+0 بگندیم
آذربایجان تورکلری‌‌نین میفولوگییاسیندا دونیا داغینا اینام
رامازان قافارلی
فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو، پروفئسور
دونیا‌نین داغدان ایداره اولونماسی
بو ایدئیا‌نین ۱۲-جی یوزایللیک‌ده یازییا آلینان («مونیسنامه»ده) میفیک مودئلی گؤستریر کی، آذربایجان‌لیلاردا دونیا داغینا اینام چوخ گوجلو اولوب. خالق آراسیندا دیللر ازبری اولان بیر سیلسیله بایاتیلارین بو گون ده داغلارا مراجیعتله (آ داغلار، اولو داغلار...) باشلانماسی، اینسانلارین دردلرینی اولو داغلارلا بؤلوشمه‌سی همین اینانجدان دوغور:
داغلارین قاری درمان، یاراما ساری درمان...
هَرکاییل-هئراکل-کوْراوقلو میفینده داغ کولتو.
آذربایجانین ائلدنگیزلر سولاله‌سی‌نین ولیعهدلری‌نین بؤیوک موعلّیمی، گنجه‌لی ال-اوستادین «مونیسنامه» ( XII عصرده یازیلمیشدیر، کیتابین الیازماسی ۱۹۲۰-جی ایلده گنجه‌دن لوندونا آپاریلیب، حال-حاضردا اثرین یئگانه نوسخه‌سی «بریتانییا» موزئیین‌ده ساخلانیلیر) اثرینده قاف داغی حاقیندا یازیلانلار آتش‌پرستلرین آلبوروز دونیا داغینا عایید تصوّورلرینی تاماملاییر. کایناتین باشلانغیجی، چوخسایلی باشقا دونیالارا گئدن یوللار دا قاف داغیندا گؤستریلیر. یئر اوزونون بوتون تورپاقلاری اورا باغلانیر. کایناتین دوز اورتاسیندا یئرلشدیگی اوچون دونیا اونون زیروه‌سیندن نوخود بویدا گؤرونور. قاف ماوی زومروددن یارادیلیب. ال-اوستاد یازیر: «اساتیر قورویوجولاری‌‌نین بعضیلری سؤیله‌ییرلر کی، قاف آنجاق خریزوْلیتدن (قیزیلا چالار یاشیلیمتیل-ساری رنگلی قیمتلی داش) عبارتدیر و دونیا اوزرینده‌کی گؤی اونا گؤره ماوی‌دیر کی، اوندا خریزوْلیت-داغ عکس اولونور». دونیا‌نین بوتون دامارلاری قاف داغینین هامیسی - قورویوجوسو هَرکاییلین الینده جمعلشیردی. دونیادا ائله بیر شهر، کند، ویلایت، اؤلکه، گوشه یوخ ایدی کی، یئرآلتی دامارلاری ایله قاف داغلارینا باغلانماسین. آللاهین هانسی اؤلکه‌یه غضبی توتسا، هَرکاییل اونون سو دامارلارینی کسیردی، نملیگین قارشی‌سی آلینیردی، اورادا قوراقلیق و فلاکت باش آلیب گئدیردی؛ بوتون بولاقلار، آرخلار، چایلار قورویور، بیتکیلر، اوتلار سوسوزلوقدان محو اولوردو. زلز‌له‌‌نین ده باش وئرمه‌سینه سبب تانرینین اینسانلارا غضبی‌دیر. هَرکاییل اولو آللاهدان امر آلان کیمی، آداملاری قورخوتماق مقصدیله او دیارین قافداکی دامارلارینی برک-برک سیلکه‌له‌ییر، نتیجه‌ده یئرین آلتی اوستونه چئوریلیر، یا دا یئر یاریلیب، بوتون جانلیلاری اوُدور. هَرکاییل دئییردی: «تانرینین بویروغو اولسا، قاف داغیندان کئچن بوتون دامارلارا کوی وورارام، دونیا جهنم تک جانلیلارین باشینا دارالار. لاکین یارادا‌نین قایغیسی ایله چوخلاری‌نین قوللوغوندا دورورام، بؤیوک گوناه ایشله‌دنلرین ایسه یاشادیقلاری اراضیلرین دامارلارینی بوروب، اونلاری مین جور اذییّته دوچار ائدیر‌م». دونیانی ایداره ائد‌ن قاف داغی نهنگ اؤکوزون باشینداکی ۲ بوینوزونون آراسیندا یئرلشیر. بو اؤکوزون بؤیوکلوگو ۱۰۰۰ ایللیک یول مسافه‌سینه برابردیر.
