" کیتاب-ی دده قورقود" اثری سؤزلو اولاراق م.س.6-8. عصرلرینده رسمی اولاراق فورمالاشسا دا، کؤکلری داها اسکیلره، بلکه ده مین ایللر اوّله گئدیب چیخیر .. بو آنلامدا کیتاب و یازیچیسی دده قورقود تورک فلسفه‌سی‌‌نین ان ایلک قایناقلاریندان بیریدیر، بلکه ده بیرینجیسیدیر، هر حالدا  بو اثرده اسکی دؤنمین تانریچلیق، شامانیزم، توتمیزم و دیگر ایدئیالاریندان یایغین اولاراق بحث ائدیلمکده‌دیر. اؤزللیکله قورقودآتانین فلسفی باخیش آچیسیندان اؤنملی یئر توتان تانریچیلیغین تورک خالقلاری‌نین حیاتیندا یئری و رولو آراشدیریلمالی، ایسلام دینی ایله بوتؤولشن بو فیکرلرین باشقا اؤزللیکلری تثبیت ائدیلمه‌لیدیر. شوبهه‌سیز، تانریچیلیغین ایسلام دینیله هانسی بنزه‌ر و فرقلی جهتلری‌نین اولماسی، تورکلرین چوخونلوغونون تانریچیلیقدان ندن ایسلاما یؤنلمه‌سی ایسه  تورک فلسفه‌سی‌نین، تورک فلسفه‌ تاریخی‌نین آراشدیرما نسنه‌سی اولمالیدیر. عینی زاماندا، "کیتاب-ی دده قورقود"-دا اوغوز تورکلری‌نین ایسلام دینینه قدرکی مادی و معنوی دگرلری، عادت-عنعنه‌لری اخلاق-اتیک نورملاری، باخیش آچیسی  عکس اولونور. کیتابدا قورقود آتانین دیلیندن دوغایا، توپلوما، وارلیغا، ایداراکه عاید فلسفی فیکیرلر اؤنه سورولمکده‌دیر.

آچار سؤزلر:

اورمو تئوری‌سی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو 

عباس پناهی ماکویی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

یاشاییشی 
عباس حاجی علی اکبراوغلو پناهی ماکویی(ماکولو) 1900-جو ایلده ماکو شهرینده ضیالی عاییله‌سینده دوغولموشدور. ایلک تحصیلینی خوی شهر مدرسه‌سینده، سونرا موعاصیر تیپلی "خئیریه" مکتبینده آلمیشدیر. آتاسی حاجی علی اکبردؤورونون موترقّی آداملاریندان بیری اولموش، بدیعی ادبیات و تاریخ ساحه‌سینده اولان اثرلری موطالیعه ائدن شخص کیمی تا‌نینمیش، 1905-1911-جی ایللرده ایراندا باش وئرن ستارخان حرکاتیندا اؤنجوللردن اولماقلا غربی آذربایجا‌نین خوی، سالماس، ماکو شهرلرینده‌کی دموکراتیک حرکاتدا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. 

​

محمدامین بوغرانین یاشاییشی و دوغو تورکیستانین موستقیل‌لیگی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌لر

محمدامین بوغرا ( 1901 خوْتن- 1965 تورکیه)، اویغور سیاستچی و یازیچیسی، دوغو تورکیستان ایسلام جومهوریتی‌نین قوروجوسو و ایلک جومهور باشقانی‌ ایدی.

گیریش

   محمد امین بوغرا، 1901-جی ایلده دوغو تورکیستا‌نین خوتن شهرینده سایقین بیرعاییله‌ده دونیایا گلدی. بؤلگه‌‌نین ساییلمیش دین عالیملریندن اولان آتاسی پیرعابدین حاجینی کیچیک یاشدایکن ایتیردی. دؤرد قارداش و ایکی باجیسییلا بیرلیکده آناسی سکینه بانو خانیمین تربیه‌سی آلتیندا بؤیودو. سکینه بانو خانیم ایسه، 1863-جو ایلده خوتن بؤلگه‌سینده موستقیل خوتن خانلیغینی قورموش اولان عبدالرحمان پاشا‌نین 2. گؤبکدن نوه‌سیدیر. 9 یاشیندا خوتن‌ده ایلک تحصیلینی آلارکن 10 یاشیندا آناسینی ایتیردی و عمیسی‌نین حیمایه‌سینه گیردی. 22 یاشیندا ایسه قاراقاش ناحیه‌سینده‌کی او دؤورون مشهور مدرسه‌لرینده یوکسک دین تحصیلینی عرب و فارس دیللرینده تاماملادی. 1922-1930 ایللری آراسیندا خوتن و قاراقاش ناحیه‌لرینده تفسیر و حدیث مؤوضولاریندا موعلّیم اولاراق وظیفه یئرینه یئتیردی. 
   محمدامین بوغرا یوکسک علمی و ناطیق‌لیک قابیلیتیندن اؤتری قیسا زاماندا بؤلگه‌ده اون قازاندی. اویغور تورکلری طرفیندن حؤرمتلی و نوفوزلو دین آداملارینا وئریلن حضرتیم عونوانییلا خاطیرلاندی. گونوموزه قدر محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستاندا محمد امین حضرتیم اولاراق یاد ائدیلیر. گنج یاشدایکن عربجه و فارسجا دیللرینده شعرلر یازماغا باشلامیشدی. او دؤورلرده دوغو تورکیستاندا یئنی- یئنی اینکیشافا باشلایان تحصیلده موعاصیرلشمه فعالیتلرینه آکتیو اولاراق قاتیلدی. حتّی اؤزو ده تورکیه‌دن گلن موعلّیملردن بیر مودّت موعاصیر علم تربیه‌سی آلمیشدی. 
   محمد امین بوغرا، گنج موعلّیم و طلبه‌لری تشکیلاتلاندیریب وطنینی ایشغال ائدن چین حاکیمیتی‌نین دهشت وئریجی ظولم و باسقیلارینا قارشی چاره‌لر آختاردی. چین ایشغالچیلاری‌نین ظولمو حددن آشماقدا ایدی. اویغور تورکلری ان ساده اینسان حاقلاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیلر. اصلینده چوخ ضرر چکمیش وضعیتده اولان اکینچیلر و اصنافلار آغیر وئرگیلردن باشقا چین اوردوسونا و بیگلره (چینلی بوروکراتلارا) "آلوانگ سئلیک" آدییلا خراجلیق اؤده‌مک مجبوریتینده ایدیلر. بو حاقسیزلیغا قارشی یوکسلن سسلر درحال قانلی بیر شکیلده سوسدورولوردو. 

