سومئر و تورک فولکلوروندا بوزقورد اوبرازی

ایسلام صادیق

کؤچورن: عباس ائلچین

     قورد اوبرازی، تورک فولکلوروندا و میفولوگییاسیندا قورد اوبرازی‌نین خصوصی یئری وار. بو اوبراز حاقّیندا ایندییه قدر چوخ یازیلیب و هله چوخ یازیلاجاق، چونکی اونون پوئتیک تحلیل اوچون وئردیگی ماتئریال زنگین، ایمکانلار گئنیش‌دیر. هر بیر آراشدیریجی قورد اوبرازینا فرقلی آسپئکتدن یاناشیر، اونو اؤز تحلیل پریزماسیندان کئچیریر، اونا گؤره ده همیشه یئنی سؤز دئمک، یئنی فیکیر سؤیله‌مک اولور.

«کیتابی-دده قورقود» و «کوراوغلوو» ائپوسلاریندا قورد اوبرازینا خوصوصی محبّت اولدوغو آیدین گؤزه چارپیر. ایندی بللی اولور کی، بو سئوگی‌نین، سایغی‌نین کؤکو «بیلقامیس»آ باغلی‌دیر. «کیتابی-دده قورقود»دا «قورد اوزو موبارک‌دیر»، «یئنی باییرین قوردونا بنزه‌ردی ییگیدلریم»، «ایسسیز یئرین قوردو کیمی اولاشدیلار»، «آزوای قورد انیگی ائرکگینده بیر کؤکوم وار» (۱، ص.۱۱۱، ۱۱۴، ۱۴۷)، «کوراوغلو»دا «نه قدر سفیل گزره‌م، آدیم قورد اولدو، قورد اولدو»، «کوراوغلونون قورد اوغلویام» کیمی میصراعلار چوخدور و بونلار بیزه تانیش‌دیر. هر ایکی ائپوس تورک پوئتیک تفکّورونون محصولودور. قورد بور­دا تورک کاراکتئری‌نین ایفاده‌سی اوچون سئچیلمیش اوغورلو بدیعی تصویر واسطه­سیدیر، بنزه‌تمه‌دیر.

«بیلقامیس» داستا‌نیندا دا قوردلا باغلی ماراقلی بیر صحنه وار. ائنکیدوُ اوُروُکا گلیر، اینسان کیمی یاشاماغا باشلاییر:

زئیتون یاغی سورتوب او، بنزه‌دی اینسانلارا،

أینینه پالتار گئیدی، بنزه‌دی ایگیدلره.

یاراق-یاساق گؤتوروب دؤیوشدو شیرلر ایله-

ناراحاتلیغی گئتدی گئجه‌لر چوبانلارین.

آسلانلارا گوج گلدی، دیل تا‌پدی قوردلارلا او. (۲،ص.۲۰)

بوردا بیر مقاما دقت یئتیریلمه‌لی‌دیر کی، «ائنکیدوُ شیرلرله دؤیوشور»، «آسلانلارا گوج گلیر»، لاکین «قوردلارلا دیل تاپیر». بیزی ده ماراقلاندیران ائله بودور. «قوردلارلا دیل تاپماق» ایفاده‌سی هم سومئرده ده قوردا بؤیوک سئوگی، سایغی و محبّت اولدوغونو، هم ده قوردون دانیشدیغینی گؤستریر. قورد تور­کون توتئمی‌دیر. «کیتابی-دده قورقود» و «کوراوغلو» ائپوسلارینداکی قورد اوبرازی محض تورکون توتئمی اولان قورددور. ایندی بللی اولور کی، «بیلقامیس»دا دا قوردا سئوگی‌نین ایفاده‌سی تصادوفی دئییل. دئمه‌لی، «بیلقامیس»، «کیتابی-ده­ده قورقود» و «کوراوغلوو» ائپوسونون اوچو ده عئینی ائتنیک دویغو و دوشونجه ایله یوغرولموش، اونلارداکی موثبت اوبرازلار عئینی ائتنوگئنئتیک کودلارلا شیفره­لنمیشدیر. بونو دیگر پارالئللر ده گؤستریر.

تورک میفیک تفکّورونده قورد بیر نئچه فونکسییانی یئرینه یئتیریر، یعنی بیز اونو بیر نئچه ایستاتوسدا گؤروروک.

۱. بوزقورد اجداددیر. تورکلرین چین قایناقلاریندا ساخلانمیش «گؤی­تورک» داستا‌نیندا تورکلرین محض بیر قورددان تؤردیکلری اؤز عکسینی تاپمیشدیر. داستاندا دئییلیر کی، آشینا آدلی بیر عائله‌دن تؤرمیش گؤی‌تورکلر لین آدلی بیر مملکت طرفیندن مغلوب ائدیلیب هامیسی اؤلدورولدولر. تکجه اون یا­شیندا بیر اوغلان اوشاغی قالدی. دوشمنلر اونون آیاقلارینی کسیب بیر باتاقلیغا آتدیلار. اونو بیر دیشی قورد بسله‌ییب بؤیوتدو. اونلار داغدا بیر ماغارادا یاشادیلار و قورد اوغلاندان ۱۰ اوشاق دوغدو. بو ۱۰ اوغلا‌نین هره‌سی سونرادان بیر سویون اساسینی قویدو و بو سویلار تورکلرین اجدادلاری اولدولار (۳،ص.۵۲-۵۳).

(S.Q.Klyaştornıy)س.ق.کلیایشتوْرنیی ۱۹۶۸-۱۹۶۹-جو ایللرده مونقولوستاندا آپاردیغی چؤل تدقیقاتلاری زامانی بؤیوک تورک خاقا‌نی‌نین قبرینده‌کی ایکی مئترلیک باش داشی­‌نین اوستونده آیاقلاری دوشمن طرفیندن کسیلمیش اوشاغی قوردون امیزدیردیگی­‌نین تصویرینی تاپمیش و اونون یوخاریداکی میفله باغلی اولدوغونو سؤیله­میشدیر (۴،ص.۲۵۷). هم میفده، هم ده داشین اوستونده‌کی تصویرده آشینا قیچالاری کسیلمیش اوشاغی امیزدیریر. قوردون اوشاغی امیزدیرمه‌سی موتیوی تورک فولکلوروندا گئنیش یاییلمیشدیر. توْووُز بؤلگه‌سیندن آل‌دده حاقّّیندا خئیلی افسانه و اساتیر توپلانمیشدیر. اونلاردان بیرینده آل‌دده‌نین بالاجا اوغلو ایتیر و اونو قورد تاپیب امیزدیریر. آل‌دده اوشاغی تاپیب ائوه گتیریر، اونا دئییر کی، آنان ماه­پئیکردی، آتان دا منم. اوشاق ایسه دئییر کی، منیم آنام بوزقورد­دور، من اونون دؤشوندن سود اممیشم (۵،ص.۱۱۴). سدنیک پاشایئو آل‌د­ده­نی دده گونشله، هر ایکیسینی ده گونش تانری‌سی ایله، ماه‌پئیکری ایسه آیلا عئینیلشدیرمیشدیر (۶،ص.۴). بوردا دا قوردون گونشین سیمگه‌سی اولدوغو آیدین گؤرونور.

