+0 بگندیم
تورک خالقلاریندا خیزیر کولتو و نیظامی یارادیجیلیغیندا اونون یئری
نجفزاده عزیزآغا بایرام اوغلو
فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو
موسلمان-تورک میفولوگییاسی‌نین اساس صورتلریندن بیری اولان خیزیر آدی نه ایسلامییتین موقدّس کیتابی قورآندا، نه ده اوندان اؤنجه‌کی سماوی کیتابلاردا چکیلمه‌سه‌ده، تورک خالقلاری آراسیندا ان پوپولیار، اینانجلاردا اؤزونه‌مخصوص ستاتوسو اولان بیر موقدّس‌دیر. دین‌شوناسلارین فیکرینجه، "کهف" سوره‌سی‌نین 60-جی آیه‌سینده موسا‌نین ایکی دنیزین قوووشدوغو یئرده گؤروشمک ایسته‌دیگی، 80، 81، 82-جی آیه‌لرینده ایسه یول یولداشی اولوب اوندان عئلم اؤیرندیگی شخص محض خیزیردیر. 12-13. عصر منبعلرینده طبری، جوزی، قُرطبی کیمی مؤلیفلر خیزیرلا باغلی افسانه و روایتلری توپلامیشلار. تدقیقاتچیلار اونون آدی‌نین بالیا، کونیه‌سی‌نین ابو ال-عباس، لقبی‌نین ال-خیزیر اولدوغونو یازیر. خیزیر سؤزو ایسه موختلیف منبعلرده فرقلی ایضاحینی تاپیر. بونلارین سیراسیندا ان گئنیش یاییلانی همین ایفاد‌نین عربجه"یاشیل" ،"یاشیللیق" آنلامینا گلمه‌سیدیر. بئله کی، روایته گؤره، خیزیر پئیغمبره وئریلن مؤعجیزه‌لردن بیری‌نین آیاق آتدیغی، اَیلشدیگی هر یئرین یاشیللاشماسی اولدوغو اوچون او، بو لقبی آلمیشدیر.
آذربایجان فولکلورشوناسلاری خیزیر ایسمی‌نین تورکجه "خیز" و "ایر" سؤزلری‌نین بیرلشمه‌سیندن یاراندیغینی ائحتیمال ائدیر. اسکی تورکجه‌ده "کیز" ،سونرالار "قیز" کیمی ده سسلنن "خیز" سؤزو "اود، ایستیلیک" ،"ایر" ایسه "ار" آنلامیندا ایشلنمیشدیر. خیزیر پئیغمبرین یازین گلیشی ایله علاقه‌لندیریلمه‌سی ده محض تورک خالقلاری‌نین بو اینانجی ایله باغلیدیر. (داها دولغون معلومات اوچون باخ: 1، ص.17)
عوثمان میرزه "آدلاریمیز" آدلی معلومات کیتابیندا خیزیر و یا خیدیر ایسمی‌نین تورک خالقلاری میفولوگییاسیندا یئری حاقّیندا دانیشارکن یازیر: "نیظامی‌نین خیزیری خیدیردان فرقلندیرمه‌سی، اونا باشقا کئیفییتلر وئرمه‌سی، یقین، سببسیز دئییل. خیزیر تورک خالقلاری‌نین، او جومله‌دن آذربایجانلیلارین میفولوگییاسی ایله علاقه دار آددیر. … عربلرین و تورک خالقلاری‌نین خیدیر و خیزیر حاقّیندا افسانه‌لری تاریخین هانسیسا قاتیندا ایسه، گؤرونور، توققوشموش، قیسماً چارپازلاشمیش، باش قهرما‌نین آدی خیزیر-ایلیاس، خیدیر-ایلیاس شکلینه دوشموش، قیسماً ده بیرلشه‌رک پارالئل یاشامیشدیر. خیدیر دئینده بیر، خیزیر دئینده ایسه باشقا میفولوژی تصوّورلر توپلوسو نظرده توتولموشدور. هر حالدا، خیدیر آدینی "کؤمه‌یه چاتان" کیمی باشا دوشمک لازیمدیر". (2، ص.217)
مؤلیفین عرب و تورک تصوّورونده عئینی دینی-میفولوژی اوبرازین فرقلی اؤزل خوصوصییتلره مالیک اولماسی فیکری ایله راضیلاشماق اولار، لاکین بیزیم فیکریمیزجه، خیزیر و خیدیری فرقلندیرمک دوزگون دئییل. بو، آیری-آیری خالقلارین موختلیف ایملا پرینسیپیندن ایره‌لی گلن عامیلدیر. هله تکجه آذربایجا‌نین اؤزونده بو اوبرازین آدی‌نین دیالئکتدن ایره‌لی گلن موختلیف دئییم طرزی ایله قارشیلاشیریق: خیزیر پئیغمبر، خیدیر نبی، خیدیر-زینده بابا و س.