​

موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری

عبدالقادر اینان

کؤچورن: عباس ائلچین

خوراسان و گورگان تورکلری‌نین، یعنی ایران-توران حودودونداکی تورکلرین ایسلام اوردولارییلا خلیفه عمر زاما‌نیندا تماسدا اولدیقلارینا دایر خبرلر واردیر. طبری‌نین نقل ائتدیگی بیر روایته گؤره گورگان بیگی اولان تورک صول ایله عرب سرکرده‌سی سوید ابن مقرن (قاهیره 1939 نشری، سُوِید، جوزء 3 ص. 233)  هیجرتین 18. ایلینده (م. 639) بیر موقاویله باغلامیشدیلار. (طبری، لیدئن چاپی ص. 658). بو روایت دوغرو ایسه تورکلرله عربلرین قارشیلاشمالاری قادیسیه ظفریندن ایکی ایل سونرا و نهاوند ظفریندن دؤرد ایل اؤنجه اولموشدور. خوراسانداکی تورک بیگلریندن نیزک تارخان و توخاریستانداکی قارلوق یابغوسو عرب اوردولارییلا هیجرتین 31. ایلیندن اعتیباراً بعضاً ووروشدولار، بعضاً ده باریشدیلار. نهایت، حجّاج‌ین و اونو سرکرده‌لریندن قُتَیبه‌نین سرت و مرحمتسیز سیاستلری خوراساندا گووه‌نی تأمین ائتدی. عربلر ماورالنهره گیردیلر. بوخارا و سمرقند فتح ائدیلدی. قُتَیبه‌نین موظفر اوردولاری هیجرتین 95 (م. 713) ایلینده فرغانا و داشکند اوزرینه گئتدی. بوخارادا بیر بوتخانا مسجیده چئوریلدی.
ایسلام اوردولارییلا ایلک تماسا گلن تورکلر زردوشت، بودا، مانی و قیسماً نسطوری مسیحی دینینده ایدیلر. [1] ایسلام دینی بونلار آراسیندا چوخ یاواش یئرلشیردی. بوخارا و سمرقند فتحیندن سونرا عربلر، کیچیک تورک بیگلیکلری ایله دئییل، بلکه بؤیوک تورک خاقانلیغی اوردولارییلا قارشیلاشدیلار. بو تورکلر شامانیست ایدیلر. دوغو کؤک تورک (گؤک‌تورک) اوردوسو ایسلام طرفیندن فتح ائدیلن سوغد اؤلکه‌سینه، یعنی سمرقند چئوره‌سینه گیردیلر. اورخون یازیتلاریندا بو اولای ذیکر ائدیلمکده‌دیر. باتی کؤک تورک (تورگَش) خاقانی سوْلوُ ایسلام اوردولارینا اوزون مودّت، هیجرتین 119. ایلینه قدر، موقاویمت گؤستردی. [2] عربلر بو خاقانا ابومزاحم، یعنی " ووران اؤکوز" ،لقبینی تاخدیلار. 
هیجرتین 3. عصرینده ماورالنهر ایسلام مملکتی اولدو. فرغانادا و آشاغی سیردریا بویلاریندا موسلمان تورکلر چوخالدی. بونونلا بیرلیکده ایسلامیتین تورکلر آراسیندا یاییلماسی آنجاق هیجرتین 4. عصرینده اولدو. 
ابن فضلان، هیجرتین 310. ایلینده، تورک بولغار خانلیغینا گئدرکن قالابالیق اوغوز بویلاری و باشقیرد تورکلری ایچیندن کئچمیش، بونلارین یاشاییشلارینا، عنعنه و عادتلرینه دایر موفصّل معلومات وئرمیشدی. [3] اونون توصیفینه گؤره اوغوزلار و باشقیردلار شامانیست ایدیلر. اؤلولر کولتو، سو کولتو، دفن و یوغ (ماتم) تؤرنلری عئینیله 8. عصرده‌کی کؤک تورکلرده‌کی کیمی ایدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی تاثیری آلتینا گیرمیش اولوردولار. موسلمانلارا خوش گؤرونمک اوچون کلمه‌‌ شهادتی سؤیله‌ییردیلر، "بیر تانری" دئییردیلر. آشاغی سیردریا حؤوضه‌سینده ایسلام سورعتله یاییلماقدا ایدی، سلجوق سوباشی بو شامانیست سویداشلاریندان آیریلیب موسلمانلارا قاتیلدی، اونون نوه‌لری زاما‌نیندا بوتون اوغوزلار موسلمان ساییلدی. 
ابن فضلان‌ین سیاحتیندن 30-40 ایل سونرا قاراخانلیلار دؤولتی بیردن-بیره تورک ایسلام دؤولتی اولاراق مئیدانا چیخدی. منکیبه‌یه گؤره قاراخانلیلاردان ایلک موسلمان اولان خاقان ساتوق بوغراخان ایدی (وفاتی 955). روایته گؤره اونون زاما‌نیندا ایکی یوز مین چادیر تورک خالقی موسلمان اولموش ایمیش. هر حالدا بو تورکلر آراسیندا ایسلام مورشید و داعیلری چوخدان بری فعالیتده اولموش اولسالار گرک. خوصوصیله اموی‌لر سلطنتینه دوشمن اولان پارتیلر، تورکلرین یاردیمینا گووه‌نیردیلر. بو یئنی موسلمان تورکلرین چوخو شوبهه‌سیز کی شامانیستلردن ایدی. بودیست و مسیحی تورکلرین تئیمور دؤورونه قدر موقاویمت گؤستردیکلری معلومدور. 
بو گون تورک میلتی‌نین یوزده دوخسانی موسلماندیر. بونلارین هامیسی عئینی تاریخده موسلمان اولموش دئییلدیرلر. حتّی عئینی قؤوم اولان اوغوزلارین تامامیله ایسلاملاشماسی ایکی عصر بویونجا داوام ائتمیشدیر. قیپچاق چؤللری‌نین ایسلاملاشماسی 9. عصردن 14. عصر باشلارینا قدر سورموشدور. 