قاف داغینین قورویوجوسو هَرکاییل یونانلارا ساکلاردان کئچن میفیک مد‌نی قهر‌مان هئراکلی خاطیرلادیر. ف.جلیلوو هله کئچن عصرین ۸۰-جی ایللریده هئرئدوتا ایستینادن بئله بیر فیکیر ایره‌لی سورموشدو کی، بو اوبرازین منشأیی پروتوتورک طایفالارینا باغلانیر. موقاییسه اوچون تورک ائپوسلاری‌نین اؤزگینده دوران «قوْراوغلو/کوْراغلو» میفی‌نین تاریخی کؤکلرینه باش ووراراق یازیردی کی، «کوْروغلو آدی‌نین قدیم آنلامی، سئمانتیکاسی ایله گئرچکلشن قهرمانلیق سفرلری یونان و ایتالیان میفولوگییاسیندا دَییشمه‌دیگی کیمی، آدین اؤزو ده ترجومه اولونمادان ساخلانیب: کوْر-اوْغلو – آذر؛ قوْر-اوْغلو – تورکمن؛ هئر-آکلئ(س) – یونان؛ خئر–اوْکلئ – ائتروسک؛ هئر-(اوْ)کولئ(س) –لاتین. بئله‌لیکله، ساقات سوی‌کؤکو روایتی‌نین یونانلی اینفورماتورونا گؤره، هئراکل ساقاتلارین اولو باباسی اولان سکیفین آتاسی‌دیر. هئراکل اؤزو ایسه یونان میفولوگییاسیندا اولیمپین باش تانری‌سی زئوسین دونیا گؤزه‌لی آمئنادان دوغولان اوغلودور». قیریم اهالیسی‌نین دیلیندن یازییا آلینمیش «هئراکل و سکیفلر» آدلی میفده گؤستریلیر کی، هئراکل اؤکوزله بویا-باشا چاتدیغی دیاردا یئر شوملاییرمیش. توخوملاری سپیب قورتاریر، دینجینی آلماق ایسته‌ییر. هاوا سویوق ایمیش، اونو گؤی چمنلیک‌ده غفلتن یوخو توتور. آییلاندا گؤرور کی، آتی و آراباسی یوخدور. پئشیمانچیلیق چکن هئراکل آختاریشا باشلاییر. خئیلی گزیب-دولاشاندان سونرا قارشیسینا غریبه بیر مخلوق چیخیر کی، بد‌نی بئلدن یوخاری گؤزل قیز، کمر یئریندن آشاغی ایسه ایلان ایدی. تعجّو‌لنه‌رک اوندان سوروشور: «سن کیمسن؟» ایلان-قادین جاواب وئریر: «من آپا (آنا) ایلاهه‌یم». هئراکل خبر آلیر: «آپا تانری، سن منیم آتیمی گؤرمه‌میسن؟» ایلان-قادین دئییر: «آتین و آرابان منده‌دیر. اونلاری آنجاق بیر شرطله سنه قایتارارام: بیر مودّت بورادا قالیب منیم اریم اولاجاقسان». هئراکل پایی-پیادا دونیا‌نین او بیری باشیندا یئرلشن وط‌نینه دؤنه بیلمه‌یه‌جگینی آنلاییر و آپا تانرینین یانیندا قالماغا راضیلاشیر. ایلان-قادین آتی و آرابانی قایتارماغا تلسمیر، اونا گؤره کی، هئراکلا وورولموشدو. اونلار او واختا قدر بیرلیک‌ده یاشاییرلار کی، اوچ اوشاقلاری دونیایا گلیر. بوندان سونرا آپا آتی و آرابانی هئراکلا وئریب دئییر: «سندن آیریلماق ایسته‌مه‌سم ده، یوردون اوچون داریخدیغینی دویورام. وئردیگیم سؤزون اوستونده دورورام. آتینی و آرابانی گئری قایتاریرام. آنجاق سؤیله گؤروم، اوغلانلارین بؤیویندن سونرا نه ائدیم؟ اونلاری سنین یا‌نینا یوللاییم، یوخسا اؤز اؤلکه‌مده ساخلاییم؟» هئراکل بئله قرارا گلیر: اوستو قیزیل کاسالی کمرینی بئلیندن آچیر، سونرا یایینی دارتیب گریلمیش ایپی باغلادیغینی و اوخو نئجه آتدیغینی گؤستریر. اونلاری آپا تانرییا وئریب بیلدیریر: «اوغلانلاریم بؤیویوب کیشیلشنده قوی کمریمی بئللرینه باغلاسینلار و یاییمی چکیب ساهمانلاسینلار. کمریم اونلاردان هانسی‌نین بئلینه گلسه و کیم یای-اوخومو منیم کیمی ساهمانلایا بیلسه، یانیندا ساخلا. یاییمین گریلمیش ایپینی باغلاماغی باجارمایانی و کمر بئلینه گلمه‌یه‌نی قوو گئتسین». ایللر کئچیر. هئراکلین اوغلانلاری بؤیویورلر. آپا تانری آتالاری‌نین کمرینی و اوخ-یایینی گتیریب اؤولادلاری‌نین قارشیسینا قویور. کمر ایکی اوغلون بئلینه چوخ گئنیش اولور. اونلار قیزیل کاسالارین آغیرلیغینی داشییا بیلمیر. بؤیوک و اورتانجیل قارداشین یایین گریلمیش ایپینی ده چکیب باغلاماغا گوجلری چاتمیر. هر ایکیسینی اؤلکه‌دن قووورلار. هئراکلین کمری اوچونجو اوغلون بئلینه گلیر و او، یایی آتاسی کیمی قایداسینا سالیب اوخو سرراست آتیر. بو، کیچیک اوغول سکیف ایدی. سکیف اؤلکه‌ده آپا تانرینین حمایه‌سینده قالیر و اوندان سکیف طایفاسی تؤره‌ییر. سکیفلر هئراکلین اؤکوزلرله یئر شوملادیغی تاورTavr و دنئپر Dnepr اطرافی چؤللرده مسکونلاشیرلار. گؤروندوگو کیمی، پروتوتورک طایفالاری‌نین کؤک سالدیغی اراضیلرین معاصر اهالیسی‌نین یادداشیندا هئراکل منشأ‌جه یونانلی دئییل. او، تورکون بیر قولونون اولو اجدادی اوغوز کیمی اوچ اوغلونون ایچریسیندن آنجاق اوخ-یایلا باغلانانی سئچیب یئنی نسلین باشیندا دورماسینا راضیلیق وئریر.
بیزه ائله گلیر کی، «مونیسنامه»ده «هرکایل/قئرکایل» کیمی خاطیرلانان دئمیورق داها درین قاتلاردان گلیر و «آوئستا»داکی «هارا-برازایت»این، یونان-سارمات-سکیفلرده‌کی «هئراکل»این، تورک-آذربایجانلیلارداکی «قوْراوغلو/کوْراوغلو»نون کؤکونون باشلانغیجیندا دایانیر. چونکی سادالانانلارین هامیسی داغلا باغلانیر، ایشیق-قارانلیغی، گؤی-یئری معنالاندیریر.
اوغوز میفی و قوُز/قازلیق داغی. قدیم روما میفلرین‌ده شهید چوبان کیمی خاطیرلانان «قافقاز»دا و داغ زیروه‌سی «کازبئک» («قازبک» // قوُزبَی» // اوغوزبَی») سؤزونده تورک منشأ‌لی حیصه‌جیکلرین اولدوغو شوبهه‌سیزدیر. بیرینجی‌نین ایکینجی هئجاسیندا «قاز // قوُز»، ایکینجی‌نین ایسه اوّلین‌ده «کاز // قاز // قوُز» کومپونئنتلری‌نین مؤوجودلوغو گؤستریر کی، «ایشقوز // آشقوز // ایچ اوغوز» طایفالاری چوخ اسکی چاغلاردان آذربایجانین داغلیق و داغ اتگی ساحه‌لرین‌ده مسکونلاشیبلار. ماراقلی‌دیر کی، «دده قورقود» داستا‌نیندا دا بو داغین آدی «قافقاز» سؤزونون محض ایکینجی حیصّه‌سینه («قاز»آ) مکان آنلاملی سؤزدوزلدیجی «لیق» شکیلچیسی آرتیریلماقلا یارانیر: «قاز // لیق».
گؤیله یئرین بیرلیگی، یعنی یارادیجی‌نین اینسانلارا، طبیعته یاخینلیغی. ایلکین تصوّورلره گؤره گؤی یئردن آرالی دئییلدی. «قاباخلار گؤی یئره یاخین ایدی. آداملار بیر-بیرینی اؤلدوروب قان تؤکوردولر، برکتین قدرینی بیلمیردیلر. بونو گؤر‌نده تانرینین غضبی توتدو، گؤیو یئردن اوزاقلاشدیردی». سونرالار بو تصوّورلر ائسخاتالوژی کاراکتئر آلمیش و دونیا‌نین محوی شکلینه سالینمیش، گؤیون - یارادیجی‌نین اوز دؤندرمه‌سی‌نین سببی اینسانلارین شرّه، پیس عمللره مئیل ائتمه‌لری ایله ایضاح اولونوب.
