+0 بگندیم
بؤیوک چؤلون یئددی اؤزللیگی
نورسولطان نظربایئو تورک تاریخیندن یازدی:
"قازاخیستان بوتون تورک خالقلاری‌نین مقدس آتا یوردودور"
هر شئیین اؤلچوسو مکان، هر حادثه‌‌نین اؤلچوسو زامان‌دیر. مکان ایله زاما‌نین کسیشدیگی یئرده میلّی تاریخ باشلاییر. بو عادی بیر فیکیر دئییلدیر.
آلمانلار، ایتالیانلار و یا هیندیستان‌لیلارین کئچمیشینه نظر سالساق، حاقلی اولاراق اونلارین مین ایللری احاطه ائد‌ن تاریخلرینده‌کی بؤیوک اوغورلاری ایله یاشادیقلاری یئر آراسیندا باغلیلیغا عایید سواللار میدانا گلیر. طبیعی کی، قدیم روما ایندیکی ایتالییا دئییل، آنجاق ایتالیانلار اؤزلری‌نین تاریخی کؤکلری ایله اؤیونورلر. قدیم قوتلار دا بیره بیر ایندیکی آلمانلار دئییل، آنجاق اونلار دا آلمانییا‌نین تاریخی ارثی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. زنگین ائتنیک مدنییّته صاحب قدیم هیندیستان و ایندیکی هیندلیلری تاریخین فاصیله‌سیز آخیشیندا اینکیشافینی سوردور‌ن اؤزونه‌مخوصوص بیر سیویلیزاسییا اولاراق گؤرمک مومکون‌دور.
بو، تاریخه دوزگون یاناشما اولماقلا برابر، کؤکلریمیزی تانیماغا، میلّی تاریخیمیزی دریندن آراشدیراراق آچیلمامیش دویونلرینی ایشیقلاندیرماغا ایمکان وئرر.
قازاخیستان تاریخی ده آیری-آیری حیصّه‌لر حالیندا دئییل، موعاصیر عئلمی مئتودلارلا بیر بوتون اولاراق دوشونولمه‌لیدیر. بونون اوچون کونکرئت مودّعالاریمیز دا مؤوجوددور.
بیرینجیسی، اؤنمینه آز سونرا توخوناجاغیمیز ایلک دؤولته بنزه‌ر قوروملارین، پروتودؤولتلرین بؤیوک بیر قیسمی بوگونکو قازاخیستان اراضیسینده یارادیلیب و اونلار قازاخ میلّتی‌نین ائتنیک کؤکلری‌نین اساس عونصورلرینی فورمالاشدیرمیشدیر.
ایکینجیسی، قئید ائده‌جگیمیز موهوم مد‌نی نایلییتلر بوزقیرلارا کناردان گلمه‌ییب، عکسینه، بؤیوک بیر قیسمی بیزیم تورپاقلاریمیزدا اورتایا چیخیب، داها سونرا غربه، شرقه، جنوبا و شیمالا یاییلیب.
اوچونجوسو، سون ایللر آشکارلانان تاریخی آبیده‌لر اجدادلاریمیزین اؤز دؤورلرینده‌کی ان قاباقجیل و اوستون تئخنولوژی یئنیلیکلرله بیرباشا باغلانتیلی اولدوغونو گؤستریر. بو آبیده‌لر «بؤیوک چؤل»-ون دونیا تاریخین‌ده‌کی اهمییّتینه فرقلی یؤندن باخماغیمیزی تأمین ائدیر.
قازاخلار آراسیندا بعضی بوی آدلاری «قازاخ» ائتنونیمیندن خئیلی اوّل اورتایا چیخمیشدیر. بوتون بونلار میلّی تاریخیمیزین بو گونه قدر قئید ائدیلن دؤورلردن چوخ-چوخ اوّللره گئدیب چیخدیغینا ایشاره ائدیر. آوروپا مرکزلی دوشونجه طرزی ساکلار، هونلار و دیگر قدیم تورک بویلاری‌نین میلّتیمیزین تاریخی منشأیی‌نین آیریلماز بیر حیصّه‌سی اولدوغو فاکتینی گؤرمگیمیزه مانع اولموشدور.
بونونلا یاناشی، بورادا اوزرینده دوراجاغامیز مسئله اوزون زاماندان بری تورپاقلاریمیزدا یاشایان ائتنیک قروپلار اوچون اورتاق اولان قازاخیستان تاریخی‌دیر. بو تاریخ فرقلی ائتنیک قروپ نماینده‌لری‌نین ده تؤحفه وئردیگی اورتاق بیر تاریخ‌دیر.
بو گون تاریخیمیز موثبت باخیش بوجاغینا احتیاج دویور. اما هر هانسی بیر تاریخی حادثه آیریجا و کوْنیوُنکتوُر دونیاگؤروشو ایله ایشیقلاندیریلمامالیدیر. آغ ایله قارا بیر-بیریندن آیری دوشونوله بیلمز. ایک‌سی بیرلیکده هم فردین، هم ده بوتؤو بیر خالقین حیاتینا خوصوصی رنگ قاتیر. تاریخیمیزده قایغی دولو صحیفه‌لر، فاجعه‌لر، شیدّتلی موحاریبه و موناقیشه‌لر اولوب، تهلوکه‌لی سیناقلار و سییاسی سورگونلر باش وئریب. بونو اونودا بیلمه‌ریک، اونوتمامالی‌ییق. چوخ طرفلی و زنگین تاریخیمیزی دوزگون آنلاییب قبول ائتمه‌لی‌ییک.