اونون دوغوم و یاشام تاریخی ده موباحیثه‌لی‌دیر. بو موقدّسین ایبراهیم پئیغمبرین زاما‌نیندا مئسوپوتامییادا دوغولدوغونو ائحتیمال ائدیرلر. سولئیمان و موسا علئیه‌اسلامین، ایسکندر زولقرنئی‌نین، حضرتی محمدین (ص) زاما‌نیندا دا یاشایان خیزیر بؤیوک احتیماللا سویو اعتیباری ایله نوه اوغلو ساما باغلیدیر. بعضی منبعلرده اونون شومئر اصیللی اولدوغو حاقّیندا دا معلومات وئریلیر.
خیزیرین ابدی حیات قازانماسی، اونون دیریلیک سویونو ایچمه‌سی موتیوی نیظامی‌نین "ایسکندرنامه" پوئماسیندا دا اؤز عکسینی تاپیر. ماراقلیدیر کی، شاعیر بو حادیثه‌نی بدیعی دوشونجه سوزگجیندن کئچیره‌رک اثرین ایدئیا طلبلرینه مووافیق اولاراق محض ایسکندر دؤنمینده باش وئردیگینی گؤستریر. بعضی تدقیقاتچیلار ایسه حاقلی اولاراق بو موتیوی شومئر ادبیاتی‌نین ان دّیرلی نومونه‌سی اولان "بیلقامیس" ائپوسو ایله باغلاییرلار. عومومییتله، خیزیر آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتی‌نین داستان، ناغیل، اینانج، مثل کیمی ژانرلاریندا تئز-تئز راست گلینن میفیک اوبرازدیر. اونون قارداشی ایلیاسلا برابر دیریلیک سویوندان ایچدیگی، بیری‌نین دنیزده، دیگری‌نین قورودا دارا دوشنلرین ایمدادینا یئتمه‌سینه اینام مین ایللر اؤنجه اولدوغو کیمی بو گون ده خالق آراسیندا یاشاییر. خالقیمیزین آتا کیتابی "کیتابی-دده قورقود" داستا‌نیندا "دیرسه خان اوغلو بوغاجین بویو"ندا باش قهرما‌نین ایمدادینا یئتن، اونا اؤلومدن قورتولماغین یولونو گؤسترن ده، سونراکی دؤور محبت داستانلاریندان "آشیق غریب"ده غریبی شاه‌صنمین تویونون سونونجو گونو قانادلی آغ آتی‌نین بئلینه آلیب تیفلیسه چاتدیران دا خیزیر دئییلمی؟
تورکییه و تاتاریستان تورکلری آراسیندا بؤیوک طنطنه ایله قئید ائدیلن یازین گلیشی ایله باغلی خیدیره‌للز بایرامی و خیزیر گونلری، آذربایجا‌نین ناخچیوان بؤلگه‌سینده بو گون ده یاشایان خیزیر نبی‌نین آدی ایله باغلی چیلله بایرامی خیزیر پئیغمبر کولتونا اینامین خالقلاریمیز آراسیندا نئجه گوجلو اولدوغونو ثوبوت ائدیر.
تدقیقاتلار گؤستریر کی، اورتا آسییا تورکلرینه مخصوص ان قدیم داستانلاردا دا خیزیر اوبرازی وار. قیرغیزلارا مخصوص "ماناس" ،اؤزبک خالقی‌نین یاراتدیغی "آلپامیش" داستانلاریندا دا بو میفیک قهرمان بیر اوبراز کیمی چیخیش ائدیر.
بوز آتین بئلینده، اوزو یاشیل روبندلی، یوخسول دیلنچی شکلینده گلن خیزیر پئیغمبرین فولکلوروموزدا یئری خوصوصی مونوقرافیک تدقیقاتا جلب اولونموش، آیریجا دیسسئرتاسییا ایشی‌نین مؤوضوسو اولموشدور. (باخ: 3) بیزیم مقصدیمیز ایسه نیظامی ایرثینده خیزیر پئیغمبرین اوبرازی‌نین یارادیلماسی‌نین کلاسیک تورک ادبی منبعلری و خالق ادبیاتی ایله اویوشان جهتلرینی اوزه چیخارماقدیر.
