ائلچین ELÇİN

تورک دیلی و ادبیاتی

کؤنوللر فاتئحی دیلشاد خاتون

+0 بگندیم

کؤنوللر فاتئحی دیلشاد خاتون 
نامیق حاجی‌حئیدرلی

   تاریخده ایکی اونلو، تورک سویلو دیلشاد خاتون اولوب. بیری 14-جو یوزایللیکده آذربایجان اراضیسینده یاشاییب. موغول اصلیللی چوبانلیلار (چوبانیلر) سولاله‌سی‌نین سارای منسوبو اولوب. اؤنجه سولطان ابو سعید باهادورون، سونرالار باهادور اؤلندن سونرا ایسه، شئیخ حسن جلاییرین آروادی اولدو
حاقّیندا صؤحبت آچاجاغیم دیشاد خاتون ایسه 18-جی یوزیللیکده دوغو تورکوستاندا دوغولموشدو. دوغولدوغو بؤلگه‌ده و چینده بو گون ده بو قهرمان تورک قیزی حاقّیندا افسانه‌لر دولاشماقدادی. چین‌لیلر اونو داها چوخ "شیانگ فئی/ Şiang Fei" آدییلا تانیییر. بو سؤزون چین دیلینده بیر سیرا آنلاملاری وار. "موقدّس" ،"عولوی" ،"اوجا" کیمی دئییملری ایفاده ائدن بو سؤز، "گؤزل قوخولو خانیم" آنلامینی دا وئریر. 
18-جی یوزایللیکده چینده مانچوُ خاندانلیغی حاکیم ایدی. بو خاندانلیق 1644-جو ایلدن 1911-جی ایله قدر چینی یؤنتمیشدی. مانچوُ خاندانلیغی‌نین یئتکیلیلری دوغو تورکوستانی ایشغال ائتمک و چین تورپاقلارینا قاتماق آرزوسوندا ایدیلر. بئله بیر فورصت 18-جی یوزایللیگین 50-جی ایللرینده یارانماغا باشلامیشدی. 1750-جی ایللرده دوغو تورکوستاندا داخیلی قارشی‌دورمالار مئیدانا گلمیشدی. اؤلکه‌نین اونلو بَیلری آراسیندا چکیشمه‌لر و حاکیمییت اوغروندا چارپیشمالار ان یوکسک حدده چاتمیشدی. بئله بیر مقامدا دوغو تورکوستانین اونلو بویلاریندان بیری‌نین باشچیسی مانچوُ خاندانلیغینا یاردیم اوچون موراجیعت ائدیر. قایناقلارین یازدیغینا گؤره موراجیعت کالموک بویونون بَیلری طرفیندن ائدیلیر. بو موراجیعت چین حاکیمیتی اوچون گؤیدن‌دوشمه ایدی. مانچوُ دؤولتی‌نین باشچیسی چی ائن لوُنق (Çi En Lunq)درحال بو تاریخی فورصتدن یارارلانماغا قرار وئریر. شاوْ هوُی(Şao Hui) آدلی سرکرده‌نین باشچیلیغی ایله دوغو تورکوستان اوزرینه قوشون یئریدیر. دوغو تورکوستاندا بیرلیگین اولماماسی اوزون‌مودّتلی مودافیعه‌نین تشکیل ائدیلمه‌سینی مومکونسوز ائدیر. چین اوردوسو قارشیسیندا دوروش گتیره بیلمه‌یه‌جگینی آنلایان بعضی بَیلر روسییا اراضیسینه قاچیر. بو تورپاقلاردا اونلو بَیلردن اولان داواچی بَی، بورهان‌الدین خوجا و خوجا جیهان ایسه چین قوشونلارینا دیره‌نیش گؤستریر. بورهان‌الدین خوجا و خوجا جیهان قارداش ایدیلر. اونلار بیر نئچه ایل موجادیله ائتمگی باجارسالار دا اوزون مودّت دوروش گتیره بیلمه‌دیلر و قونشو بدخشان اراضیسینه قاچدیلار. (معلومات اوچون بیلدیریم کی، بدخشان حاضیردا افغانستان ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین 34 ویلایتیندن بیریدیر). ایکی قارداشین و داواچی بَیین چین اوردوسونا قارشی دیره‌نیش گؤسترمه‌سینده، اونلارا یاردیمچی اولان، اصل جنگاورلر کیمی دؤیوشن داها بیر شخص وار ایدی. بو، خوجا جیهان بَیین حیات یولداشی دیلشاد خاتون ایدی. اونو دؤیوشکنلیگی حاقّیندا صؤحبتلر چین ایمپئراتورونا قدر گئدیب چیخمیشدی. دیلشاد خاتونون سس-سوراغینین چینه قدر گئدیب چیخماسیندا اوردو باشچیسی شاوْ هوُی‌نین بو دؤیوشکن قادینا حئیرانلیغینین دا بؤیوک رولو اولموشدو. بدخشانین چین اوردولاری طرفیندن ایشغال اولوناجاغیندان و جزالاناجاغیندان قورخان بدخشان امیری دیلشاد خاتوندان خبرسیز، اونون