نییتیمیز دیگر خالقلارین رولونو کیچیلتمک، اؤزوموزو اوجالتماق دئییل. ان واجیبی دقیق عئلمی فاکتلار و معلوماتلارا اساسلاناراق، قلوبال تاریخده‌کی رولوموزو سویوققانلی و اوبیئکتیو صورتده درک ائتمکدیر.
بؤیوک چؤلون یئددی اؤزللیگی ندیر؟
1- میلّی تاریخده‌کی مکان و زامان
موبالیغه‌سیز دئیه بیله‌ریک کی، تورپاقلاریمیز مادّی مدنییّته عایید بیر چوخ کشفلرین میدانا گلدیگی بیر یئردیر. موعاصیر جمعییّت حیاتی‌نین آیریلماز پارچاسی حالینا گلن بیر چوخ اشیالار واختیله بیزیم تورپاقلاردا ایستئحصال اولونموشدور. بؤیوک چؤلده یاشایان اینسانلار اینکیشاف پروسئسینده بیر چوخ تئکنیکی کشفلر ائد‌رک اوّللر ایستیفاده اولونمایان یئنی آلتلر ایستئحصال ائتمیشلر. بشرییّت بونلاری دونیا‌نین دؤرد بیر طرفینده هله ده ایستیفاده ائتمکده‌دیر. قدیم منبعلر بوگونکو قازاخلارین اولو بابالاری‌نین اوجسوز-بوجا‌سیز آوراسییا قیتعه‌سینده سییاسی و ایقتیصادی تاریخین ایستیقامتینی دفعه‌لرله دَییشدیردیگینی گؤسترمکده‌دیر.
۱. آت مینمک مدنییّتی
تاریخدن معلوم اولدوغو کیمی، آت ساخلاماق و آت مینمک مدنییّتی بوتون دونیایا بؤیوک چؤلدن یاییلمیشدیر.
اؤلکه‌میزین شیمال بؤلگه‌سینده ائنئولیت دؤورونه عایید بوْتای اوباسیندا آپاریلان قازینتی ایشلری آتین ایلک دفعه موعاصیر قازاخیستان اراضیلرینده اهلیلشدیریلدیگینی ثوبوت ائتمیشدیر.
بابالاریمیز آتی اهلیلشدیرمکله اؤز دؤورو اوچون بؤیوک اوستونلوک قازانمیش، قلوبال میقیاسدا ایسه گونده‌لیک حیات و حربی ساحه‌ده تایی-برابری اولمایان اینقیلاب ائتمیشلر.
آتین اهلیلشدیریلمه‌سی آت مینمه مدنییّتینه یول آچمیش، یای، میزراق و قیلینجلا سیلاحلانمیش سوواری ایسه کؤچریلرین قوردوغو بؤیوک ایمپئرییالارین سیموولونا چئوریلمیشدیر.
بایراقلی سوواری او دؤورون ان چوخ اؤنه چیخان قهر‌مان اوبرازی‌دیر. عینی زاماندا، او، آت مینمه مدنییّتی ایله اورتایا چیخان کؤچریلر دونیاسینا عایید بیر «کولتور کوْدودور».
آوتوموبیل موحرریکلری‌نین گوجو هله ده آت گوجو ایله اؤلچولور. بو عنعنه سوواریلرین دونیادا اوستونلوک قوردوغو بؤیوک دؤوره دویولان حؤرمتین علامتی‌دیر.
بیز قدیم قازاخ تورپاقلاریندان دونیا‌نین دؤرد بیر یا‌نینا یاییلان بو بؤیوک تئخنولوژی اینقیلابین مئیوه‌سینی بشریتین ۱۹-جو یوزایل‌لیگه قدر ایستیفاده ائتدیگینی اونوتمامالی‌ییق.
موعاصیر گئییملرین تاریخی چؤل مدنییّتی‌نین قدیم دؤورلرینه قدر گئدیب چیخیر. آت مینمک مدنییّتی سوواری اوچون اویغون گئییم طرزینی یاراتمیشدیر. بابالاریمیز آتین اوزرینده راحت اولماق اوچون پالتارلاری ایلک دفعه آلت و اوست اولاراق ایکی حیصّه‌یه آییرمیشدیر. بئله‌لیکله، شالوارلارین ایلک مودئلی اورتایا چیخمیشدیر.
بو سوواریلره آتا مینَنده و آتین اوزرینده دؤیوشرکن انگلسیز حرکت ائتمک ایمکانی یاراتمیشدیر. چؤل ساکینلری شالوارلاری دری، کئچه، یون، کتان و ایپد‌ن تیکمیشلر. مین ایل کئچمه‌سینه باخمایاراق شالوارلاردا جدی بیر دَییشیکلیک باش وئرمه‌میشدیر. قازینتی ایشلری زامانی تاپیلان قدیم شالوارلارین بوگونکولردن هئچ بیر فرقی یوخدور.
بونونلا یاناشی، ایندیکی بوتون چکمه نؤولری‌نین کؤچریلر آت میننده گئیدیکلری دابانلی یومشاق چکمه‌لرین «واریثی» اولدوغو معلوم‌دور.
