادا گؤرولمکده‌دیر. آ. لئو. اوپپئنهئیم‌ین(A. Leo Oppenheim) (1968: 199-204) اسکی مئزوْپوْتامیا متنلرینه دایاناراق بحث ائتدیگی میفولوژی وارلیقلاردان شانسلا ایلگیلی اولانلارین اؤزللیکلری بؤیوک اؤلچوده ناخیشین اؤزللیکلرییله اؤرتوشمکده‌دیر. مثلاً، آذربایجان تورکجه‌سینده تهلوکه‌دن قورتولان ویا قولای شکیلده بیر شئی قازانان شخص حاقّیندا "ناخیشی وار" دئیلیر. عئینی ایشلَوده بنزه‌ر ایفاده آککادجادا دا مؤوجود اولموشدور، آنجاق بو دیلده ناخیش یئرینه میفولوژی وارلیقلارین آدلاری (ایلوُ، لاماسسوُ وس.) قوللانیلمیشدیر (اوپپئنهئیم 1968: 200). بئله باغلاملاردا سومئرجه‌ده شانس اوچون قوللانیلان giš-ḫur آدی اولموشدور (اوپپئنهئیم 1968: 204). ناخیش ایله giš-ḫur  آراسینداکی ایشلَو بنزه‌رلیگی‌نین بیر تصادوف اولمادیغینی، شانس فیقورونا ندن ناخیش دئییلدیگی و بونون giš-ḫur  آدیندان قایناقلاندیغینی سومئر دیلینده‌کی آدین ترجومه‌سیندن آنلاماق مومکوندور. giš-ḫur  کلمه-کلمه ناخیش، چیزگی؛ دوزن، پلان دئمکدیر (بلاک ود. 2003: 130، اوپپئنهئیم 1968:204)سومئر میفولوگییاسینا گؤره، اینسا‌نین قدری، قیسمتی اؤنجه‌دن بلیرله‌نیر، تانری طرفیندن چیزیلیر. بونو تمثیل ائدن میفولوژی فیقورون چیزگی، ناخیش و داها گئنیش آنلامدا پلان معناسینا گلمه‌سی دوغالدیر. سومئرلرین اینانیشینا گؤره، بیر اینسا‌نین قدرینده تانریلارین اؤن‌گؤرمه‌دیگی تصادوفلارا یئر یوخدور، هر شئی اؤنجه‌دن پلانلانیر، چیزیلیر. تانریلار اینسان حیاتینی و دونیانی چئشیدلی ناخیشلارلا، پلانلارلا دوزنلرلر (وْوْتسینگ-لوئکه 2009).3 giš-ḫur  تئرمینی، سومئرلرین دینی‌نین ان تمل قاوراملاریندان اولان مئ(me) ایله ایلیشکیلیدیر. مئ‌سینی الدن وئردن اینسان (ویا اؤلکه) giš-ḫur-ونو دا ایتیرر، دوزه‌نی، ناخیشی پوزولور (اوژداوینیس 2008: 104).چیزگی قاورامی ایله یازغی، قدر قاورامی‌نین ایلیشکیلندیریلمه‌سی سومئرلر ایله باشلامیشدیر. بیرچوخ دیلده قدر بلیرتمک اوچون قوللانیلان آلین یازیسی، آلین چیزگیسی کیمی ایفاده‌لرین (نقشِ جبین، سرنوشت وس.) کؤکنی و بیرچوخ کولتورده ال چیزگیلرییله فال باخماق کیمی گله‌نکلرین قایناغی بو "جیزگی – یازغی" ایلیشکیسینه باغلی اولابیلر. آنجاق بونون اورتایا چیخاریلماسی، بو مقاله‌‌نین سینیرلارینی آشان آیری بیر آراشدیرما قونوسودور. 
سومئر متنلرینده چوخ یئرده و بیر ایضاح وئریلمه‌دن گئچمه‌سی، giš-ḫur ون یایغین اولاراق بیلینن، مشهور بیر فیقور اولدوغونو گؤستریر. اونون تاثیری قونشو خالقلاردا و سومئرلرین گئچدیگی بؤلگه‌لرده ده گؤرولمکده‌دیر. بو بؤلگه‌لره عایید میفولوگییالاردا و دیللرده giš-ḫur  ویا بنزه‌ری فیقورا راستلاماق مومکوندور. 
بورالارداکی خالقلار سؤز قونوسو فیقورو سومئرلردن آلدیقلاری کیمی ویا بنزه‌رینی  اولوشدوردوقلاری کیمی، اونو آدلاندیرماق اوچون ده giš-ḫur  کلمه‌سیندن ویا اونون کلمه-کلمه چئویریلریندن ایستیفاده ائتمیشدیلر. مثلاً، هیتیت‌لرین دیلینه giš-ḫur  آدی شکیل دَییشدیرمه‌دن اولدوغو کیمی گئچمیشدیر (پوُهوئل 1997: 243). آککاد دیلینده ایسه
giš-ḫur  کلمه‌سی‌نین کلمه-کلمه چئویریسی ترجیح ائدیلمیشدیر. اؤزللیکله ادبی متنلرده گئچن، ناخیش، چیزگی، پلان آنلاملارینا گلن اوُشوُرتوُ(uṣurtu) (esRru/ esRrum ویا ائسروُ/ ائسرروُم) تئرمینی‌نین سومئر دیلینده‌کیgiš-ḫur  کلمه‌سی‌نین آککادجا قارشیلیغی اولدوغو و عئینی ایشلَوده قوللانیلدیغی بیلینمکده‌دیر (اوپپئنهئیم 1968: 204؛ وْوْتسینگ-لوئکه 2009).بنزه‌ر شکیلده، یوخاریدا ذیکر ائتدیگیمیز دیللرده‌کی ناخیش آدی‌نین ده شانس، باخت آنلامی‌نین giš-ḫur  کلمه‌سی‌نین تاثیریندن قایناقلاندیغینی دوشونوروک. بو وارساییم، شانس ایله سوس کیمی ایکی فرقلی قاورامین ندن تک کلمه‌ ایله ایفاده ائدیلدیگینی معقول بیر شکیلده آچیقلاماقدادیر. سؤز قونوسو دیللرده ناخیش کلمه‌سی بیر قدر دَییشیمه – آنلام أیییلشمه‌سینه - اوغرامیش و گئنل قدر، یازغی، ایلاهی پلان یئرینه یاخشی قدر، باخت آنلامی اورتایا چیخمیشدیر. 
ایسلام دینینده ده آللاهین آدلاریندان بیری نقّاشِ ازلدیر. نقشِ کلّ ده "ائورن دوزه‌نی" دئمکدیر.  