نیظامی گنجوی آدی گئدن اثری‌نین لاپ اولینده‌کی"اثرین یازیلما سببی" آدلی حیصه‌سینده ابدیلیک نیشانه‌سی اولان خیزیری یاد ائده‌رک یازیر:
خیزیر بو سوفره‌نده اولموش هم‌سوفره‌ن،
یئتمیش یئددی سودا آغزینی یو سن! (4، ص.62)
صنعت مئیدا‌نیندا ابدی حیات قازاندیغینی بدیعی دیلله ایفاده ائدن شاعیر بونو سون درجه پاک اولان یئتمیش یئددی سودان ایچه‌رک خیزیرلا بیر سوفره‌ده اَیلشمه‌سی کیمی قئید ائدیر.
خیزیر پئیغمبرین اوبرازی نیظامی یارادیجیلیغیندا تکجه یوخاریداکی میصراعلارداکی کیمی، تورک فولکلورو عنعنه‌سینه اویغون یئری گلمیشکن خاطیرلانمیر، عئینی زاماندا "کیتابی-دده قورقود" داستانلاریندا اولدوغوتک اثرین سوژئتینه داخیل اولان بیر اوبراز اولاراق گؤرونور. پوئما‌نین "ایسکندرین دیریلیک سویو آختارماسی" آدلی فصلینده ظولمته گئدرکن باش قهرمان خیزیر پئیغمبردن اونا رهبر اولماسینی خواهیش ائدیر:
دئدی کی: بو یولون هر طرفینه
حقیقی بیر رهبر اؤزونسن یئنه! (4، ص.390)
خیزیرین دیریلیک سویونو آشکار ائتمه‌سی نیظامی سوژئتینده خالق ادبیاتیندان فرقلی وئریلیر. فولکلور نومونه‌لریندن بللی اولور کی، خیزیر الینده‌کی قورو بالیغی ایستمه‌دن سویا سالیر، اونو گؤتوردوکده دیریلدیگینی گؤروب، بو سویون دیریلیک سویو اولدوغونو آنلاییر. "شرفنامه"ده ایسه نیظامی بیر یئنیلیک ائده‌رک ایسکندرین خیزیرا وئردیگی خوصوصی بیر گؤوهرین ابدی حیات چئشمه‌سینه یاخینلاشماسی زامانی ظولمتده پارلاماسی‌نین نتیجه‌سینده آشکارلادیغینی یازیر.
نیظامی‌نین "روملو راویلرین" آدیندان قلمه آلدیغی روایت خالق وئرسییاسینی خاطیرلادیر کی، بورادا ایلیاس اوبرازی دا وار:
بو یولدا ایلیاسلا خیزیر یولداشدی،
چئشمه‌یه گئدرکن دوستلار یاناشدی.
…و بولاق باشیندا آچدیلار سوفره،
بولاق باشی وئریر داد یئمکلره.
سوفره‌ده چؤرکدن عطیر قالخاردی،
دوزلانمیش قوپ‌قورو بیر بالیق واردی.
بیریسی اَییلدی، سو ایچسین دئیه،
الیندن او بالیق دوشدو چئشمه‌یه.
جومدو او فیروزه رنگلی بولاغا،
ال آتماق ایسته‌دی اوزن بالیغا،
توتونجا گؤردو کی، دیری‌دیر بالیق،
اوغورلو بیر فالا سئویندی آرتیق. (4، ص.392)
یوخاریداکی سوژئت آردیجیللیغینا اوخشار موتیوه "نووروز بایرامی ائنسیکلوپئدییاسی"ندا دا راست گلیریک. کیتابدا گؤستریلیر کی، ایسکندر زولقرنئی‌نین تاپشیریغی ایله دیریلیک سویو آختارماق اوچون قارانلیق دونیایا گؤندریلن ایکی قارداش ‒ خیزیر و ایلیاس یولدا بیر-بیریندن آرالی دوشور و بیر مودّت سونرا راستلاشان قارداشلار بیر چئشمه‌‌نین قیراغیندا سوفره آچیب یئمک چیخاریرلار. قارداشلاردان بیری قورو بالیغی تمیزله‌مک اوچون سویا سالیب چیخاردیقدا دیریلدیگینی گؤرور. آبی-حیاتی تاپدیغینی آنلایان قارداشلار سودان ایچیب اؤلمزلیک قازانیرلار. ایسکندر ایسه اونلاری تاپا بیلمه‌ییب ظولمتده غئیب اولور. (باخ: 5، ص.104)
نیظامی‌نین دؤورونده خیزیر اینانجی‌نین تورک خالقلاری آراسیندا، ائلجه ده گنجه موحیطینده گئنیش یاییلماسی شاعیرین "ایقبالنامه" اثریندن ده آیدین گؤرونور. بئله کی، ادیب اثری‌نین "نیظامی‌نین دئدیکلری" و "ایسکندرین قندهار بوتخانه‌سینه چاتماسی" بحثلرینده یئری گلدیکجه خیزیر پئیغمبری یادا سالیر. او بیر یئرده اؤز دیلیندن، دیگر یئرده باش قهرما‌نی‌نین آدیندان یازیر:
دوغرودان دا، خیزیر آدلی او گیزلی سس
قایالاری چاپیب گؤیلرده گزیر. (6، ص.515)
و یا
بیل کی، او هئیکلی حاضیرلاماقلا
منی سانکی دنیزین خیزیری ائدیرلر. (6، ص.569)
میصراعلاردان دا گؤروندوگو کیمی، خیزیرین فؤوق‌الطبیعی قودرتینه اینام فولکلوردا اولدوغو کیمی نیظامیدن سونراکی کلاسیک ادبیاتدا دا اؤزونون بدیعی عکسینی تاپیر. خیزیر اوبرازی بیر ابدیلیک نومونه‌سی کیمی آرتیق یاخین شرق ادبیاتیندا بیر سیموولا چئوریلیب.
12. عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین دیگر پارلاق سیماسی، نیظامی‌نین اؤزونه اوستاد سایدیغی خاقا‌نی‌نین یارادیجیلیغیندا دا خیزیر اوبرازی‌نین هم بیر سیموول، هم ده سوژئت خطی داخیلینده بیر صورت کیمی وئریلدیگینی گؤروروک. مثلاً، شاعیرین ان مشهور اثری، آذربایجان ادبیاتیندا ایلک پوئما نومونه‌سی "تحفه‌العراقین "ده شاعیر "چایین تعریفی" بحثینده بئله بیر بئیت وئریر:
بورادا خیزیر ایله موسا یویونار،
هر قطره‌سینده یوز مین کؤوثر وار. (7، ص.38)
گؤروندوگو کیمی، شاعیر بورادا یوخاریدا حاقّیندا دانیشدیغیمیز، تفسیرچیلرین خیزیر باره‌ده دانیشارکن دایم ایستیناد ائتدیگی "کهف" سوره‌سی‌نین60-جی آیه‌سینه ایشاره ائده‌رک بو سویون موقدّسلیگینی ایفاده اوچون بهره‌له‌نیر.
اثرین باشقا بیر یئرینده شاعیر اؤزونون خیزیر ایله گؤروشونو تصویر ائدیر. بو گؤروش محبت داستانلاریمیزداکی کیمی موقدّسلرین حاق عاشیقلرینه حیمایه‌دارلیق ائتمه‌سی سوژئتینی خاطیرلادیر. شاعیر خیزیرین ظاهیری گؤرکمینی ده ترننوم ائدیر: بوینوندا دؤرد کیتاب گزدیرن، بیر الینده یاشیل عصا، دیگرینده دیریلیک سویو ایله دولو کوزه اولان بو نورانی قوجا شاعیری خالقین خواهیشی ایله بلالاردان حیفظ ائتمک اوچون گلیب. اونون عطری چین عطریندن ده گؤزلدیر. بورادا شاعیر خیزیرین اونون قلبینده‌کی تاماهکارلیغی یوخ ائتمه‌سیندن دانیشیر:
تاماهی قلبیمدن چیخاریب آتدی،
سانکی گول یا‌نیندان تیکان چیخارتدی. (7،ص. 48)
14. عصر شاعیری نسیمی یارادیجیلیغیندا دیریلیک سویو فلسفی آنلامدا اینسا‌نین کامیللشمه‌سینه خیدمت ائدن بیر واسیطه کیمی ده معنالاندیریلیر:
آبی-حئیوان قییمتین حئیوانا سورما، خیزرا سور،
چونکی ایدراک ائیله‌مز هر دنی حئیوان سیزلره. (8، ص.216)
16. عصرین داهیسی محمد فوضولی‌نین "سنین" ردیفلی غز‌لینده ایسه گؤزه‌لین گؤزللیگی‌نین الچاتمازلیغینی ترننوم اوچون عیسی مسیحله برابر خیزیر اوبرازیندان دا بیر پوئتیک واسیطه کیمی ایستیفاده اولونور:
جان وئریر لعلین تمنّاسیندا مین آبی-حیات،
فیضینه لب تشنه یوز خیزر-و مسیحادیر سنین. (9، ص.99)
17. عصر آذربایجان شاعیری صایب تبریزی‌نین ده بیر نصیحت‌آمیز غز‌لی‌نین بیر بئیتینده خیزیر حاقّیندا دانیشیلیر:
یولداش اولدور کیم، قارا گونلرده یولدان چیخماسین،
کئچمه یولداشدان خیزیر تک چئشمئیی-حئیوان اوچون. (10،ص. 23)