حیاتلاری‌نین بؤیوک بیر قیسمینی آت اوزرینده کئچیر‌ن کؤچریلر آتا داها سربست مینمک اوچون یوکسک یهر و اوزنگی ایجاد ائتمیشلر. بو ایختیراع آتلی‌نین آت اوزرینده مؤحکم اوتورماسینا و سرعتلی حرکت زامانی الینده‌کی سیلاحی هئچ بیر چتینلیک چکمه‌دن تأثیرلی شکیلده ایستیفاده ائتمه‌سینه کؤمک اولموشدور.
بابالاریمیز آت اوزرینده آتیجیلیغی دا یوکسک اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. بونا باغلی اولاراق یایین فورماسی دا دَییشمیش، داها سرت، پراکتیک و گوجلو حالا گلمیشدیر. اوخلارا زیرئهلری دلیک-دئشیک ائد‌ن مئتال اوجلوق و قوش توکو علاوه ائدیلمیشدیر.
قازاخیستان اراضیلرینده یاشایان تورک بویلاری‌نین ایجاد ائتدیگی تئخنولوژی یئنیلیکلردن بیری ده قیلینج ایدی. قیلینجی اؤنملی ائد‌ن اونون اوخ کیمی دوز و یا أیری اوزلو اولماسی ایدی. بو سیلاح ان موهوم و گئنیش یاییلمیش موحاریبه آلتی اولموشدور.
اینسانی و اونون میندیگی آتی قوروماق اوچون ایستیفاده ائدیلن زیرئه ده ایلک دفعه بیزیم اجدادلاریمیز طرفیندن ایجاد ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، آوراسییا کؤچریلری‌نین موهوم حربی ایختیراعسی کیمی قبول ائدیلن زیرئهلی سوواریلر اورتایا چیخمیشدیر. سوواری‌نین ائ.ا. ۱-جی مین ایللیک و ب.ائ. ۱-جی عصری آراسینداکی تکامولو، اودلو سیلاحین ایجاد ائدیلیب گئنیش کوتله‌لرین ایستیفاده‌سینه گیره‌نه قدرکی اوزون بیر مودّتده کؤچریلره حربی اوستونلوک وئر‌ن آغیر زیرئهلی سوواری‌نین فورمالاشماسیندا دا تأثیرلی اولموشدور.
۲. بؤیوک چؤلده‌کی قدیم مئتاللورگییا
مئتال ایستحصالی‌نین کشف اولونان اصوللاری، یئنی تاریخی دؤورو باشلادیب بشرییّتین اینکیشاف آخارینی تامامیله دَییشدیرمیشدیر. موختلیف مئتال نؤوعلری ایله زنگین اولان قازاخ تورپاقلاری ایلکین مئتاللورگییا مرکزلریندن بیری‌دیر. قدیم دؤورلرده بئله قازاخیستا‌نین مرکزینده، شیمال و شرق بؤلگه‌لرینده معد‌ن اوجاقلاری اولموش، بورونج، میس، قورغوشون، دمیر، گوموش و قیزیل اریدیلمگه باشلانمیشدیر.
اجدادلاریمیز یئنی و ساغلام مئتاللارین ایستحصالاتینی اینکیشاف ائتدیره‌رک تئخنولوژی جهتدن ایره‌لی‌له‌ییشه زمین حاضیرلامیشدیر. قازینتی ایشلری زامانی آشکارلانان مئتال اریتمه سوبالاری، ال ایشی بزه‌ک اشیالاری، گونده‌لیک حیاتدا ایستیفاده ائدیلن دیگر اشیالار و سیلاحلار بونا دلالت ائدیر. بونلارین هامیسی کئچمیش زامانلاردا اراضیمیزده‌کی چؤل مدنییّتی‌نین تئخنولوژی باخیمدان نه قدر اینکیشاف ائتدیگینی گؤزلر اؤنونه سریر.
۳. حئیوان استیلی
بابالاریمیز حیاتلارینی اطراف موحیطله آهنگدار شکیلده داوام ائتدیره‌رک اؤزلرینی طبیعتین آیریلماز بیر حیصّه‌سی حساب ائتمیشلر. بو قایدا بؤیوک چؤل خالقلاری‌نین دونیاگؤروشو و دَیرلرینی فورمالاشدیرمیشدیر. اؤزونه‌مخصوص یازی و میفولوگییایا صاحب قدیم قازاخیستان ساکینلری یوکسک مدنییّت داشیییجیلاری اولموشدور.
حئیوان استیلی صنعتی اونلارین ارثی‌نین ان پارلاق نومونه‌سی، صنعت زؤوقو و معنوی زنگینلیگی‌نین تظاهورو اولاراق اؤزونو گؤستریر. حئیوان رسمی و فیقورلاری‌نین گونده‌لیک حیاتدا ایستیفاده‌سی اینسانلا طبیعت آراسینداکی قارشیلیقلی علاقه‌‌نین سیموولو اولماقلا برابر، کؤچری منویاتی‌نین ایستیقامتینی ده موعیّن ائتمیشدیر.
اونلار ییرتیجی حئیوانلارین، داها چوخ پیشیک کیمیلرین شکللرینی ایستیفاده ائتمیشلر. موستقیل قازاخیستا‌نین رمزلریندن بیری‌نین یئرلی حئیوانلار دونیاسیندا نادیر راست گلینن و نجیب سیماسی ایله فرق‌لنَن قار ببیری اولماسی دا تصادوفی دئییل.