بیر وارمیش، بیر یوخموش... 
سومئر میفلری ایله جئشیدلی خالقلارین، بو آرادا دا تورکلرین، میفولوگییاسینی و خالق ادبییاتینی قارشیلاشدیران بیرچوخ آراشدیرما یاپیلمیشدیر. بورادا ایسه سومئر میفلری‌نین بوگونه قدر دیقّت چکمه‌میش بیر اؤزللیگینه توخوناجاغیق. سومئر میفولوگییاسینا عایید متنلردن "تانری مارتوُنون ائولنمه‌سی" اولاراق آدلاندیریلان بیر حئکایه، س. ن. کرامئرین (1971: 164) ایفاده‌سییله، آشاغیداکی "سیرلی، تضادلی و قارانلیق ایفاده‌لرله" باشلار: 
‌نیناب واردی، آکتاب یوخدو. 
‌نیناب و آکتاب شهر آدلاری‌دیر. داها سونرا قوتسال تاج ایله قوتسال باشلیق و قوتسال اودلار ایله قوتسال پوتاسیوم قارشیلاشدیریلاراق، بونلارین بیری واردی بیری یوخدو دئییلیر. آنجاق کرامئر آرادا متنین پارچالارینی چئویرمه‌دیگی اوچون اورتایا ناقیص بیر ترجومه چیخمیشدیر. اصلینده قوتسال، آری اوت ایله آری سروی، آری پوتاسیوم (پوتاس) ایله ده آری توز قارشیلاشدیریلیر (ژاکوبسئن 1946: 131). بورادا دیقّت چکمک ایسته‌دیگیمیز خوصوص، ترجومه‌‌نین کئیفییتیندن چوخ حئکایه‌‌نین باشلانغیجیندا "… واردی؛یوخدو" ایفاده‌سی‌نین تکرارلانماسیدیر. بونونلا، تورکلر داخیل بیرچوخ خالقین ناغیللارینی باشلادان بیر وارمیش، بیر یوخموش کیمی قالیبلار آراسیندا آیدین بیر یاخینلیق گؤرولور. بوگون ناغیللارین باشیندا آنلامی‌نین فرقینا چوخ واریلمادان قوللانیلان "وارمیش - یوخموش" فورمولو تا سومئرلردن ائعتباراً مؤوجوددور. 
حئکایه‌‌نین باشیندا اولوملو و اولومسوز قارشیلاشدیریلماسینا بیراز فرقلی شکیلده تانری مارتوُنون ائولنمه‌سی" دیشینداکی سومئر میفلرینده ده تصادوف ائدیلمکده‌دیر (جاکوبسئن 1946: 132). سومئرلرله ایلیشکی مسله‌سینه بیر ایشیق توتابیله‌جگی وارساییم ایله دونیا خالقلاری‌نین ناغیللارینی بو آچیدان اینجه‌له‌دیک. 
تورکییه تورکجه‌سی دیشیندا، آشاغیداکی تورک دیل و لهجه‌لرینده بنزه‌ر ناغیل باشلانغیجی فورمولونون قوللانیلدیغی تثبیت ائدیلدی: 
آذربایجان تورکجه‌سینده: بیری واردی، بیری یوخدو... 
عیراق تورکمن ماتاللاریندا (ناغیللاریندا): واری ایدی یوخویدو... 
قاراچای-مالکار تورکجه‌سینده: بولقانمیدی، بولماقانمیدی... 
قازاق تورکجه‌سینده: بار ائکن دئ، ژوک ائکن... 
قوموقجادا: بیر بولقان، بیر بولماقان... 
اؤزبکجه‌ده: بیر بار ائکن، بیر یوق ائکن... 
تورکمنجه‌ده: بیر بار ائکن، بیر یوق ائکن... 
بو ایفاده قالیبی‌نین تورک خالقلاریندا یایغین اولماسی آنلاملیدیر. بو قالیبین، تورک خالقلاری آراسندا ساده‌جه اورتا آسیا، قافقازیا، آنادولو و عیراقلا سینیرلی اولماسی دا دیقّتی چکن آیری بیر ایلگیج خوصوص‌دور. باشقا جوغرافیالارداکی خالقلارین ناغیللاری‌نین باشیندا گئنللیکله بیر دفعه واردی (آلمانجا: Es war einmal ؛ فینجه: Olipa kerran ؛ ایسوچجه: Det var en gång ؛ وس.)، بیر زامانلار (اینگیلیزجه: Once upon a time)، چوخ چوخ اؤنجه‌لری (ژاپونجا: Mukashi mukashi ؛ کوره‌جه: Yet-nal Yet-jeok-e ؛ لئخجه: Dawno, dawno temu ؛ وس.) آنلاملارینا گلن قالیبلار قوللانیلیر. 