دونیا‌نین یئددی قاتدا تصویری. آذربایجان‌لیلارین میفولوژی تصوّورلرینده «گؤیون یئددی قاتی وار. بیرینجی قات تورپاخدی کی، قارا جاماهات یاشاییر. سونراکی قاتلاردا حوری-پریلر، قیلماننار، پیغمبرلر یاشاییر. لاپ یئددینجی قاتدا ایسه آللاه اؤز تاختیندا اوتوروپ دونیانی ایداره ائلیییر». «مونیسنامه»ده ایسه دونیا قیرخ قاتلی تصویر ائدیلیر.
دونیا یارانمامیشدان اوّل آنجاق یارادیجی‌نین (آللاهین تک حالدا) مؤوجودلوغو. اکثر میفولوژی سیتئملرده یارادیجیدان اوّل ده یاشاییشین اولماسی گؤستریلیر. «آوئستا»دا اساس یارادیجی هؤرموزدن اول سککیز آللاهین وارلیغیندان صؤحبت گئدیر. یئری، گؤیو یارادان هؤرموزون دونیایا گلمه‌سی اوچون زوُروان مین ایللر بویو قوربانلار وئریر. دئمه‌لی، هارداسا باشقا وارلیقلار مؤوجود ایدی کی، اونلاری قوربان دا کسیردیلر. یاخود یونان میفولوگییاسیندا دونیا‌نین اساس ائلئمئنتلرینی کؤمکچی آللاهلار واسطه‌سی ایله یارادیب ایداره ائد‌ن زئوسدن اوّل کروْنون ایجادلاری اولوب. بئله سیستئملرده دونیا‌نین باشلانغیجی دومانلی تصویر ائدیلیر و اینسانلارین سیتاییش ائتدیگی اساس یارادیجیلار اونلارادک قورولان دونیا مودئلین‌ده رئستاوراسییا (کؤکلو دَییشیکلیکلر) ائدیرلر، بیر نؤوع اونو دورغونلوقدان چیخاردیب حرکته گتیریرلر، تاماملاییرلار. یارادیجی‌نین موطلقلیگی، دایمیلیگی، واحیدلیگی، بیرینجیلیگی، ایلکینلرین ایلکینی اولماسی ایدئیاسی آذربایجان میفیک گؤروشلری‌نین موختلیف قایناقلاریندا (آرخایک ناغیل، قهرمانلیق ائپوسو، کلاسیک ادبییّاتدان باشلامیش سون زامانلاردا خالقین دیلیندن یازییا آلینان اینانجلارا، میف متنلرینه قدر) اؤزونه گئنیش یئر تاپیر. مثلاً، «لاپ قاباخلار آللاهدان باشقا هئچ کیم یوخویموش. یئر اوزو ده باشدان-آیاغا سویوموش. آللاه بو سویو لیل ائلیییر. سونرا بو لیلی قورودوپ تورپاخ ائلیییر. سورا تورپاخدان بیتکیلری جوجردیر. اوننان سورا دا تورپاقدان پالچیخ قییریپ اینسانناری یارادیر، اوننارا اوُروح وئریر ».
دونیا یاراتما. «دونیا حاقیندا میف مودئلی موختلیف خالقلارین ائرکن دوشونجه‌سینده اؤزونه‌مخصوصلوقلارلا شرطلنسه ده اونون بدیعی تفکّور اوچون عمومی اولان جهتلری و خصوصییّتلری ده وار. ائرکن مدنییتلرین موختلیف ائتنیک-مد‌نی سیستئملرینی برپا ائتمک، هر بیر خالقین عوموم دونیا مدنییتینده‌کی یئرینی و اونون یارانماسینداکی رولونو موعیینلشدیرمک، تاریخ صحیفه‌سینده هر بیر خالقین یارادیجیلیق عنعنه‌لری‌نین مئیل و ایستیقامتلرینی اؤیره‌نمک اوچون میفولوگییا ان معتبر منبعلردندیر». بو معنادا «مونیسنامه»نی ۱۲-جی یوزایل‌لیگه عایید آذربایجان میفولوگییاسی‌نین معلومات کیتابی آدلاندیرماق اولار. بورادا دونیا‌نین اساس ائلئمئنتلری‌نین همین دؤوره قدرکی گؤروش سیستئملریندن (آنیمیزم، آنتروپومورفیزم، توتئمیزم، دوالیزم، شامانیزم و مونوتئیزم) گؤتورولوب ایسلام پریزماسیندان کئچیریلن مودئلینه راست گلیریک.
خالق جبهه‌سی.-۲۰۱۷.-۶ ایون.-№۹۷.-س.۱۴.
کؤچورن: عباس ائلچین