بو باخیمدان، حئیوان استیلی اجدادلاریمیزین یوکسک سوییه‌لی ایستئحصال باجاریقلارینا مالیک اولدوغونو گؤستریر. اونلار تاختا اوزرینده اویما صنعتینی و مئتالدان ایستیفاده تئکنیکاسینی، میس، بورونج اریتمه و تؤکمگی، ورق قیزیل حاضرلاما مئتودلارینی یاخشی منیمسه‌میشدیلر.
عومومییّتله، حئیوان استیلی فئنومئنی دونیا اینجه صنعتینده الده ائدیلن یوکسک نایلییّتلردن بیری‌دیر.
۴. آلتین آدام
قازاخیستا‌نین ائسیک کورقا‌نیندا ۱۹۶۹-جو ایلده تاپیلان، عالیملرین قازاخیستانلی توتانخامون آدینی وئردیگی و دونیا عئلمی دایره‌لرینده سئنساسییا یارادان «آلتین آدام» کؤکلریمیزه، تاریخیمیزه یئنی پریزمادان باخماغی تأمین ائتمیشدیر.
بو عسگر بیزه بیر چوخ سیررین قاپیلارینی آرالامیش، اجدادلاریمیزین بیزی حئیرت ایچینده بوراخان یوکسک سوییه‌ده صنعت اثرلری یاراتدیغینی گؤسترمیشدیر. عسگرین قیزیللا ایشلنمیش پالتارلاری قدیم اوستالارین قیزیلدان ایستیفاده اوصولونو یوکسک سوییه‌ده درک ائتدیگینی، چؤل مدنییّتی‌نین گوجو و ائستئتیک گؤزللیگینی عکس ائتدیرن زنگین میفولوگییایا صاحب اولدوقلارینی گؤستریر.
چؤل خالقی اؤز لیدئرلرینی بو شکیلده اوجالتمیش، گونش کیمی ایلاهی بیر قودرت اولاراق گؤرموشلر. مزارداکی دبدبه‌لی اشیالار بیزه اجدادیمیزین اینتئللئکتوال عنعنه‌لرینی تانیتماقدادیر. عسگرین یا‌نینداکی گوموش کاسا‌نین اوزرینه حکّ اولونان یازیلار ایسه اورتا آسییا اراضیلرینده تاپیلان ان قدیم یازی نؤوعودور.
۵. تورک دونیاسی‌نین بئشیگی
آلتایین قازاخ و دیگر آوراسییا خالقلاری‌نین تاریخینده موهوم یئری واردیر. سؤزوگئدن یوکسک داغلار عصرلردیر یالنیز قازاخیستان تورپاقلاری‌نین تاجی دئییل، بوتون تورک دونیاسی‌نین بئشیگی ساییلیر. محض بو بؤلگه‌ده میلاددان سونراکی بیرینجی مین ایل‌لیگین اورتالاریندا تورک دونیاسی فورمالاشماغا باشلامیش، بؤیوک چؤلون قوجاغیندا یئنی بیر دؤورون اساسی قویولموشدور.
تاریخ و جوغرافییا تورک دؤولتلری ایله بؤیوک کؤچری ایمپئرییالاری‌نین داواملیلیغی‌نین خوصوصی بیر مودئلینی فورمالاشدیرمیشدیر. بو دؤولتلر اوزون ایللر بویو بیر-بیرینی عوضله‌یه‌رک اورتا عصرلرده قازاخیستان تورپاقلاری‌نین ایقتیصادی، سییاسی و مد‌نی حیاتیندا سیلینمز ایزلر بوراخمیشدیر.
چوخ بؤیوک جوغرافی مکانی ایستیفاده ائد‌ن تورکلر اوجسوز-بوجاقسیز چؤلده کؤچری و اوتوراق مدنییّتین اؤزونه خاص نومونه‌لرینی مئیدانا گتیریب صنعت ایله عئلمین، تیجارتین مرکزینه چئوریلن اورتا عصر شهرلری‌نین اینکیشافیندا واجیب رول اوینامیشلار. مثلاً، اورتا عصرلرده اوتیرار شهری دونیا سیویلیزاسییاسی‌نین بؤیوک موتفکّیرلریندن بیری ابو نصر ال فارابی‌نی دونیایا بخش ائدرکن، تورک خالقلاری‌نین معنوی لیدئرلریندن بیری خوجا احمد یسوی تورکوستان شهرین‌ده یاشایاراق خالقی ماعاریفلندیرمیشدیر.
۶. بؤیوک ایپک یولو
اؤلکه‌میزین جوغرافی باخیمدان خوصوصی مؤقئعیه مالیک اولماسی، باشقا سؤزله، آوراسییا قیتعه‌سی‌نین مرکزینده یئرلشمه‌سی تاریخاً موختلیف دؤولتلر و مدنییّتلر آراسیندا ترانزیت «دهلیزین» یارانماسینا سبب اولموشدور. زامان کئچدیکجه بو یوللار بؤیوک آوراسییا‌نین شرقی ایله غربی، شیمالی ایله جنوبی آراسیندا تیجارت و مد‌نی علاقه‌لره خیدمت ائد‌ن بؤیوک ایپک یولونو فورمالاشدیران قیتعه‌لرآراسی یوللارا چئوریلمیشدیر.