تورک خالقلاری دیشیندا، اساس ائعتبارییله آشاغیداکیلردا او دیللره عایید خالقلارین ناغیللاری، "بیر وارمیش، بیر یوخموش" ایفاده‌سینه آنلامجا دنک گلن جومله‌لرله باشلار: 
عربجه‌ده: کَانَ یَا مَا کَانَ... واردی یا یوخدو؛ 
آرناووتجادا: Ishte edhe nuk ishte... بیر وارمیش، بیر یوخموش؛ 
چئک دیلینده: Bılo nebılo... واردی یوخدو؛ 
فارسجا و تاجیکجه‌ده: یکی بود، یکی نبود... بیری واردی، بیری یوخدو؛ 
گورجو دیلینده: Iko da ara iko ra... بیر وارمیش، بیر یوخموش؛ 
ماجارجادا: Egyszer volt, hol nem volt... بیر وارمیش، بیر یوخموش؛ 
رومنجه‌ده: : Era si nu era... بیر وارمیش، بیر یوخموش. 
آرناووت، رومن و ماجارلاردا بو قالیبین تاریخی چوخ دا اسکی دئییلدیر؛ ائحتیماللا عوثمانلی کولتورونون تاثیرییله اورتایا چیخمیشدیر. مثلاً، رومن ناغیللاریندا ایکینجی بیر قالیب دا قوللانیلماقدادیر: A fost odata, ca niciodata  ...بیر دفعه واردی. بو قالیب داها اسکی و اوریژینالدیر، زیرا آنلامجا بنزه‌ر ایفاده، رومنلره قوهوم اولان خالقلارین ناغیللاریندا مؤوجوددور. چئک ناغیللاریندا دا سؤز قونوسو قالیبین اورتایا چیخماسی، دیش تاثیره (هرحالدا ماجار ائتکیسییله) باغلیدیر، چونکو دیگر اسلاوخالقلاریندا بئله بیر ایفاده گؤرولمور؛ krş.: سلوواکجا: Kde bolo - tam bolo... هارادا واردی – اورادا واردی؛ روسچا: Jil bıl... (ویا jila bıla...) یاشاییردی واردی؛ بولغارجا: Имало едно време  ... بیر زامان واردی وس. گؤرولدوگو اوزره، اوریژینال فورموللاری فرقلی اولان بالکان خالقلاری، ماجارلار و چئکلر دیشیندا، ناغیللارین باشیندا "بیر وارمیش بیر یوخموش" تورونده قالیب قوللانان قروبا عایید خالقلار، یوخاریدا گؤستریلن تورک خالقلاری کیمی، اورتا آسیادان اؤن آسیایا دوغرو اوزانانان بیر بؤلگه‌نی تمثیل ائتمکده‌دیر. 