اری خوجا جیهانین و بورهان‌الدین خوجانین باشینی کسه‌رک چین ایمپئراتورونا گؤندریر. لاکین چین طرفی بونونلا یئتینمیر. ایمپئراتور اؤز اوردو کوموتانینا بو ساواشچی قارداشلاردان هئچ ده گئری قالمایان دیشاد خاتونو دا گتیرمه‌سینی امر ائدیر. ایمپئراتور تورکوستاندا چوخ بؤیوک نوفوذ صاحیبی اولان دیلشاد خاتونو پئکینه آپارماقلا بو تورپاقلاردا باش قالدیرا بیله‌جک یئنی عوصیانلارین قارشیسینی آلماق فیکرینده‌ ایدی. اوزون یوللار کئچندن سونرا دیشاد خاتونو پئکین، ایمپئراتورون حوضورونا گتیریرلر. چینه داخیل اولاندان سونرا یول بویو اینسانلار دسته-دسته یوللارا چیخیر، بو افسانه‌وی دؤیوشچویه تاماشا ائتمک، اونو گؤرمک ایسته‌ییردیلر. ایمپئراتورون ایستگینه اویغون اولاراق اونو سایغی ایله سارایا گتیردیلر. دیلشاد خاتون آت اوستونده، زیرئهلی فورمادا سارایا دوغرو گتیریلیر. بیر چوخ اسکی دؤولتلرده اولدوغو کیمی چین دؤولتینده ده ایمپئراتور تانری‌نین اوغلو ساییلیردی و اونا سجده ائدره‌رک یاخینلاشماق قانون ایدی. فقط دیلشاد خاتون آت اوستونده ایمپئراتورا یاخینلاشینجا بؤیوردن سسلر گلیر: "ایمپئراتورون حوضورونداسان، سجده ائله، اَییل"-دئیینجه، دیلشاد خاتون: 
-"سیز منیم تورک و موسلمان اولدوغومو اونودورسونوز. بیز تانریدان باشقاسینا اَییلمه‌ریک" – دئییر. بو زامان ایمپئراتورون یانیندا اَیلَشن آناسی دیله گلیر: "او دا تانری‌نین اوغلودور. هامی‌نین، اونون حوضوروندا اولان هر کسین اونا سجده ائتمه‌سی گره‌کیر" – دئمیشدی. و سارایدا چوخ هیجانلی بیر دوروم یارانمیشدی. ایمپئراتورون قارشیسیندا اَییلمه‌مک حقارت ساییلیردی و جزاسی اؤلوم ایدی. بو زامان دیلشاد خاتونون مغرورلوغو، جسارتی، عاغلی و هم ده تایی-برابری اولمایان گؤزللیگی اؤنونده تسلیم اولان "تانری‌نین اوغلو" آیاغا قالخیر و ساواشچی قادینا "خوش گلدین" دئییر. بو، خاندانلیق تاریخینده ایمپئراتورون کیمیسه محض آیاغا دوراراق قارشیلادیغی یئگانه حادیثه‌ ایدی. دیلشاد خاتون قیلینجینی قیندان چیخاریر و "بو حرکتیمی تسلیم اولماق کیمی آنلامایین. قیلینجیمی چین عسگرلرینی تورپاغیمدان گئری چکمه شرطی ایله سنه تقدیم ائدیرم"- دئییب قیلینجینی ایمپئراتورا دوغرو اوزادیر. ایمپئراتور قیلینجی آلیر و یئنیدن خاتونون اؤزونه قایتاریر. سونرا دیلشاد خاتون اوچون خوصووصی بیر گوشه آیریلماسینی امر ائدیر. بو دوروم ایمپئراتورون آناسینی داها دا غضبلندیریر. دیلشاد خاتون یالنیز بورادا اری خوجا جیهانین اؤلدورولدوگونو ائشیدیر. همین آندا ایمپئراتوردان اینتیقام آلاجاغینا آند ایچن خاتون، آجی خبری ائشیتدیگی گوندن اوزرینده گیزلی شکیلده خنجر گزدیرمگه باشلاییر. دوشونجه‌سینی گیزلتمیر، دفعه‌لرله ایمپئراتورا بیلدیریر. لاکین ایمپئراتور مردلیگینه حئیران اولدوغو و آرتیق دلیجه‌سینه سئومگه باشلادیغی دیلشاد خاتوندان دفعه‌لرله عوذر ایسته‌ییر، اونونلا ائولنمک ایسته‌دیگینی دیله گتیریر. ایمپئراتور ایللر اوزونو خاتونون سئوگیسینی قازانماق اوچون چالیشیر. سارایین یاخینلیغیندا اونون اوچون باغچا سالدیریر، 1765-جی ایلده بیر مسجید تیکدیریر، تورک مئعمارلیغینا اویغون محلّه سالدیریر. همین محلّه‌ده دیلشاد خاتون اوچون بیر تورک حامامی تیکدیریر. بوتون بونلاردان سونرا ایمپئراتور یئنیدن خاتونا ائولیلیک تکلیفی گؤندریر. آلینان جاواب ایسه قطعی اولور: "یوردومو ایشغال ائدن، اریمی و نسلیمی اؤلدورن بیری ایله اصلا عاییله قورمارام". 