بو یول خالقلار آراسیندا قلوبال تیجارت موبادیله‌سی و اینتئللئکتوال امکداشلیغین یاراناراق اینکیشاف ائتمه‌سی اوچون مؤحکم بیر پلاتفورما اولموشدور.
کاروان یوللارینی قوصورسوز بیر شکیلده تنظیمله‌ییب تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائد‌ن بؤیوک چؤل خالقی، قدیم و اورتا عصرلرده‌کی تیجارت علاقه‌لری‌نین چوخ اؤنملی و اساس واسطه‌چیسی ساییلمیشدیر. بوزقیر کمری چین، هیند، فارس، آرالیق دنیزی، اورتا شرق و سلاویان سیویلیزاسییالاری آراسینداکی اونسییتی تأمین ائتمیشدیر.
بؤیوک ایپک یولو یاراندیغی ایلک واختلاردان جوغرافی باخیمدان اساساً تورک ایمپئرییالاری‌نین اراضیلرینی احاطه ائتمیشدیر. اورتا آوراسییاداکی تورک حاکمییتی دؤورونده بؤیوک ایپک یولو اینکیشافین زیروه‌سینه چیخاراق بئین‌الخالق میقیاسدا ایقتیصادیاتی و مدنییّتی اینکیشاف ائتدیرمگه یاردیمچی اولموشدور.
۷. قازاخیستان آلما و لاله‌‌نین وطنی‌دیر
یوکسک آلاتاو داغلاری‌نین اتکلری‌نین آلما و لاله‌‌نین آنا وطنی اولدوغو عئلمی جهتدن ثوبوت ائدیلمیشدیر. بسیط اولسا دا، بوتون دونیا اوچون خوصوصی اؤنمه صاحب اولان بو بیتکیلر بورالاردا چیچک آچیب دونیایا سپه‌لنمیشدیر. قازاخیستان دونیاداکی آلمالارین اجدادی حساب ائدیلن سیئوئرس آلماسی‌نین آنا وطنی ساییلیر. دونیا‌نین ان مشهور مئیوه‌سینی دونیایا بخش ائد‌ن محض بو جینس‌دیر. هامیمیزین تانیدیغیمیز آلما بیزده‌کی آلما‌نین گئنئتیک بیر نؤوعودور. او، قازاخیستان اراضی‌سینده‌کی ایلئ آلاتاو داغلاری‌نین اتکلرین‌دن بؤیوک ایپک یولونون کئچمیش مارشروتوندان آرالیق دنیزینه، سونرا ایسه بوتون دونیایا یاییلمیشدیر. اؤلکه‌میزین جنوبونداکی ان گؤزل شهرلردن بیری بو مشهور مئیوه‌‌نین درین تاریخی‌نین نومونه‌سی اولاراق آلماتی آدینی آلمیشدیر.
قازاخیستان اراضی‌سینده‌کی چو-ایلئ داغلاری‌نین اتکلرین‌ده هله ده یئرلی بیتکی دونیاسی‌نین اینجیسی ساییلان رئگئل لاله‌لری‌نین اوریژینال فورمالارینا راست گلمک مومکون‌دور. بو گؤزل بیتکیلر اؤلکه‌میزین اراضی‌سینده‌کی تیان-شان (تانری) داغلاری‌نین اتکلری ایله قوراق چؤلون کسیشدیگی حیصّه‌لرده بیتمیشدیر. قازاخ اراضی‌سینده‌کی ساده، اما چوخ جلب ائدیجی اولان بو چیچکلر گؤزللیکلری ایله بیر چوخ خالقین قلبینی اووسونلایارق یاواش-یاواش بوتون دونیایا یاییلمیشدیر.
حاضردا دونیادا ۳ میندن چوخ لاله نؤوعونون اولدوغو معلوم‌دور. اونلارین چوخو بیزیم بوزقیر لاله‌سی‌نین «نسلی»دیر. بو گون قازاخیستاندا لاله‌‌نین ۳۵ نؤوعو بیتیر.
II. تاریخی یادداشی جانلان‌دیرما
گونده‌مه گتیریلن مسئله‌لر اینجه‌لیکله عقل الگیندن کئچیریلمگی، دریندن آراشدیریلماغی طلب ائد‌ن مؤوضولاردیر. عینی زاماندا، دونیاگؤروشوموزون، میلّتیمیزین کئچمیشی و بو گونونون، گله‌جگی‌نین تمللری ایله بیرباشا علاقه‌لی مسئله‌لردیر.
بو ایستیقامتده گؤروله‌جک ایشلره بیر نئچه بؤیوک لاییحه ایله باشلاماغین مومکون اولاجاغی قناعتینده‌یم.
۱. آرخیو-۲۰۲۵
موستقیللیک ایللرین‌ده خالقیمیزین تاریخی ایله باغلی خئیلی احاطه‌لی تدقیقات ایشلری آپاریلیب. اؤلکه‌میزین تاریخی خرونیکاسیندا بوشلوقلاری دولدورماغا تؤحفه وئر‌ن «مد‌نی میراث» پروقرامی اوغورلا حیاتا کئچیریلیب. اما اجدادلاریمیزین حیاتی و موکمّل سیویلیزاسییالاری ایله باغلی بیر چوخ قایناق و منبعلر هله ده عئلمی ایجتیماعییته تقدیم اولونمامیشدیر. اونلار دونیا آرخیولرین‌ده اؤز تدقیقاتچیلارینی گؤزله‌ییر.