اویغورلارین «تؤره‌ییش» داستا‌نیندا دا قورد اجداد ایستاتوسوندا چیخیش ائدیر. هون خاقانلاریندان بیری‌نین قیزلاری او قدر گؤزل اولموشلار کی، آتالاری اونلا­ری اینسان اوغوللارینا اره وئرمگی روا گؤرمه‌میشدیر. اونا گؤره، قیزلارینی تانرییا اره وئرمک قرارینا گلمیشدیر. بیر گون قیزلار قولـله‌‌نین دؤرد یا‌نیندا دولاشان بیر قوجا قورد گؤرموش و اونو تانری ظنّ ائد‌رک یا‌نینا ائنمیشلر. قوردلا کیچیک قیزدان دوققوز اوغوزلار دوغولموشلار. اونا گؤره ده دوققوز اوغوزلارین سسلری قورد سسینه بنزه‌ییر (۳،ص.۵۴؛ ۷،ص.۲۱۴-۲۱۵).

تورک میفیک دوشونجه‌سینده قوردون اجداد فونکسییاسینی یئرینه یئتیرمه­سی­‌نین چوخ موکمّل ائتنوپوئتیک اساسلاری وار. بونو یالنیز میفیک دوشونجه­‌نین محصولو حساب ائتمک یانلیش‌دیر. بو ائتنوپوئتیک اساسلارین کؤکلرینی بیز «تؤره‌ییش» داستا‌نیندا آیدین گؤروروک. خاقان قیزلارینی تانرییا اره وئرمک نییتینده‌دیر، لاکین کیچیک قیز قوردلا ائولنیر. دئمه‌لی، تانری اؤز شکلینی دَییشیب قورد جیلدینه گیرمیشدیر. یعنی قورد تانری‌نین مئتاموْرفوْزالاشمیش اوبرازی‌دیر.

ن.جعفروو و ک.ولیئو قوردون تانری ایله عئینیلشدیریلمه‌سینی دئفورما­سییا حساب ائتسه‌لر ده (۸،س.۳۵۶)، سومئر و تورک فولکلور اؤرنکلری‌نین موقا­ییسه‌لی تحلیلی بو فیکرین عکسینی دئییر. سومئر دیلینده جاناوارا بؤرو دئییلمیشدیر. اکثر تورک دیللرینده بؤرو سؤزونه راست گلینیر. تورکلر قوردا داها چوخ گؤی بؤرو دئمیشلر. بورداکی «گؤی» سؤزو اوّلجه رنگ یوخ، سما، گؤی معنالاریندا ایشلنمیشدیر. بونونلا «گؤی تانری»دا اولدوغو کیمی قوردون دا گؤی، سما منشألی اولدوغونا ایشاره ائدیلمیشدیر (۹،ص.۲۱).س.ل.توْلستوْو (S.L.Tolstov) دا «گؤک بؤرو» ایفاده‌سینده‌کی «گؤی» سؤزونون «گؤیه مخصوص»، «گؤی منشألی» دئمک اولدوغونو یازمیشدیر (۱۰،ص.۱۴-۱۵).

قدیم تورکلر قوردون گؤیدن گلدیگینه و حتی تانری اوغلو اولدو­غو­نا دوغرودان دا اینانیردیلار (۱۱،ص.۱۰۲). بو اینامین ایزلرینی آیری-آیری تورک خالقلاری‌نین زنگین فولکلور اؤرنکلرینده آیدین گؤرمک اولور. مثلاً، یا­کوتلار جاناواری اؤز آدییلا چاغیرمیر، اونا «خاللان یوْلا» (گؤیون اوغلو) یاخود «تانقارا یوْلا» (تانری‌نین اوغلو) دئییرلر. بوردا تورکلرین گؤیه تانری، تانرییا گؤی دئدیکلرینی ده اونوتمامالی‌ییق. چوواشلار جاناواری «پیقوُمبار ییتتی» (پیغمبرین ایتی) آدلاندیریرلار (۱۲،ص.۱۳۲-۱۳۳). یاکوتلارین فولکلوروندا قوردا گؤی تانری اوُلو توْیوْنوُن اوغلو دئییلدیگی ده موشاهیده ائدیلیر. بوُریاتلار ایسه اونو «گؤیون ایتی» (تئنقئرین نوْخوْی) دئیه چاغیریرلار (۱۳،ص.۱۳۷). بوندان باشقا، قورد اجداد اولدوغونا گؤره، اونون آدینی دَییشیرلر (ائوفئمیزم). آلتایلار اونا «گؤی ایت»، «یئرین ایتی»، «یئرین کوچوگو» و س. دئییرلر. آلتایلار قویونا دوشموش جاناواری قووماق اوچون «بؤرو» دئیه بؤیوک اجدادلارینی کومگه چاغیریرلار (۱۴،ص.۳-۷).

موغول افسانه‌لرینه گؤره، چینگیز خا‌نین اجدادی بؤرته-چینه اولموشدور. او، تانری‌نین امری و آرزوسو ایله دوغولموشدور. اونون آروادی قوْا-مارال‌دیر (۱۵،ص.۷۹؛ ۱۶،ص.۵۳). بؤرته‌چینه بوزقورد دئمکدیر.

بئله گومان ائدیلیر کی، بو افسانه‌لر هونلارین بؤیوک چؤلون جنوب سرحدلرینده یاشادیقلاری دؤورده یارانمیشدیر. آ.ن.بئرنشتام (A.N.Bernştam) شرقده هون جمعیتی‌نین ائ.ا. ۳-جو عصرده یاراندیغینی یازیر (۱۷،ص.۲۱). لاکین ف.خیرت ((F.Xirt، دئ قروْوْت(De Qroot)،اوْ.فرانکئ (O.Franke)،ه.وامبئری (H.Vamberi) و باشقالاری بو تاریخی ائ.ا. ۲۳-جو-۱۹-جو عصرلره آپارمیشلار (۱۷،ص.۲۱؛ ۱۸،ص.۲۳ ).

قوردون اجداد ایستاتوسوندا چیخیش ائتدیگینی «دده قورقود کیتابی»ندا سالور قازا‌نین دیلیندن بوتون چیلپاقلیغییلا ائشیدیریک:

آغ قایا‌نین قاپلا‌نی‌نین ائرکگینده بیر کؤکوم وار،

اورتاج قیردا سیزین کئییکلرینیز دورغورمایا.