بوتون بو اولانلار ایسه ایمپئراتورون آناسینی و اونون یاخینلارینی داها دا هیدّتلندیریر. بیر گون ایمپئراتورون آناسی، ایمپئراتورون آدیندان دیلشاد خاتونا بیر خنجر یوللاییر و اونا "یا منه اره گلمگه راضی اول، یا دا بو خنجرله اؤزونو اؤلدور" مئساژینی گؤندریر. دیلشاد خاتون ایمپئراتورون آدیندان گلن ائلچیلره جاواب وئریر: "اؤلومدن اصلا قورخمورام. آنجاق هله وظیفه‌لریم وار. اینتیقامیمی آلمادان اؤلمه‌یه‌جگم". 
بیر گون ده ایمپئراتورون آناسی، اوغلونون 3 گون مودّتینه سارایدا اولمایاجاغینی فورصت بیله‌رک، دیلشاد خاتونا دوستلوق تکلیف ائدیر و اونو سارایین رسملر اولان بؤلومونه دعوت ائدیر. رسملره تاماشا ائتدیکدن سونرا ایمپئراتیریچه "اوغلومو و دؤولتیمیزی خیلاص ائتمک اوچون سنی اؤلدوره‌جگم" – دئییب، بیر آز آرالیدا گؤزله‌ین خیدمتچیلرینی چاغیریر. و ائله اورداجا اونو ایپله بوغدوروب اؤلدورور. دیلشاد خاتونون سؤن سؤزو "من اؤلومدن قورخمورام. آنجاق هله ده اینتیقامیمی آلا بیلمه‌دیگیم اوچون چوخ اوزولورم" – اولموشدو. ایمپئراتور حادیثه یئرینه گلنده آرتیق گئج ایدی. قایناقلار بو حادیثه دن سونرا ایمپئراتور چی ائن لونقون اوزون مودّت معبده قاپاندیغینی و گوشه‌نیشین حیات طرزی سوردویونو یازیر.
دیلشاد خاتون 1757-جی ایلدن 1759-جو ایله کیمی - 2 ایل دوغو تورکوستاندا قهرمانجاسینا چین ایشغالچیلارینا قارشی ساواشدی. بو ساواشچی قادینین سسی-سوراغی اوزاق ائللره یاییلدی. داها سونرا 8 ایل پئکین ساراییندا قالدی. ایمپئراتورون دفعه‌لرله عوذر ایسته‌مگینه، اونون سئوگیسینی قازانماق اوچون هر شئیه راضی اولماسینا باخمایاراق، گئجه گوندوز یالنیز یوردونو و سویونون اینتیقامینی دوشوندو. ایمپئراتورون اونا یاخینلاشماق جهدی اولاندا ایسه جیلغینجاسینا: "یاخینلاشما، یوخسا سنی ده اؤلدوره‌رم، اؤزومو ده"- دئییب هایقیرمیشدی. پئکینده اولدوغو 8 ایل عرضینده بیرجه دفعه‌ده اولسون، چینلی گئییمی گئیمه‌دی. دوغولدوغو تورپاقلارا مخصوص اولان گئییملری گئیدی و یوردونون اؤزگورلوگونو دوشوندو. 
سوندا، یورد و ناموس شهیدی اولاراق ابدییته قوووشدو. بو اؤزللیکلرینه گؤره، یوز ایللردی کی، تکجه تورکوستاندا دئییل، چینده بئله ناموس و قوتساللیق سیموولو اولاراق آنیلیر دیلشاد خاتون. 
هله یاشادیغی دؤنمده آدی افسانه‌لشن بو خاتونون مزاری‌نین هارادا اولماسی حاقّیندا کسین بیلگی یوخدور. اونون هارادا دفن اولونماسی حاقّیندا ایکی فیکیر وار. بیرینجی وئرسییا چین وئرسییاسیدیر. چینلیلره گؤره دیلشاد خاتونون قبری بؤیوک مانچوُ ایمپئراتورلاری‌نین دفن ائدیلدیگی قبیریستانلیقدا، ایمپئراتور چی ائن لونقون مزاری‌نین یانیندادیر. تورکوستان جوغرافییاسیندا یایغین اولان و اینانیلان وئرسییایا گؤره ایسه دیلشاد خاتون اؤلدورولندن سونرا جنازه‌‌سی کاشغار اراضیسینه گتیریلیب و بورادا "خوجا هیدایت‌اوللاه" توربه‌سینده دفن ائدیلیب. دیلشاد خاتونون مزاری اولدوغو دوشونولن هر ایکی یئر هم چینلیلر، هم ده تورکوستانلیلار طرفیندن موقدّس زیارتگاه اولاراق قبول ائدیلیر و زیارت اولونور. دیلشاد خاتونون مزارینی موسلمانلارلا برابر بوددیستلر ده موقدّس مقام کیمی زیارت ائدیرلر. 
قایناق: http://manera.az/

کؤچورن: عباس ائلچین

 


آچار سؤزلر : قادین, تورک, تورک دونیاسی,