بونا گؤره ده قدیم زامانلاردان گونوموزه قدرکی دؤورو احاطه ائد‌ن بوتون یئرلی و خاریجی آرخیولر دونیاسیندا بؤیوک تدقیقاتلار آپارماق اوچون «آرخیو-۲۰۲۵» آدلی یئددی ایللیک لاییحه حیاتا کئچیرمگی مقصده اویغون ساییرام.
سؤزوگئدن لاییحه‌نی حیاتا کئچیر‌ن زامان تاریخ، منبع و مدنییّت تدقیقاتچیلاریندان عبارت اولاجاق خوصوصی قروپلارین یئرلی و خاریجی آرخیولرله نیظاملی و اوزون مودّتلی، قارشیلیقلی علاقه‌لی شکیلده آراشدیرما آپارماغا اؤنم وئرمه‌لری چوخ واجیب‌دیر.
نئجه اولورسا اولسون، بو واجیب ایش دؤولت حسابیندان اؤده‌نه‌جک «آکادئمیک توریزمه» چئوریلمه‌مه‌لیدیر. آرخیو قایناقلارینی توپلاماقلا کیفایتله‌نمه‌ییب، تدقیقاتلارین گئنیش کوتله‌لر اوچون ال‌چاتان اولماسینی تأمین ائتمک مقصدیله اونلاری درحال رقمسال فورماتا دا کئچیرمک لازیم‌دیر.
تاریخی ایله غورور دویماق و وطنپرورلیک حیسّلری ایبتیدایی صینیفلردن باشلایاراق آشیلانمالیدیر. بو باخیمدان ایلک و اورتا مکتبلر، لیسئیلر و بؤلگه‌لرده‌کی دیارشوناسلیق موزئیلری نزدینده تاریخی-آرخئولوژی فعالیت فورمالاشدیرماق واجیب‌دیر. میلّی تاریخیمیزی یادداشلارا حکّ ائتمک بوتون قازاخیستانلیلاردا اؤز کؤکلرینه باغلیلیق حیسّینی یاراداجاقدیر.
۲. بؤیوک چؤلون بؤیوک آدلاری
تاریخی پروسئسلر عادتن اینسان ذهنین‌ده فردیلشدیرمه کاراکتئری قازانیر. بیر چوخ میلّت اؤز اؤلکه‌سی‌نین خوصوصی ائلچیسی کیمی بؤیوک بابالاری ایله غورور دویور.
مثلاً، قدیم دؤورلرده توتانخامون، کونفوتسی، بؤیوک ایسگندر، شئکسپیر، گؤتئ، پوشکین و جورج واشینقتون کیمی دونیا شؤهرتلی شخصیّیتلر آرتیق «اؤز اؤلکه‌لری‌نین» عوضسیز سیموولیک سرمایه‌سی ساییلماقلا برابر، او اؤلکه‌لرین بئین‌الخالق میقیاسدا موثبت ایمیجینی یاراتمیشدیر.
بؤیوک چؤل ال فارابی و یسوی، کول‌تئگین و بئیباریس، تَوکئ و آبیلای، کئنئساری و آبای کیمی بیر چوخ بؤیوک شخصیتلری دونیایا بخش ائتمیشدیر.
بو سببدن، بیزیم ایلک اولاراق مشهور تاریخی شخصیتلریمیز و اونلارین اوغورلاری‌نین شرفینه آچیق هاوادا، آبیده و هیکللرین یئر آلاجاغی «بؤیوک چؤلون بؤیوک آدلاری» آدلی اؤیردیجی و ماعاریفلندیریجی ائنسیکلوپئدیک بیر پارک آچماغیمیز لازیم‌دیر.
ایکینجیسی، دؤولتین سیفاریشی ایله ادبییات، موسیقی و تئاتر ساحه‌لرینده، ر‌سّاملیق صنعتینده تا‌نینمیش بؤیوک موتفکّیرلرین، شاعرلرین و حؤکمدارلارین رسملری‌نین یئر آلاجاغی بیر قالئرئیا آچیلمالیدیر.
بورادا کلاسسیک فورمادان داها چوخ آلتئرناتیو گنجلیک صنعتی‌نین یارادیجی پوتئنسیالیندان ایستیفاده ائتمک چوخ موهوم‌دور. بو ایشه یالنیز یئرلی دئییل، خاریجی اوستالار و اینجه صنعت قروپلارینی دا جلب ائتمک لازیم‌دیر.
اوچونجوسو، اؤلکه‌میزین تاریخی دؤورلرینی گئنیش شکیلده احاطه‌له‌یه‌جک، هم عئلمی، هم ده گئنیش کوتله‌یه خیطاب ائد‌ه‌جک «بؤیوک چؤلون شخصییّتلری» آدلی سئرییالار حاضرلاماق و یایماق ایستیقامتینده فعالیتی آردیجیل شکیلده حیاتا کئچیرمک، بو ایشی جانلاندیرماق لازیم‌دیر.
بو یؤنده قازاخیستانلی عئلم آداملاری و خاریجی موتخیصیصلردن عبارت اولاجاق بئین الخالق چوخ‌طرفلی قروپ یاراتماق مومکون‌دور. بونون نتیجه‌سینده بیزیم قهر‌مانلاریمیزین حیاتی و فعالییتی یالنیز اؤز خالقیمیز طرفیندن دئییل، خاریجی اؤلکه‌لرین خالقلاری طرفیندن ده اؤیره‌نیله‌جکدیر.