آغ سازین آسلا‌نیندا بیر کؤکوم وار،

قاز آلاجا یوندونو دورغورمایا.

آزوای قورد انیگی ائرکگینده بیر کؤکوم وار،

آغجا یونلو تومن قویونون گزدیرمگه. (۱،ص.۱۴۷).

بوردا سالور قازان قاپلا‌نین، آسلا‌نین و قوردون آدلارینی چکیر، اؤزونون سوی‌کؤکونو اونلارا باغلاییر. بیز باساتین دا آسلان سودو امدیگینی، اونو اؤزونه آنا سایدیغینی بیلیریک. اونلارین آدلارینی چکرکن سالور قازان بیزیم دوشوندوگوموز وحشی حئیوانلاری نظرده توتمامیشدیر. بونون گیزلی کودونو آچماق اوچون سالور قازا‌نین قوردا موناسیبتی‌نین دیگر طرفلرینه ایشیق توتماق لازیم‌دیر. ائپوسون باشقا بیر یئرینده سالور قازان دئییر: «قورد اوزو موبارک‌دیر، قوردلان بیر خبرلشه‌ییم» (۱،ص.۳۵). قدیم تورکلرین دو­شونجه­سینده یالنیز «تانری‌نین اوزو موبارک» ساییلمیشدیر. دئمه‌لی، سالور قازان «قوردلا خبرلشه‌ییم» دئیه‌نده تانرییلا خبرلشمگی نظرده توتموشدور. «آزوای قورد انیگی ائرکگینده بیر کؤکوم وار» فورمولونون سیررینی آچماق اوچون پوئتیک کود دا محض یالنیز تانرییا عونوانلانان «قورد اوزو موبارک‌دیر» فورمولوندا وئریلمیشدیر. ر.علی‌زاده‌یه گؤره، «قوردون اوزونون موبارک» ساییلماسی اونون برکت وئرمه‌سی دئمکدیر. بو دا قوردون اوغوز ائتنوسونون اینکیشافی ایله باغلی هامی اوبرازی‌نین اینیکاسی اولاراق ائپوسدا تظاهور ائدیر (۱۹،ص.۱۴۱). او باشقا بیر یاز‌سیندا اوغوزلارین بوزقوردونون آلتایلارین هوُمایینا و یاکوتلارین آییسیتینا بنزه‌دیگینی دئییر (۲۰،ص.۳۱۱). آنجاق هوُمایین و آییسیتین تانری-اجداد اوبرازلاری اولدوغونا توخونمور. هوُمای تکجه آلتایلاردا یوخ، اکثر تورک خالقلاریندا آنا تانری‌دیر.

قوردون اجداد اولدوغو بیر چوخ تورک خالقلاری‌نین ائتنوگئنئزینده ده اؤز تصدیقینی تاپمیشدیر. باشقیرد عالیمی کیرئی مئرگئنه گؤره، جنوب-شرقی باشقیرد طایفا‌لاری‌نین آدی اولان «باشکورت» یاخود «باشکیرت» ائتنونیملری جاناوارین آدلاریندان بیری‌دیر (ائوفئمیزم) و سونرادان بو آد بوتون خالقین آدینا چئو­ریلمیشدیر (۲۱،ص.۲۵-۲۶). روس سلنامه‌لرینده باشکورد قیپچاق شخص آدینا راست گلینیر کی، و.ا.قوْردلئوسکی(V.A.Qordlevski) اونو توتئم منشألی حساب ائده‌رک «آنا قورد» کیمی معنالاندیرمیشدیر (۲۲،ص.۴۹۶-۴۹۷). عومومییتله، باشقیرد فولکلوروندا باشقیردلارین قورددان تؤره‌دیکلری حاقّیندا چوخلو اؤرنکلر وار. حتی اونلاردا بیر نسیل بؤرولر (قوردلار) آدلانیر (۲۳،ص.۸؛ ۲۴،ص.۳۰۹-۳۱۰). بؤرو آدلی بیر نسیل آدینا دا قیرغیزلاردا راست گلینیر (۲۵،ص.۲۲،۲۶). ای.م. میزیئو İ.M.Miziyev)) -ه گؤره، اؤزونون سوی باشلانغیجینی قورددان گؤتوره‌ن تورک طایفا‌لاریندان بیری ده آسیان، آشان آدلانمیشدیر (۲۶،ص.۳۸). بو آد «تؤره‌ییش» داستا‌نینداکی آشینا کؤکونه باغلی‌دیر. فوضولی بایات یازیر کی، چیگیل، یاغما و کارلوک طایفا‌لاری قوردو اجداد ساییردیلار (۲۷،ص.۴۷). گؤی‌تورکلرین و هونلارین سوی‌کؤکونده قور­دون دوردوغونو یوخاریداکی داستانلاردا گؤردوک. بولقار خانلاریندان بیری کوُبرات/خوُبرات/خوُدبارد/کوْنرت/کوْنروْت آدلانمیشدیر. ن.ا.باسکاکوْو (N.A.Baskakov)   بو آدی «قورد» سؤزو ایله عئینیلشدیرمیش، اونو ائوفئمیزم آدلاندیرمیشدیر (۲۸،ص.۳۳). لزگیلر آراسیندا اونلارین ایکی اجداددان-قاشقا شاباندان و آغ قورددان تؤردیکلری حاقّّیندا اینام وار. اوسئتینلرین ۷ طایفا‌سیندان بیری‌نین اجدادی آقوُزا، باشقا روایته گؤره، ایکی قارداش- تاقا و قورد اولموشدور (۲۹،ص.۱۲۲).

قدیم تورک طایفا‌لاریندان بیری اولان تاردوُشلار دا اجدادلاری‌نین قورد اولدوغونا اینانیردیلار. قدیم مونقول سالنامه‌لرینده قوردون نسلین اجدادی (توتئم) اولدوغو گؤستریلیر. «مونقوللارین گیزلی تاریخی»نده دئییلیر کی، مونقوللار هانسیسا بیر بؤرته-چینه‌دن (بوز قورددان) تؤره‌ییبلر (۳۰،ص.۳۱۲).

زکی ولیدی توغان یازیر کی، اوغوزلاردا و قیپچاقلاردا قورد خلاصکار­دیر. لاکین «دده قورقود کیتابی»ندا سالور قازا‌نین قوردلا موناسیبتلری قوردون اوغوزلاردا هم ده اجداد اولدوغونو سؤیله‌مگه اساس وئریر.ف. زئینالوْو و س.علی‌زاده ده KDQ -ده قوردون قهر‌ما‌نین سوی‌کؤکو، اجدادی اولدوغونو وورغولامیشلار (۳۱،ص.۱۶).