خطیب تبریزی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

یاشاییشی

داهی آذربایجان عالیمی، ادبیاتشوناس، دیلچی، شاعیر و شرح اوستاسی، عرب عالیملری‌نین "ادبیات، صرف و نحو علملری‌نین باشچیسی" ،"مودریک شئیخ، عرب علملری‌نین رهبری، ادبیاتشوناسلیغین بایراقداری، حیکمت قایناغی" ،"بوتون ادبیاتشوناسلارین رهبری" آدلاندیردیغی، هابئله آکادمیک حمید آراسلی طرفیندن "11.عصرده آذربایجان تورکلری‌نین یئتیردیگی ان بؤیوک شخصیّت"- دئیه یوکسک قییمتلندیریلن یحیی بن علی خطیب تبریزی 1030-جو ایلده تبریز شهرینده دوغولموشدور. اونون اوشاقلیق و یئنی‌یئتمه‌لیک ایللری باره‌ده هئچ نه معلوم دئییلدیر. سالنامه‌چیلر خطیبین ترجومه‌یی-حالینی اونون سوریه‌ده‌کی مُعَرةُ النعمان شهرینه گلمه‌سیندن سونرا تصویر ائدیرلر.

آذربایجان

جلیل محمدقولوزاده

.........سؤز آذربایجان وطنیمین اوستونده‌دیر. بعضی واخت اوتورورام و پاپاغیمی قاباغیما قویوب فیکره گئدیرم، خیالاتا جومورام، اؤزومدن سوروشورام کی:

– منیم آنام کیمدیر؟ اؤز-اؤزومه ده جاواب وئریرم کی: – منیم آنام رحمتلیک زؤهره بانو باجی ایدی. – دیلیم نه دیلدی؟ – آذربایجان دیلی! – یعنی وطنیم هارادیر؟ – آذربایجان ویلایتیدیر. دئمک، چونکی دیلیمین آدی تورک-آذربایجان دیلیدیر، بئله معلوم اولور کی، وطنیم ده آذربایجان ویلایتیدیر. – هارادیر آذربایجان؟ – آذربایجانین چوخ حیصه‌سی ایراندادیر کی، مرکزی عیبارت اولسون تبریز شهریندن؛ قالان حیصه‌لری ده گیلاندان دوتوب قدیم روسیه حؤکومتی ایله عوثمانلی حؤکومتی داخیللرینده‌دیر.......