۳. تورک دونیاسی‌نین گئنئزیسی
قازاخیستان بوتون تورک خالقلاری‌نین موقدّس آتا یوردودور. قازاخلارین بوگونکو گئنیش چؤلوندن دونیا‌نین بیر چوخ یئرینه سپه‌لنن تورک کؤکلو طایفالار و خالقلار دیگر اؤلکه‌لر و بؤلگه‌لرین ده تاریخی اینکیشافینا موهوم تؤحفه‌لر وئرمیشلر.
بونونلا علاقه‌دار اولاراق «تورک سیویلیزاسییاسی: کؤکدن بو گونه» آدلی لاییحه اوزرینده دوشونمک لازیم‌دیر. بو لاییحه چرچیوه‌سینده ۲۰۱۹-جو ایلده آستانادا دونیا تورکولوقلاری‌نین کونقرئسی و موختلیف اؤلکه‌لرین موزئیلرین‌ده توپلانان اثرلرین ده یئر آلاجاغی، تورک خالقلاری‌نین میراثینی عکس ائتدیره‌جک تورک خالقلاری مدنییّت گونلری تشکیل اولونمالیدیر. بوندان باشقا، قازاخیستا‌نین مودئراتورلوغو ایله ویکی‌پئدییا نومونه‌سینده، تورک خالقلاری‌نین اورتاق اثرلری‌نین یئرلشه‌جگی اونلاین کیتابخانا آچماق واجیب‌دیر.
عینی زاماندا، یئنی ایالت مرکزی اولاراق تورکوستانی اینکیشاف ائتدیرمک، شهرین بئین الخالق آرئناداکی نفوذونو آرتیرماغا سعی گؤستریلمه‌لیدیر.
قازاخیستا‌نین قدیم پایتاختی یالنیز خالقیمیزین معنوی مرکزی دئییل، عینی زاماندا بوتون تورک دونیاسی اوچون مقدس بیر مکان ساییلیر.
۴. بؤیوک چؤلون قدیم اینجه‌صنعت و تئخنولوگییا موزئیی
«بؤیوک چؤل» آدلی قدیم اینجه‌صنعت و تئخنولوگییا موزئیی آچماق ایمکانیمیز مؤوجوددور. بو موزئیده اوغورلو صنعت و تئخنولوگییا نومونه‌لرینی، حئیوان فورماسیندا یارادیلان اثرلری، «آلتین آدام»-ین بوتون زینت اشیالارینی، آتلاری اهلیلشدیرمه و مئتاللورگییا‌نین اینکیشافی ایله باغلی نومونه‌لری، سیلاح و تئکنیکا حاضرلاما پروسئسینه عایید اشیالاری و دیگر یادیگارلاری توپلاماق مومکون‌دور. اورادا قازاخیستان اراضیلریندن تاپیلان قیمتلی آرخئولوژی آبیده‌لر و اثرلر سرگی‌لنه‌جکدیر. بو ائکسپوناتلار تاریخین ایسپئسیفیک دؤورلرین‌ده موختلیف تصروفات ساحه‌لری‌نین اینکیشاف پروسئسلرینی گؤز اؤنونده جانلاندیرمالیدیر.
بونونلا یاناشی، «بؤیوک چؤلون بؤیوک سیویلیزاسییالاری» آدلی میلّی تاریخی رئکونستروک‌سییا کلوبو قوراراق، کلوب چرچیوه‌سینده آستانا و قازاخیستا‌نین موختلیف بؤلگه‌لرینده قدیم ساک، هون، بؤیوک تورک خاقانلیقلاری دؤورو و دیگر مسئله‌لرله باغلی فئستیواللار کئچیرمک مومکون‌دور. ماراق گؤستر‌ن اینسانلاری دعوت ائدیب، مؤوضو ایله باغلی ایشلری پارالئل شکیلده آپارماق مومکون‌دور.
قدیم اوتیرار شهری‌نین ائولری و کوچه‌لرینی، اجتماعی مکانلارینی، سو بورولارینی، شهر قالا دیوارلاری و بعضی دیگر یئرلرینی برپا ائد‌جک توریزم لاییحه‌سی ده دیقّتلری چکه‌جک پرویئکت اولاجاقدیر.
بو باخیمدان، تحصیله و توریزمین اینکیشافینا چوخ اؤنم وئریلمه‌لیدیر.
۵. مین ایللیک چؤل فولکلورو و موسیقیسی
بو لاییحه چرچیوه‌سینده «چؤل فولکلورونون آنتولوگییاسی»نی حاضرلاماق لازیم‌دیر. بورادا بؤیوک چؤل اینسانلاری‌نین مین ایللیک خالق ادبیاتی‌نین ناغیل، افسانه، لایلا، حئکایه و داستان کیمی یارادیجیلیق نومونه‌لری بیر آرایا گتیریلمه‌لیدیر.
بوندان باشقا، «بؤیوک چؤلون قدیم نغمه‌لری» آدی وئریله‌جک، قوپوز، دومبیرا، قاوال، سازسیرنای و دیگر عنعنه‌وی قازاخ موسیقی آلتلری ایله ایفا ائدیلن موهوم اثرلرین آنتولوگییاسی چاپ اولونمالیدیر.