بیز «دده قورقود کیتابی»ندا سالور قازا‌نین قوردلا صؤحبتلشدیگینی، خبرلشدیگینی گؤروروک، آنجاق قوردون دانیشیب- دانیشمادیغینی بیلمیریک. اوغوز خا‌نین اوردوسونا یول گؤسترن، اونا غلبه‌لر قازاندیران بوزقورد ایسه اوغوز خانلا اینسان دیلینده دانیشیردی (۳۲،ص.۲۴۰). بوُریاتلارا گؤره قورد اینسانلارین دانیشیغینی ائشیدیر و باشا دوشور (۳۳،ص.۱۲). بو فاکتی دا دیقّتدن قاچیر­ماق اولماز. چونکی بوردا صؤحبت اینسان-حئیوان یوخ، اینسان-اجداد (قورد/تا­نری) آراسینداکی اونسییتدن گئدیر. سومئر متنلریندن بیلیریک کی، تانریلارلا اینسانلار عئینی دیلده دانیشیردیلار.

قوردون تانری-اجدادین مئتاموْرفوْزالاشمیش اوبرازی اولدوغونو بیر ما­راقلی فاکت دا تصدیقله‌ییر. آذربایجاندا و دیگر تورکلرده بیر آداما غضبله‌ننده «جزانی تانری وئرسین»، «سنی آللاه وورسون»، «بلانی تانری وئرسین»، «سنی آللاها تاپشیریرام» کیمی ایفاده‌لر ایشله‌دیلیر. قاقاوزلار ایسه بو ایفاده‌لرده الله و تانری اوزینه قورد (جاناوار) سؤزو ایشله‌دیرلر. مثلاً، اونلار بو گون ده «جاناوار اورسون» دئیه قارغیش ائله‌ییرلر (۳۴،ص.۱۰۰). بوندان باشقا، قاقاوزلار «جاناوار بایرامی» کئچیریر و بو یوللا پیس روحلاردان قوروندوقلارینا اینانیرلار. سومئرلر پیس روحلاردان قورونماق اوچون پنجره‌لرین اوستونه و قاپیلارین آغزینا تانری هئیکللری قویوردولار. گؤروندوگو کیمی، سومئرلرله قاقاوزلارین پیس روحلاردان قورونماق حاقّّیندا ایناملاری دئمک اولار کی، عئینی‌دیر.

بیزیم آراشدیرمالاریمیزا گؤره، تورک ائپیک قهر‌مانلاری دا تانری اوغوللاری حساب ائدیلیردیلر. مثلاً، «دده قورقود»دا بئیرگین آتاسی قام بؤ­ره­دیر. بورداکی بؤره‌نی آراشدیریجیلارین چوخو قورد کیمی آچیقلاییرلار. س.رضا­سوی ایسه یازیر کی، «بورادا قورد ایستروکتور ائلئمئنتی هم آتا‌نین (قام بؤره)، هم ده اوغولون (بئیرک) آدلاریندا کوسموگئنئتیک تؤره‌مه وئریر (۳۵،ص.۴۵۳). کوراوغلوو اؤزونو قورد اوغلو آدلاندیریردی. ماناسین ایسه گؤیون-تانری‌نین اوغلو و قوردون تؤره‌مه‌سی اولدوغونو گؤروروک (۳۶،ص.۲۹). س.م.آبرامزوْن ماناس حاقّیندا یازیر­دی کی، اونون بوینو پلنگ بوینو، گؤز قاپاقلاری ایلان گؤز قا­پاقلاری، قولاقلاری قورد قولاقلاری‌دیر (۳۷،ص.۳۴۷-۳۴۸). روس عالیمی و.و.ایوانوو تورک فولکلوروندان دانیشماسا دا، بیر چوخ خالقلارین میفولوگییاسیندا قوردون تانری و اجداد اولدوغونو یازمیشدیر. اونون فیکرینجه، هئتت، ایران، یونان، گئر­مان و دیگر هیند-آوروپا عنعنه‌لرینده موحاریبه‌لرده دؤیوشچولری و طایفالارین عوضولرینی قورد شکلینده تصوّور ائدیر و اونلاری قورد آدلاندیریردیلار (۳۸،ص.۲۴۲). گؤروندوگو کیمی، قورددان دانیشیلیر، آنجاق تورکلرین آدی چکیلمیر. حالبوکی و.و.ایوانووون توخوندوغو بو میفولوژی موتیولر تورکلردن اونون سایدیغی هیند-آوروپا خالقلا­رینا کئچمیشدیر. آکادئمیک و.ا. قوْرد ­لئوسکی یازیردی کی، «قورد حاقّیندا روایتلر تورک-مونقول طایفا‌لاری اوچون چوخ عزیزدیر و اونو کؤچریلر آسانلیقلا آسییادان آوروپایا آپارا بیلردیلر. آخی اورتا عصرلر آوروپا ائپوسو اونلارین تأثیری ایله یارانمیشدیر (۲۲،ص.۴۹۶). ائله بورداجا آوروپا ائپوسوندان قوردلا باغلی بیر نومونه‌یه توخونماق یئرینه دوشر. «آتیللا حاقّیندا نغمه» ائپوسوندا آتیللا قوُنناری و خیؤقنینی قو­ناق چاغیریر. آتیللا اونلارین باجی‌سی قوُدروُنلا ائولنمیشدیر. قوُدروُن قارداشلا­رینا قورد توکو سارینمیش بیر اوزوک گؤندرمیشدیر (۳۹،ص.۳۲). بوردا قورد توکو سارینمیش اوزوک هونلارین اونلاری قورد کیمی محاصره‌یه آلیب تله‌یه سالاجاقلا­رینا ایشاره‌دیر. قوُننار و خیؤقنی بونو باشا دوشوب اؤزلرینی آیی ایله موقاییسه ائدیرلر. م.ای.بوْرقوْیاکوْو قوردلا باغلی ماراقلی بیر بیلگی وئرمیشدیر کی، گیر­پوُنلار اونلارین توتدوقلاری تورپاقلارا گلرکن قورد اونلارا یول گؤسترمیشدیر (۴۰،ص.۵۶). بو موتیو قوردون اوغوزا یول گؤسترمه‌سی ایله تامامیله اوست-اوسته دوشور. م.ی.بْورقوْیاکوْو دا دوغرو یازیر کی، سوژئتین بو قدر یاخینلیغینی تیپولوژی اوخشارلیق آدلاندیرماق اولماز و گؤرونور کی، او سکیفلر و هونلار دؤورونده مؤوجود ایمیش (۴۰،ص.۵۷). ف.ای.طاهیرووا یازیر کی، بیر چوخ خالقلارین فولکلوروندا قورد موثبت اوبرازدیر. غربی آوروپا میفلرینده گئنیش یاییلمیش قورد-آدام یئین اوبرازینا شرقی سلاویان و تورک فولکلوروندا دئمک اولار کی، راست گلینمیر (۴۱،ص.۱۴۸). غربی آوروپا خالقلاری‌نین فولکلوروندا قورد-آدام‌یئین اوبرازی‌نین گئنیش یاییلماسی دا قوردون همین خالقلارین اجدادی اولماق ائحتیمالینی ایستیثنا ائدیر. حاضیردا علمده یوخاریدا دئییلنلری تصدیقله‌ین اونلارلا تکذیب ائدیلمز آرقومئنتلر وار. اونلاردان ایکیسینه دقت یئتیرک:

۱. ‌ن.ی.بیچوُرین یازیردی کی، تورکلر اؤزلرینی قورد آدلاندیریردیلار. بیر یوکسک وظیفه‌لی چین عیانی تورکلر اوزرینه هوجوم پلانی حاقّیندا دئمیشدیر: «کؤچریلری قووماق و قوردلارین اوستونه جومماق» (۷،ص.۲۹۰)

۲. ا.فیردووسی تورکلرین وط‌نینی گرگسار آدلاندیرمیشدیر کی، بو دا «قوردلار دیاری» دئمکدیر. ا.فیردووسی‌نین «شاهنامه»ده «چیگیللرین شاهی» آدلاندیردیغی ارجاسبین قوشونوندا گرگسار (قوردا بنزه‌ر) آدلی بیر قهرمان وار. آ.شوکورووا گؤره، بو اوبراز توتئم- جاناواری خاطیرلادیر (۴۲،ص.۱۱۱).

محمود کاشغارلی یازیردی کی، تورکلر قوردا گوجون، مردلیگین سیموولو کیمی باخیرلار و اونو تولکویه قارشی قویورلار. اوشاق آنادان دوغولارکن اوغلان یاخود قیز اولدوغونو بیلمک اوچون سوروشورلار: «قورد دوغولوب یوخسا تولکو؟». بیر ایشین دالینجا گئدیب قاییدان آدامدان دا «قوردسان یوخسا تولکو؟» دئیه سوروشورلار. «آلپامیش» ائپوسوندا قاراجان آناسینی ائلچی گؤندریر و قاییداندا بو جور ده سوروشور. آناسی دئییر: «آی اوغول، من هارا گئتسم، هاردا اولسام، اوردان تولکو یوخ، قورد قاییدیرام» (۴۳،ص.۴۲). قورد قاییتماق ایشین اوغورلو اولدوغونو گؤستریر.

نه یوکسک وظیفه‌لی چین عیانی، نه ا،فیردووسی، نه ده م.کاشغارلی هیند-آوروپا خالقلاریندان هر هانسی بیری حاقّیندا یوخاریداکی سؤزلری دئمه­میشلر. ایندی تامامیله آیدین اولور کی، و.و.ایوانوو آدینی چکمه‌سه ده، هیند-آوروپا خالقلاری‌نین قوردا بنزه‌تدیکلری همین دؤیوشچولر و طایفا عوضولری تورکلر ایمیش. تورک ائپیک قهرمانلاری دا همیشه قوردا بنزه‌دیلیر. تورکمن فولکلورچوسو آکادئمیک ب.کارراییئو یازیردی کی، تورک ائپیک عنعنه‌سینده قورد موثبت ائپیتئت‌دیر، اونا گؤره ده ائپوسلاردا، مثلاً، کوروغلونون تورکمن وئرسییا­سیندا ان یاخشی ایگیدلری «قورد اوغلو» آدلاندیریرلار (۴۴،ص.۱۳۸). آذربایجان کوراوغلووسو دا ائپوسدا دؤنه-دؤنه «قورد اوغلویام» دئیه اؤیو­نور. کوروغلونون اوغلو حسن ده اؤزونو آتاسینا «قورداوغلویام، کوراوغلوو­نون اوغلویام» دئیه تقدیم ائدیر. «ماناس» ائپوسوندا کوْیوْن آلی‌نین قاچیشی قوردا بنزدیلیر: «او قورد کیمی دؤرد یا‌نینا گؤز گزدیره-گزدیره قاچیر» (۴۵،ص.۲۸۸). قهرمانلارین سسلری ده قورد سسی ایله موقاییسه اولونور. آلتای فولکلوروندا ائپیک قهرمان ائرزامیرا غضبلنمیش آتاسی قورد کیمی اولاییر (۴۶،ص.۲۱۷).

تورکلرین قوردلا باغلیلیغینا عایید باشقا بیر فاکت دا وار. تورکلرین بد‌‌نی‌نین آز توکلو اولماسی، ایکینجی توک اؤرتوگونون ضعیفلیگی بئله بیر فاکتلا علاقه‌لندیریلیر: «تورکلرین بد‌نلری اونا گؤره آز توکلودور کی، نوحون اوغلو تورکلرین اجدادی یافث اوشاق واختی خسته‌لنمیش، اونون بد‌‌نینی قاریشقا یومورتاسی و قورد سودو ایله سیلمیشلر».

جاواد هئیت ده تورک فولکلورونو آراشدیرارکن قوردون تانری-اجداد اولدوغونو سؤیله‌میشدیر: «اوّللر بیر تانری کیمی سیتاییش ائدیلن بوز قوردا خالقین جددی (اجدادی-ای.ص.) کیمی باخیلمیش، قهرمانلاری دا اونا بنزه‌دیلمیشدیر» (۴۷،ص.۴۵).

قوردون تانری-اجداد اولدوغو حاقّیندا تورک فولکلوروندا یئترینجه ماتئریال وار.