سونوج و دگرلندیرمه‌لر 
اورتا آسیا، اورتا دوغو، قافقازیا و آنادولو توپراقلاریندا یاشایان خالقلارین دیللرینده آند ایچمک (یئمک) آنلامینا گلن دئییملرین اورتایا چیخماسی‌نین، تک بیر کلمه‌ ایله هم ناخیش، چیزگی هم ده قدر، باخت آنلامی‌نین ایفاده ائدیلمه‌سی‌نین و ناغیللارین باشیندا "بیر وارمیش، بیر یوخموش" کیمی قالیب ایفاده‌نین قوللانیلماسی‌نین قایناغی سومئر متنلرینده بولونابیلر. بونون سومئرلرین آتا یوردو، مئزوْپوْتامیایا گلیش یؤنو و داها سونرالاری تاثیر جوغرافیاسی ایله بیر ایلیشکیسی اولدوغونو وارساییریق. 
سومئرلرین مئزوْپوْتامیایا سونرادان گلدیگی حاقّیندا بیلگی، اونلارین اؤز میفلرینده ده یئر آلماقدادیر. اونلارین یئنی وطنلرینه هارادان گلدیگی قونوسوندا فرقلی گؤروشلر واردیر. بیز سومئرلرین مئزوْپوْتامیایا دوغو یؤنوندن (اورتا آسیادان) گلدیگی گؤروشونه قاتیلیریق. سومئرلرین اورتا آسیادان گلمه ائحتیمالی آشاغیداکی ائتکنلرله آچیقلانیر: "سومئرلرین دیللری‌نین آلتای-تورک دیللرینه بنزه‌رلیک گؤسترمه‌سی، تاپیناrلاری‌نین گرَک مئعماری بیچیملری‌نین، گرکسه سوسلمه‌لری‌نین داغ تاپیناقلارینداکیلارا بنزه‌رلیگی و یازیدا قوللاندیقلاری ایدوگراملارین داغ یوردلارینا بنزه‌مه‌سی. سومئرلرین دینی اینانجلاری‌نین دا اورتا آسیا ویا باکترییادان قایناقلاندیغینی ایثباتلایان بو آنلاملی شئیلر مؤوجوددور: داغ تاپیناقلاری، داغ اؤکوزونه تاپماق و علاوه ده، اورتا آسیادا اولدوغو کیمی، کرال اؤلدوگو زامان اونون موحافیظلری‌نین اؤزلرینی زهرله‌یه‌رک اینتیحار ائتمه‌لری" (باخ.: گئری 2004: 21). آنجاق سومئرلرین آنا وطنی‌نین اورتا آسیا اولدوغو گؤروشونو دستکله‌مک اوچون ساده‌جه ایکی بؤلگه‌‌نین مدنییتینی، کولتورونو قییاسلاماق یئترلی دئییلدیر. 
سومئرلر اورتا آسیادان قالخیب بیر آندا مئزوْپوْتامیایا یئرلشمه‌میشلر، مین ایللر سونرا اوغوزلارین باتییا گؤچونده اولدوغو کیمی، اوزون بیر یولدان گئچمیش، بیر قیسمی گئچدیکلری توپراقلاردا قالمیش، بو جوغرافیادا اؤزکولتورلری‌نین ایزلرینی بوراخمیشلار. اگر بو هیپوتئز دوغرویسا، اورتا آسیادان باشلایاراق دیجله، فیرات چایلاری و اؤتسینه قدر اولان توپراقلاردا یاشایان خالقلارین دیلینده، میفولوگییاسیندا، فولکلوروندا بیرسیرا عئینی ویا بنزه‌ر اسکی اورتاق عونصورلرین 