بؤیوک چؤلون فولکلورو و موسیقیسی، رقمسال فورماتدا یئنیدن حیاتا قازاندیریلمالیدیر. بو لاییحه کؤچریلرین زنگین ایرثینی ساده‌جه مونتظم اولاراق توپلامالی دئییل، عینی زاماندا یئرلی و خاریجی پئشکار موتخصیصلر طرفیندن حیاتا کئچیریلمکله اونون اهمییتینی آرتیرمالیدیر.
مدنییّتیمیزین اساس ساحه‌لری، قهر‌مانلاری و ماهنیلاری سرحد تانیماز. اونا گؤره ده بونلاری آردیجیل صورتده آراشدیرماق، بوتون اورتا آوراسییایا و دونیایا تانیتماق لازیم‌دیر.
شیفاهی نغمه‌لر و موسیقی عنعنه‌سی جانلاندیریلارکن موعاصیر اوخویوجولار و دینله‌ییجیلر اوچون آیدین اولماسینا دیقّت ائدیلمه‌لیدیر.
بونو ائدرکن کؤهنه سؤزلر ایله متنلری رسملرله بیرلیکده وئرمک، ویزوال اولاراق قیسا فیلم فورماسیندا تقدیم ائتمک مومکون‌دور. مئلودییالار و نغمه‌لر یالنیز اوریژینال آلتلرله دئییل، اونلارین موعاصیر ائلئکترون نومونه‌لری ایله ده تقدیم اولونا بیلر.
بونونلا یاناشی، فولکلور عنعنه‌سی‌نین اورتاق تاریخی اساسلارینی آراشدیرماق اوچون قازاخیستا‌نین موختلیف بؤلگه‌لرینه و موختلیف اؤلکه‌لره تدقیقات، آراشدیرما سفرلری تشکیل ائتمک لازیم‌دیر.
۶. تاریخین کینو صنعتی و تئلئویزییادا عکس اولونماسی
موعاصیر خالقلارین تاریخی یادداش و آنلاییشیندا کینو صنعتی‌نین خوصوصی یئری واردیر. عومومییتله، اینسان ذهنی اوچون فوندامئنتال عئلمی تدقیقاتلاردا فیلم قهر‌مانلاری سندلی پورترئتلردن داها چوخ یادداقالان‌دیر.
بو سببدن قیسا زامان عرضین‌ده قازاخیستا‌نین سیویلیزاسییا تاریخی‌نین فاصیله‌سیز اینکیشافینی گؤستر‌ن سندلی فیلملر، کینولار و سئریاللارین چکیلیشینه باشلانمالیدیر.
بو لاییحه‌لر گئنیش بئین الخالق امکداشلیق چرچیوه‌سینده یئرلی و اجنبی فیلم رئژیسسورلاری، پرودوسئرلر، سسئناریستلر، آکتیورلار و کینو صنایع‌سی‌نین دیگر موتخصیصلری‌نین یاردیملاری ایله رئاللاشدیریلمالیدیر.
ماجرا و مئلودرام ژانرلاری ایله یاناشی، تاماشاچیلار طرفیندن چوخ بگه‌نیلن فانتازییا و بلوکباستئر ائلئمئنتلرینی ده قاتاراق یئنی تاریخی کینو و تئلئویزییا نومونه‌لری چکمک لازیم‌دیر.
اما هدفه چاتماق اوچون بؤیوک چؤلون گئنیش میفولوژی و فولکلور نومونه‌لرینی ایستیفاده ائتمک مومکون‌دور.
میلّی قهره‌مانلاری اؤرنک کیمی تقدیم ائدرکن کئیفییتلی اوشاق فیلملری و جیزگی فیلم سئریاللارینا ماراق گؤستر‌ن گنج نسلین زؤوق و ایستکلری ده نظره آلینمالیدیر.
شانلی، شؤهرتلی اجدادلاریمیز، فیکیر اؤندرلریمیز و دؤولت رهبرلریمیز تکجه قازاخیستاندا دئییل، بوتون دونیادا تا‌نینماغا لاییق شخصییتلردیر.
نتیجه
بوندان یاریم ایل اوّل «گله‌جگه دوغرو: معنوی یئنیلنمه» آدلی پروقرام کاراکتئرلی مقاله‌م درج اولونموشدو.
یوخاری‌دا قئید ائتدیگیم لاییحه‌لری «معنوی یئنیلنمه» پروقرامی‌نین داوامی کیمی قیمتلندیریرم.
«معنوی یئنیلنمه» پروقرامی‌نین یئنی ائلئمئنتلری، اجدادلاریمیزین چوخ‌اثرلیک ارثی‌نین رقمسال سیویلیزاسییا شرایطینده آیدین و طلب اولونان سوییه‌ده جانلانماسینا ایمکان وئره‌جکدیر.
دوغما تاریخینی بیلن، اونا دَیر وئریب اونونلا فخر ائد‌ن خالقین گله‌جگی‌نین آیدین اولاجاغینا امینم. کئچمیشیله غورور دویوب، بو گونونون دَیرینی بیلمک و گله‌جگه نیکبین باخماق اؤلکه‌میزین مووفّقیتی‌نین تأمیناتی‌دیر.
تورکوستان قزئتی.- ۲۰۱۸.- ۲۷ نویابر-۳ دئکابر.- № ۸۹.- ص. ۸-۹.
کؤچورن: عباس ائلچین