۲. قورد خیلاصکاردیر. تورک فولکلوروندا قوردون ایکینجی فونکسییاسینی اونون خیلاصکار ایستاتوسوندا گؤروروک. «اوغوز کاغان» داستا‌نیندا قوردون بو فونکسییاسی چوخ آیدین وئریلمیشدیر. قوردون ایلک دفعه اوغوزون گؤزونه گؤرونمه‌سی بئله تصویر اولونور: «دان آغارینجا اوغوز کاغا‌نین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو و گؤی یئله‌لی بیر ائرکک قورد چیخدی. بو قورد اوغوز کاغانا خیطاب ائتدی و: «ائی اوغوز، سن اوُروُم اوزرینه یورومک ایسته‌ییرسن؛ ائی اوغوز، من سنین اؤنونده یورومک ایسته‌ییرم- دئدی» (۴۸،ص.۱۸). گؤروندوگو کیمی، بوردا قورد گونش ایشیغی‌نین ایچیندن چیخمیشدیر. داستاندا اوغوزون بیرینجی آروادی‌نین دا بو صحنه‌ده اولدوغو کیمی، ایشیغین ایچیندن چیخماسی تصویر ائدیلمیشدیر: «یئنه گونلرین بیر گونو اوغوز کاغان بیر یئرده تانرییا یالوارماقدا ایدی. قارانلیق دوشدو. گؤیدن بیر گؤی ایشیق ائندی. گونشدن و آیدان داها پارلاقدی. اوغوز کاغان اورایا یویوردو و گؤردو کی، او ایشیغین ایچینده بیر قیز وار» (۴۸،ص.۱۵). قوردون و قیزین ایشیغین ایچیندن چیخدیقلاری صحنه‌لر تامامیله بیر-بیری‌نین عئینی‌دیر. هر ایکی حالدا اونلار گونش ایشیغی ایله بیرلیکده گؤیدن ائنیرلر. آراشدیرمالار اوغوزون ائولند­یگی قیزین هوُمایلا، هوُمایین ایسه سومئر پانتئوْنوُنداکی سئوگی، محبّت تانریسی ایناننا ایله عئینیلشدیریلمه‌سی‌نین مومکونلوگونو گؤسترمیشدیر. هر ایک صحنه‌ده گونش ایشیق اوبرازیندا چیخیش ائدیر. ایناننا گونش تانری‌سی اوُتوُنون اکیز­­تایی باجیسی‌دیر. ایناننا اؤزو ده ایشیق تانریسی‌دیر. ائرکک قورد ایسه گؤرونور، گو­نشین اؤزونو تمثیل ائدیر. سومئرلرین «بیلقامیس و اؤلمزلر داغی» داستا­‌نیندا دا بیلقامیسا محض گونش تانریسی اوُتوُ هم یول گؤسترمیش، هم ده یاردیم ائتمیشدیر. داستاندا بیلقامیسین اوُتوُیا موراجیعتی بئله تصویر ائدیلمیشدیر:

اوُتوُ، یولوم داغلارادیر،

اؤزون منه یاردیمچی اول.

یولوم سیدر مئشه‌سینه‌دیر،

اؤزون منه یاردیمچی اول.

سومئر متنلری‌نین، بیرینجی نؤوبه‌ده، سومئر چارلاری‌نین سیاهیسی‌نین تحلیلی بیلقامیسین گونش تانریسی اوُتوُیا قوهوم اولدوغونو گؤسترمیشدیر. بیلقا­میس اؤز اجدادیندان کؤمک اومموش، او دا بیلقامیسا کؤمک ائتمیشدیر. اوغوز کاغانلا باغلی آراشدیرمالار اونون دا تانری منشألی اولدوغونو اوزه چیخارماغا ایمکان وئرمیشدیر. دئمه‌لی، اوغوز کاغان دا بیلقامیس کیمی «تانرییا یالوارارکن» اؤز اجدادیندان کؤمک ایسته‌میشدیر. تانری دا بو دفعه قورد جیلدینده اونون گؤزونه گؤرونموش و یول گؤسترمیشدیر. میرعلی سئییدوو دا حاقلی اولاراق «قورد گونشین بلگه‌سی‌دیر» دئمیشدیر (۴۹،ص.۷۸).

سومئر میفلرینده‌کی قورد اوبرازینی بعضی عالیملر ائنلیلله عئینیلشدیریرلر (۵۰،ص.۵۷۱). هم ده سومئر میفلرینده قورد بوللوق، برکت رمزی‌دیر. تورک فولکلوروندا دا بئله‌دیر.

دئمه‌لی، تورک فولکلوروندا قورد خیلاصکار فونکسییاسیندا دا تانری‌نین مئتاموْرفوْزالاشمیش اوبرازی‌دیر.

۳. قورد توتئم‌دیر. تورک فولکلوروندا قوردون توتئم ایستاتوسوندا گؤروندوگو صحنه‌لره داها چوخ راست گلینیر. اونون توتئم اولماسی حاقّیندا چوخ یازیلیب. آذربایجان فولکلورچولاریندان اکثریتی‌نین یازیلاریندا قوردون تو­تئم فونکسییاسیندان صؤحبت آچیلمیشدیر. بونلارین گئنیش شرحینه احتیاج دویموروق. بیرجه اونو دئمک لازیم‌دیر کی، توتئم مسئله‌سینه بیر قدر دار چر­چیوه‌ده یاناشیلدیغینا گؤره، اونون اصل ماهییتی هله ده قارانلیق قالمیشدیر.

هئروْدوْت نئورلردن دانیشارکن ماراقلی بیر بیلگی وئرمیشدیر. او یازیردی کی، سکیفلر و اونلارین آراسیندا یاشایان ائللینلر تصدیق ائدیرلر کی، هر بیر نئور ایلده بیر نئچه گونلوک قورد جیلدینه گیریر و یئنیدن اینسان شکلینه قاییدیر (۵۱،ص.۲۶۹). قوردون اینسان، اینسا‌نین دا قورد جیلدینه گیرمه‌سی موتیوینه باشقیردلارین فولکلوروندا راست گلینیر. «قورد اوغلو سینتیمئر پهلیوان» ناغیلی­‌نین قهرمانی سینتیمئرین آتاسی قورد، آناسی خان قیزی‌دیر. قورد بیر گون خا­‌نین کیچیک قیزینی گؤتوروب قاچیر و اونلار ماغارادا یاشاییرلار. قوردلا قیزین ایگید بیر اوغلو اولور و آدینی سینتیمئر قویورلار (۵۲،ص.۱۳۲-۱۳۴). هئروْدوْتون کیتابی‌نین روس دیلینه ترجومه‌چیسی و شرحلرین مؤلفی ق.آ.ستراتانوْوسکی (Q.A.Stratanovski) یا­زیر­دی کی، «قورد نئورلرین توتئمی اولموشدور و اونو اؤزلرینه قوهوم سایمیشلار» (۵۳،ص.۶۱۱). قوردون تورکلرین توتئمی اولدوغو هامییا بللی‌دیر. لاکین قورد جیلدینه گیرمه موتیوینی تکجه قوردون توتئم اولماسی ایله باغلاماق دوغرو دئییل. بوردا داها اسکی کوسموقونیک گؤروشلره دایانان تانری-توتئم-اینسان ایلیشگیلری‌نین سیرلری کودلاشدیریلمیشدیر. سئیف‌الدین آلتایلی دوغرو یازیر کی، «هر خالقین میفولوژی چاغلاردان اوزوبری اؤزونه سئچدیگی بیر توتئمی واردیر. داها دوزو، هر بیر خالق اؤز کاراکتئرینه اویغون بیر حئیوانی اؤزونه توتئم کیمی سئچمیشدیر. تورکلرین بختینه ده قورد، داها دوغروسو، بوزقورد دوشوب. قدیم تورکلر بوزقوردون تانری طرفیندن گؤیدن ائندیریلدیگینه اینانیر، اونا مقدس بیر وارلیق گؤزویله باخیردیلار. چونکی اونلارین اینانیشینا گؤره، تانری ایله بوزقورد آراسیندا خصوصی بیر موناسیبت واردی» (۵۴،ص.۱۳۲). تاتار عالیمی ف.اوُرمانچئیئو ده قوردون گؤیدن گلدیگینی سؤیلمیشدیر (۵۵،ص.۷۳). تورک فولکلورونداکی قورد اوبرازی‌نین اساس سیرری اونون گؤیله-تانرییلا ایلیشگیلی اولماسیندادیر. لاکین بو ایلیشگیلر سونا قدر آراشدیریلمامیشدیر.