بورادا "شرفنامه"ده‌کی خیزیر و ایسکندر سوژئتیله باغلی مقاما تلمیح اولونسا دا، صایبین مسله‌یه یاناشما طرزی نیظامی وئرسییاسیندان فرقله‌نیر. پاشا کریموو "17. عصرده آذربایجان-اؤزبک ادبی علاقه لری" آدلی مقاله‌سینده یازیر: "صایبین نظردن کئچیردیگیمیز بئیتینده ایسکندرله خیزیرین دیریلیک سویو آختارماسی باره‌ده روایته ایشاره اولونور. خیزیرین دیریلیک سویونو تاپیب ایسکندری تک قویماسی احوالاتینی یادا سالان شاعیر دئییر کی، یولداشلار بیر-بیرینه صداقتلی اولمالیدیرلار، حتّی ابدییت سویونا گؤره بئله، یولدان چیخماق، یولداشی ترک ائتمک اولماز". (11، ص.155) ظنیمیزجه، بو غزلین عومومی آهنگینه اویغون اولاراق صداقتین ترننومو اوچون شاعیر طرفیندن دوشونولموش بیر پرییوم‌دور. معلوم‌دور کی، نیظامی‌نین وئرسییاسیندا خیزیر دیریلیک سویونو تاپیب او سودان ایچیر، یویونور، آتینی سوواریب، چیمدیریرسه ده، ایسکندرین قیسمتینده سودان ایچمک اولمادیغی اوچون سو یوخ اولور. شاعیر یازیر:
ایسته‌دی گلینجه یولدان ایسکندر،
دئسین: "حیات سویو بودور، قیل نظر!"
بیر داها چئشمه‌یه گؤز گزدیررکن،
دیریلیک چئشمه‌سی یوخ اولدو گؤزدن.
درحال بو ایش اولدو خیزیر اوچون معلوم:
ایسکندر او سودان قالاجاق محروم،
قورخمادی، اوتاندی او، ایسکندردن،
خیزیر دا سو کیمی ایتدی گؤزلردن. (4،ص.380)
بو ایسه نیظامیدن سونراکی دؤورلرده ده، نیظامیدن اؤنجه‌کی واختلاردا اولدوغو کیمی تورک خالقلاری‌نین تفکّورونده، عئینی زاماندا آذربایجان پوئتیک دوشونجه طرزینده خیزیرلا باغلی فرقلی افسانه و میفلرین اولدوغونو گؤستریر.
ایستیفاده اولونموش ادبییات:
1- بابایئوا خالیده. آذربایجان فولکلوروندا خیزیر نبی (ایلیاس) اوبرازی (تورک فولکلورو کونتئکستینده)، باکی، 2013، عئلم و تحصیل، 174 ص.
2- عوثمان میرزه. آدلاریمیز، باکی، آذربایجان ائنسیکلوپئدییاسی، 1993، 272 ص.
3- بابایئوا خالیده. آذربایجان فولکلوروندا خیزیر نبی (یلیاس) اوبرازی، فیلولوگییا ائلملر نامیزه‌دی عالیملیک درجه‌سی آلماق اوچون تقدیم اولونموش دیسسئرتاسییا‌نین آوتورئفئراتی، باکی، 2008، 23 ص.
4- نیظامی گنجوی. ایسکندرنامه، شرفنامه، باکی، لیدئر، 2004، 432 ص.
5- نووروز بایرامی ائنسیکلوپئدییاسی، باکی، شرق-غرب، 2008، 208 ص.
6- نیظامی گنجوی. ایسکندرنامه، فیلولوژی ترجومه، باکی، عئلم، 1983، 650 ص.
7- خاقانی شیروانی. سئچیلمیش اثرلری. باکی، یازیچی، 1987، 647 ص.
8- نسیمی عیمادالدین. ایراق دیوانی، باکی، یازیچی، 1987، 336 ص.
9- فوضولی. سئچیلمیش اثرلری، باکی، شرق-غرب، 1992، 384 ص.
10-حوسئینی محمدعلی. صایب تبریزی (تورکجه شئعیرلری‌نین علمی-تنقیدی متنی)، باکی، عئلم و تحصیل، 2013، 100 ص.
11- کریموو پاشا. 17.عصرده آذربایجان-اؤزبک ادبی علاقه لری، "آذربایجان" ژورنالی، 2009-جو ایل، № 3، (عومومی 197 ص.) ص. 147-157.
قایناق: senet.az
کؤچورن: عباس ائلچین