قوروندوغو گؤرولمه‌لیدیر. گئرچکدن ده بئله عونصورلر مؤوجوددور و بیز بونلاردان ساده‌جه بیرنئچه‌سینه دیقّت چکدیک. ایلگینج‌دیر کی، بو عونصورلر سؤز قونوسو جوغرافیادا یاشایان خالقلارین دیلینده مؤوجود اولدوغو حالدا، اونلارلا قوهوملوغو اولان آنجاق باشقا بؤلگه‌لرده یاشایان خالقلارین دیلینده گئنللیکله قوللانیلماماقدادیر. بو دا عونصورلرین دیل قوهوملوغوندان، اورتاق کؤکدن قایناقلانمادیغینا، آنجاق او جوغرافیایا خاص اولدوغونا و اوراداکی اسکی بیر دیلین، اسکی بیر مدنییتین تاثیری اولدوغونا ایشارت ائتمکده‌دیر. آنجاق بو وارساییم اوچون البتّه اوچ عونصورون بلیرلنمه‌سی یئترلی دئییلدیر. اصلینده اورتاق دیل کولتورو عونصورلری‌نین ساییسی چوخدور. سؤز گلیمی، هرهانسی بیر سوره‌جین اوّلی‌نین باش آنلامینا صاحیب کلمه‌لرله ایلیشکیلندیریلمه‌سی اؤرنگینی اله آلاق. باشلاماق، ایشین باشی، باشدان سونا کیمی کلمه و ایفاده‌لرده گؤرولدوگو اوزره، بئله ایلیشکی تورکجه‌ده دوغال قارشیلانماقدادیر. بو تور آنلام ایلیشکیسی، سومئرجه داخیل، اله آلدیغیمیز جوغرافیاداکی دیللرده ده سؤز قونوسودور؛ مثلاً، ییلین باشلانغیجی اوچون قوللانیلان بیرله‌شیک کلمه ویا دئییملر کلمه-کلمه ایل باشی آنلامینا گلمکده‌دیر: سومئرجه: sag-mu (ویا zag-mu) و آککادجا: rēš šatti(فلئمینگ 2000: 128)؛ عربجه: راس السنه، ایبرانیجه: Rosh Hashanah ؛ سوریانیجا: Resha d’Sheta ؛ ایران دیللرینده: سرِ سال وس. آنجاق بئله ایفاده‌لره بعضی لاتین دیللرینده (ایتالیانجا: capodanno ، کاتالانجا: Cap d’Any)، اولدوغو کیمی، دونیا‌نین فرقلی بؤلگه‌لرینده باشقا دیللرده ده راستلاماق مومکوندور.  بو سببندن، باش آنلامینا صاحیب کلمه‌نین بیر سوره‌جین، ایشین اوّلینی آدلاندیرماق اوچون قوللانیلماسینی سوموت بیر دیلین تاثیریندن چوخ، اینسا‌نین دوشونجه مکانیزماسی‌نین اورتاق یؤنلری‌نین جئشیدلی دیللرده یانسیماسی کیمی آلغیلاماق مومکوندور. بو اوزدن سومئرلرین آتا یوردونون اورتا آسیا اولدوغونا و ایران، قافقازیا، آنادولودان گئچه‌رک مئزوْپوْتامیایا گلدیگینه دولایلی اولاراق ایشارت ائدن اورتاق دیل عونصورلرینی بلیرلرکن، باشقا بؤلگه‌لرده‌کیدیللرله ده rییاسلاییf بونلارین ائورنسل اؤزللیک داشیمادیغیندان امین اولماق گره‌کیر. بئله‌لیکله، آراشدیرما سوره‌جینده اولدوکجا چوخ ساییدا دیل ملزمه‌سی‌نین گؤز اؤنونده بولوندورولماسی و قوللانیلماسی گرکدیگیندن، بیرنئچه اورتاق دیل کولتورو عونصورونون بلیرلنمه‌سی بیله بؤیوک امک ایستر و اوزون زامان آلیر. چوخ ساییدا ایلگیلی عونصورون اورتایا چیخاریلماسی آنجاق ائکیب چالیشماسایله مومکوندور. 