قدیم تورکلرین بایراغیندا قورد باشی تصویر اولونموشدور. بو توتئم یوخ، حمایه‌چی تانری‌نین رمزی اولموشدور. سومئرلر اؤز تانریلاری‌نین شیر و بوغا جیلدینده هئیکللرینی دوزلدیب اونلاری قورویوجو حساب ائدیردیلر. تورکلرین قوردا موناسیبتلری ده همین دوشونجه‌‌نین قان یادداشینداکی یاشانتیسی‌دیر.

قوردلا باغلی تورک خالقلاری‌نین دیلینده چوخلو دئییملر وار. آذربایجاندا «قوردو اولاماق»، «قورد اورگی یئمک»، «قوردلا قییامته قالماق» کیمی دئییملر وار کی، اونلارین سئمانتیک معنالاری‌نین دوزگون آچیلماسی دا تانری-قورد ایلیشگیسی‌نین اوستونه ایشیق سالماغا کؤمک ائدیر. «قوردلا قییامته قالماق» بیر آدامین اؤلمه‌یه‌جگینی یاخود اوزون عؤمور یاشایاجاغینی بیلدیریر. اؤلمزلیک و چوخ اوزون عؤمور یاشاماق ایسه یالنیز تانرییا خاص‌دیر. بو دئییمده تانری قوردلا عوض ائدیلمیشدیر. بالکار-قاراچایلارین «نارت» ائپوسونون قهرمانلاریندان بیری اولان دئبئتین اوغلانلاری بیر-بیرلرینه بئله موراجیعت ائدیرلر: «آه، سن منیم ایتی قاچان قوردومسان» (۵۶،ص.۸۶). «دده قورقود کیتابی»ندا سالور قازان دئییر: «قارا باشیم قوربان اولسون، قوردوم، سانا». قدیم یالنیز تانرییا قوربان وئریردیلر. دئمه‌لی، سالور قازا‌نین قورد دئینده تانرینی نظرده توتدوغونا هئچ بیر شوبهه یوخدور. س.افندیئو یازیر کی، قورد توتئم اولدوغونا گؤره، خالق وحشی ییرتیجینی جاناوار آدلاندیرماغا مجبور اولموشدور (۵۷،ص.۳۲). بوردا حقیقت وار، آنجاق او حقیقت آچیلما­میشدیر. جاناوار و قورد آیری-آیری سؤزلر اولدوغو کیمی، عئینی حئیوانین دا آدی دئییل. قورد تانری-اجداد، تانری-خیلاصکار و توتئم اولدوغو حالدا، بونلا­رین هئچ بیرینی جاناوار حاقّیندا دئمک اولماز. بونلاری عئینیلشدیرمک یوخ، فرقلندیرمک لازیم‌دیر.

ر.س.لیپئتس (R.S.Lipets  )تورک فولکلوروندا قورد اوبرازی‌نین اینکیشاف دینامیکاسینی ایزله­یه­رک بئله قرارا گلمیشدیر کی، قورد اوّلجه توتئم-اجداد اولوب قهرمانی امیزدیرمیش، سونرا مغرورلوق رمزی کیمی قهرمانلار قوردا بنزه‌دیلمیشلر (۵۸،ص.۱۳۳). لاکین بیزیم آراشدیرمالاریمیز بونون عکسینی گؤسترمیشدیر. یوخاریداکی موقاییسه‌لی تحلیللردن آیدین گؤرونور کی، تورک میفیک دو­شونجه‌سینده قورد تانری‌نین مئتاموْرفوْزالاشمیش اوبرازی اولوب، اوّلجه تانری-اجداد، سونرا تانری-اجداد-خیلاصکار و نهایت، توتئم ایستاتوسلاریندا اؤزونو گؤسترمیشدیر.

مسله‌نین قویولوشو: بوزقورد اوبرازی‌نین منشأیی‌نین و ایستاتوسلاری‌نین اؤیرنیلمه‌سی؛ ایشین مقصدی: سومئر قایناقلاری اساسیندا بوزقورد اوبرازینا یئنیدن باخیلماسی؛ ایشین عئلمی نتیجه‌سی: بوزقورد اوبرازی‌نین منشأیی‌نین سومئر-تورک ائپیک تفکّوروندن قایناقلاندیغی اوزه چیخاریلمیشدیر؛ ایشین عئلمی یئنیلیگی: بوزقوردون تانری‌نین مئتاموْرفوْزالاشمیش اوبرازی اولدوغو، محض بونا گؤره ده تورک فولکلوروندا توتئم، خیلاصکار و اجداد ایستاتوسلاریندا چیخیش ائتدیگی ثبوت اولونموشدور؛ ایشین تطبیقی اهمییتی: بوزقورد-تانری ایلیشگسینه دایر فاکتلاردان و بو مقاله‌ده چیخاریلمیش عئلمی نتیجه‌لردن تورک ائتنو­گئنئزی‌نین اؤیرنیلمه‌سینده ایستیفاده ائدیله بیلر.

 قایناقلار:

1. “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Gənclik”, Bakı, 1978. 184 s.

2. Bilqamıs dastanı (Tərcümə edəni İsmayıl Vəliyev). Gənclik, Bakı, 1978. 104 s.

3. Böyük Türk Klassikləri. Ötükən.

4. Кляшторный С.Г. Древнетюркская письменность и куль­тура народов центральной Азии // ТС, Москва. «Наука».1972. с. 254-264.

5. Yanardağ əfsanələri (Toplayıb işləyəni Sədnik Paşayev). Bakı. “Gənc­lik”. 1978. 160 s.

6. Paşayev Sədnik. Ön söz // Yanardağ əfsanələri (Toplayıb işləyəni Səd­nik Paşayev). Bakı. 1978. s.3-5.

7. Бичурин Н.Я. (ИАКИНФ). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 1. М.-Л. ыы1950.

8. Cəfərov Nizami, Kamil Vəliyev. Qədim  türk eposu // AƏT. 6 cilddə. I cild. Bakı. 2004. s.337-373.

9. Seyidov Mirəli. Böri-Qurt. Bakı. 2006. 40 s..

10. Толстов С.П. Пережитки тотемизма и дуальной организа­ции туркмен. ПИДО.1935, № 9-10, с.3-41.