قایناق: آنکارا اونیوئرسیته‌سی دیل و تاریخ-جوغرافیا فاکولته‌سی تورکولوژی درگیسی

 

 KAYNAKÇA

Abaev V. I.. Istoriko-Etimologiçeskiy Slovar’ Osetinskogo Yazıka. T. 1. Leningrad:

Nauka, 1958.

Acalov, A. M, Novruzov, M. D. “«Al» Tapınışı ve Onun Izləri”. Azərbaycan

Filologiyası Məsələləri. Bakı: Elm, 1988: 247-258.

Adilov, Musa. Niyə Belə Deyirik. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1982.

Bestujev-Marlinski, A. A. Molla Nur. (çev. Tofiq Rüstəmov). Bakı: Yazıçı, 1988.

Bhardwaj, Mangat Rai. Colloquial Panjabi: A Complete Language Course. New York:

Routledge, 1995.

Black, Jeremy ve Green, Anthony (2003), Gods, Demons and Symbols of Ancient

Mesopotamia: An Illustrated Dictionary. Austin: University of Texas Press.

Burrow, T. “Iranian Words in the Kharasthi Documents from Chinese Turkestan – II”.

Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 7, 1935: 779-790.

Charpin, Dominique. Writing, Law, and Kingship in Old Babylonian Mesopotamia

(translated by Marie Todd). Chicago/London: University of Chicago Press, 2010.

Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish.

Oxford : Oxford University Press, 1972.

Doerfer, Gerhard. “The Influence of Persian Language and Literature Among the

Turks”. Hovannissian Richard G., Georges Sabagh (eds.). The Persian Presence in

the Islamic World (=Giorgio Levi Della Vida conferences; 13). Cambridge:

Cambridge University Press, 1998: 237-249

Durmuş, Ilhami. “Türklerde Kan Kardeşliği ve Antla Ilgili Unsurlar”. Milli Folklor, 89

(Bahar 2011): 100-108.

Eyuboğlu, Ismet Zeki. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Istanbul: Sosyal Yayınlar, 2004.

Fleming, Daniel E. Time at Emar: The Cultic Calendar and the Rituals from the

Diviner’s Archive (Mesopotamian Civilizations 11). Winona Lake, Ind.:

Eisenbrauns, 2000.