11. Şükürov Ağayar. Mifologiya. III kitab. Bakı. “Elm”. 1995. 160 s.

12. Шербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюркских языках // ИРЛТЯ. Москва. 1961. с.

13. Потапов Л.П. Волк в старинных народных поверях и приметах узбеков // КСИЭ. Т. ХХХ. Москва. 1958. с. 131-142.

14. Баскаков Н.А. Пережитки табу и тотемизма в языках народов Алтая //СТ. 1975. № 2, с. 3-8.

15. Козин С.А. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 года. М.-Л. 1941.  с.

16. Лубсан Данзан. Алтан Тобчи (Золотое сказание). Москва. 1973.

17. Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. Из-во Ленинградского Государственного Университета. Л. 1951. 256 с.

18. Урманчеев Ф. По следам  Белого Волка // СТ.1978. № 6.с. 12-23.

19. Əlizadə Rövşən. “Dədə Qorqud kitabı”nda boz qurd obrazı // Bakı. DQ. 2006. № III. s.138- 143.

20. Əlizadə Rövşən. “Dədə Qorqud kitabı”nda boz qurd obrazı // OTKOTGUFKM. III kitab. Bakı. 2005. s.310- 311.

21. Кирей Мэрген (Киреев Ахняф Нуреевич). Башкирский народный героический эпос. Уфа. 1970, 304 с.

22. Гордлевский В.А. Что такое босый волк // Избранные сочинения. Т. 11. Москва. 1961. с. 482-504.

23. Бараг П.П., Зарипов Н.Т. Башкирские народные сказки о батырах // Башкирские богатырские сказки. Уфа. 1986. с. 5-15.

24. Бараг П.П., Зарипов Н.Т. Комментарии // Башкирские богатырские сказки. Уфа. 1986. с. 300-318.

25. Помаскина Г.А. Когда боги были на земле. Фрунзе. Из-во «Киргизстан». 1976. 36 с.

26. Мизиев И.М. Шаги к истокам этнической истории Центрального Кавказа. Нальчик. «Эльбрус». 1986. 184 с.

27. Bayat Füzuli. Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı. “Sabah”. 1993. 194 s.

28. Баскаков Н.А. Имена собственные гуннов, булгар, хазаров, сабиров и аваров в исторических источниках // СТ. 1985. № 4. с.29-36.

29. Косвен М.О. Очерки по этнографии Кавказа //СЭ. 1946. № 2. с.109- 144.

30. Шастина Н.П. Следы примитивных религий в шаманской мистерии «цам» //  ИВФ. Москва. 1974. с. 306-318.

31. Zeynalov Fərhad, Əlizadə Samət. Tükənməz xəzinə // Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı. 1988. s. 5-28.

32. Басилов В.Н. Огуз хан // МНМ. В двух томах. т. 2. Москва. Советская Энциклопедия. 1992. с. 240.

33. Баторов П.П. Белкование у аларских бурят и народные поверья // Верхнеудинск. «Бурятоведение». 1925. № 1. с. 8-14.

34. Губогла М. Гагаузы // «Наука и жизнь». 1969. № 10. с. 99-103.

35. Rzasoy Seyfəddin. Oğuz mifologiyasında fratrial əcdad paradiqması // OTKOTGUFKM. VI kitab.  Bakı. 2010. s. 450- 457.

36. Кыдырбаева Р.З. Генезис эпоса «Манас». Фрунзе. «Илим». 1980. 280 с.

37. Абрамзон С.М.. Киргизы и их этногенетические и ис­то­рико-культурные связи (Неутомимый исследователь. Акаде­мик АН Киргизской ССР Т.Табышалиев), Фрунзе, «Кыргызы­стан», 1990, 480 с.

38. Иванов В.В. Волк // МНМ. В двух томах. т. 1. Москва. Советская Энциклопедия. 1991. с. 242.

39. Гуревич А.Я. «Эдда» и сага. Москва. «Наука». 1979. 192 с.

40. Боргояков М.И. Гуннско- тюркский сюжет о прародителе-  олене (быке) // СТ. 1976. № 3. с. 55-

 41. Тагирова Ф.И. Отражение мифологического образа волка в различных лингвокультурах //Актуальные проблемы современной фольк­ло­рис­тики. Материалы Международной научно-практической конферен­ции. Казань. 29 июня 2009 года. Казань. 2009. с.148-149.

42. Şükürov Ağayar. Mifologiya. III kitab. Bakı. “Elm”. 1995. 160 s.

43. Алпамыш (по варианту Фазила Юлдаша. Перевел с узбекского Лев Пеньковский). Дашкенд. 1974. 360 с.

44. Каррыев Б. Эпические сказания о Кероглы у тюркоязычных народов. Москва. 1958.

45. «Манас». Эпизоды из киргизского народного эпоса (Перевод С. Лип­кина, Л. Пеньковского). Москва. Гос. Из-во «Худ-й лит-ры». 1960. 309 с.

46. Баскаков Н.А. Северные диалекты алтайского (ойротского) языка. Диалект черневых татар (Туба кижи) // Тексты и переводы. Москва.  «Наука». 1965. 340 с.

47. Cavad Heyət. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı. “Azərnəşr”. 1990.165 s.

48. “Oğuz Kağan” dastanı (Yayına hazırlayan Prof.Dr. Muherrem Ergin), Ankara,1988.

49. Seyidov M. Yaz bayramı. “Gənclik”, Bakı, 1990, 96 s.

50. Куртик Г.Е. Звездное небо древней Месопотамии. СПб. «Алетейя». 2007. 744 с.+илл.

51. Геродот. История (Перевод и примечания Г.А.Стратановского). Москва. АСТ. 2007. 696 с.

52. Башкирские народные сказки (составление, вступительная статья, подготовка текстов и комментарии Л.Г.Барага и Н.Т.Зарипова). Уфа. Башкирское книжное издательство. 1986. 320 с.

53. Стратановский Г.А. Примечания // Геродот. История (Перевод и примечания Г.А.Стратановского). Москва. АСТ. 2007. с. 586-640.

54. Altaylı Seyfeddin. Koroğlu dastanında mifoloji ünsürler //AŞXƏDT. 2009. № XXIX. s.130- 138.

55. Урманчеев Ф. Золотая волчья голова на знамени (к вопросу о проис­хождении образа волка в древнетюркской эпосе) // СТ. 1987. № 3. с.68-73.

56. Холаев А.З. Дебет златоликий и его друзья // Карачаево- балкарский нартский эпос. Нальчик. 1973. с.

57. Əfəndiyev Sabir. Qurd yoxsa canavar // EH. 1984. № 10. s.32- 33.

58. Липец Р.С. Лицо волка благословенно //СЭ. 1981. № 1.с.120-133.