Gerey, Begmyrat. 5000 Yıllık Sümer - Türkmen Bağları (Tarih, Dil, Kültür Açısından

Bir Çalışma. Istanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2004.

Giorgieri, Mauro. “Birra, acqua ed olio: paralleli siriani e neo-assiri ad un giuramento

ittita”. Stefano de Martino, Franca Peccioli Daddi (eds.) Anatolia Antica. Studi in

Memoria di Fiorella Imparati. I. (=Eothen 11). Firenze: LoGisma, 2002: 299-320.

Herodotus. The Histories. Middlesex – New York – Ringwood: Penguin Books, 1977.

Hook, Peter E. ve Omkar N. Koul. “EAT-Expressions in Kashmiri”. Ali R. Fatihi (ed.).

Language Vitality in South Asia. Aligarh: Aligarh Muslim University, 2009: 197213.

Inan, Abdülkadir. “Eski Türkler’de ve Folklorda «Ant»”. Ankara Üniversitesi Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi VI (4), 1948: 279-290.

Jacobsen, Thorkild. “Sumerian Mythology: A Review Article”. Journal of Near Eastern

Studies 5 (2), 1946.

Karaşeva, N. B. “K Voprosu o Sostavlenii Etimologiçeskogo Slovarya Kazaxskogo

Yazıka”. Issledovaniya po Istorii Kazaxskogo Yazıka. Alma-Ata: Nauka, 1965:

194-203

Kramer, Samuel Noah. The Sumerians: Their History, Culture, and Character. Chicago:

The University of Chicago Press, 1971.

------. History Begins at Sumer: Thirty-Nine Firsts in Recorded History. Philadelphia:

University of Pennsylvania Press (3rd edition), 1988.

Ootsing-Lüecke, Liina. “Mõiste Ĝiš-ḫur Tähendusest Sumeri ja Akkadi Kirjanduslikes

ja Rituaaltekstides (Interpreting the Concept of ‘Plan’ in Sumerian and Akkadian

Literary and Ritual Texts)”. Mäetagused, 42, 2009: 123-148.

Oppenheim. A. Leo. Ancient Mesopotamia. Portrait of a Dead Civilization. ChicagoLondon: The University of Chicago Press, 1968.

Pitzer, George C. Suggestion in the Cure of Diseases and the Correction of Vices.

Whitefish: Kessinger Publishing, LLC, 2010.

Puhvel, Jaan. Hitite Etymological Dictionary. Vol. 4 (Trends in Linguistics:

Documentation; 14). Berlin - New York: Mouton de Gruyter, 1997.

Schwartz, Martin. “Pers. Saugand Xurdan, Etc. ‘To Take an Oath (Not ‘To Drink

Sulphur’)”. Études Irano-Aryennes Offeres à Gilbert Lazard, ed. Charles-Henry de

Fouchécour and Philippe Gignoux (Cahiers de Studia Iranica 7), Paris: Association

pour l'avancement des études irannienes, 293-295.

Sevortyan, E. V. Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskix Yazıkov (Obşçetyurkskie i

Mejtyurkskie Osnovı na Glasnıe). Moskva: Nauka, 1974.

Süleymanova, Leman. “Azerbaycan Nağıllarında Naxış Obrazı”. Türk Masalları: Dil,

Kültür ve Değerler. Gazimağusa (baskıda), 2012.

Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. Birinci Cilt. Istanbul –

Wien: Simurg, 2002.

Türkçe Sözlük (2005). Ankara: TDK Yayınları.

Uždavinys, Algis. Philosophy as a Rite of Rebirth: From Ancient Egypt to

Neoplatonism. Wiltshire: The Prometheus Trust, 2008.

Vambery, H. Etymologisches Wörterbuch der Turko-tatarischen Sprachen. Leipzig,

1878.

Vasilov, V. N. “Albastı”. Mifı Narodov Mira: Enciklopediya. Moskva: Sovetskaya

Enciklopediya, 1991: 58.