بیلگه خاقان آبیده‌سی

بیلگه خاقان آبیده‌سی و یا بیلگه خاقان کیتابه‌سی، تورک دیلی‌نین ان قدیم کیتابه‌لریندندیر. اورخون آبیده‌لری اولاراق بیلینن آبیده‌لردن بیری‌دیر. 

بو آبیده بیلگه خاقانین اؤلوموندن (73) بیر ایل سونرا اوغلو تنگری خاقان طرفیندن دوزلدیلمیشدیر. بو آبیده ده ده یازیلان لار،کول‌تیگین آبیده‌سینده اولدوغو کیمی بیلگه خاقانین دیلیندندیر.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

اورخون آبیده‌لری‌نین یئرلشدیگی اراضی- موغولیستان

 موغولیستانین اورخون چایی یاخین‌لاریندادیر. بیلگه خاقان آبیده‌سیله کول‌تیگین آبیده سی آراسینداکی مسافه تخمیناً 1 کیلومتردیر. گؤی‌تورک یازیسی ایله یازیلمیشدیر. بعضی بؤلوم‌لری کول‌تیگین آبیده‌سیندن گؤتورولموشدور. اوندان فرقلی اولاراق کول‌تیگین‌ین اؤلوموندن سونراکی حادیثه‌لردن ده بحث ائدیر. هر ایکی آبیده‌نین ده اطرافیندا بالبال‌لار واردیر. بونلاری یوللیق خاقان یازمیشدیر.[۷]

عثمانلی شاعیری: نفعی

عمر بیگ نفعی (د. 1572، حسن‌قالا، ارزروم– اؤ. 27 ژانویه 1635، ایستانبول) — 17. عصر عثمانلی شاعیر و دؤولت خادیمی ایدی.   

یاشامی

  عمربیگ شاه‌ محمد بیگ اوغلو ذولقدر 1572-جی ایلده ارزروما باغلی حسن‌قالا بؤلگه‌سینده دوغولموشدو. بوندان دولایی همین دؤورون بعضی قایناق‌لاری نفعی‌دن ارزرومی دئیه سؤز ائدرلر. گئرچک آدی عمر اولان نفعی، عثمانلی قایناق لاریندا  " نفعی عمربیگ "  آدییلا آنیلدیغی کیمی مؤهرونه قازدیردیغی بیتده ده عمر آدی گؤرولمکده دیر. 

عمر بیگ نفعی کیچیک یاشلاردان اعتیباراً موکمل بیر تحصیل گؤرموشدو. ایلک تحصیلینی حسن‌قالادا آلمیش، سونرا ارزروما گله‌رک مدرسه ده داوام ائتدیرمیشدی. بورادا فارس ادبیاتینین اونلو اثرلرینی اوخوموش، عربجه وفارسجا اؤیرنمیشدی. نفعی ارزرومدا تحصیل آلارکن گنج یاشلاریندا شعیر یازماغا باشلامیشدی. ایلک تخلوصو ضارّی  "‌ضررلی"‌دیر. 1585-جی ایلده ارزروم دفترداری اولان گلی‌بولولو موورّیخ علی، شعیرلرینی گؤرموش، بَینمیش و بو گنج شاعیره نفعی  "‌نفعی، یارارلی"  تخلوصونو وئرمیشدیر.    

تورکیه یازاری: ضیا پاشا

ضیا پاشا (1825[1][2]، ایستانبول – 17 مئی1880[3]، آدانا، آدانا ویلایتی) — تورکیه یازیچیسی، شاعیری و دؤولت آدامی. اصل آدی  "عبدالحمید ضیاالدین‌"‌ دیر.[4]

یاشامی

  تورکیه ادبیاتی‌نین اوروپا مئییللی نوماینده‌لریندن اولان عبدالحمید ضیا پاشا 1829-جو ایلده ایستانبولدا دوغولموشدور. موختلیف علم ساحه‌لرینه بؤیوک هوس گؤسترن ضیا پاشا ایلک تحصیلینی اوّلجه محلّه مکتبینده، داها سونرا تحصیلینی "‌مکتبی ادبیه‌" ده داوام ائتدیرمیشدی. او،17 یاشیندان اعتیباراً تانینمیش یازیچی و شاعیرلرین تمثیل اولوندوغو جمعیتله باغلانمیش، خوصوصیله دیوان ادبی نوماینده‌لری ایله یاخین‌لیق ائتمیشدیر. داها سونرا او، عارف حکمت بیگین ائوینده 1861-جی ایلده دیوان شعیرینی اینکیشاف ائتدیرمک مقصدی ایله یارادیلان  "انجمن شعرا‌"  جمعیتینه داخیل اولور. سارایدا دؤولت کاتیبی کیمی فعالیت گؤسترن ضیا پاشا موعین مودت سونرا سارای ضیدیت‌لرینه گؤره بورادان اوزاقلاشمیشدیر. سیاسی چکیشمه و گرگین‌لیک اونون تورکیه‌ده قالماغینا ایمکان وئرمه‌میش، او، 1867-جی ایلده اوروپایا گئتمگه مجبور اولموشدور. او، اوّلجه پاریسه، داها سونرا لندنه گئتمگه مجبور اولموشدور. لاکین بو شهرلرده ده اؤز فعالیتیندن قالمایان ضیا پاشا 1867-جی ایلده  " موخبیر‌" ، 1868-جی ایلده نامق کمال طرفیندن اساسی قویولموش  "حوریت "  قزئت‌لرینی چاپ ائتدیریر. تورکیه سیاسی رژیمینی تنقید ائدن  "حوریت‌"  قزئتی داها سونرا ژنوده چاپ اولونور و 1871-جی ایلده فعالیتینی دایاندیریر. 1878-جی ایلده آدانایا والی تعیین اولونان ضیا پاشا 1880-جی ایلده 51 یاشیندا قونیه‌ده وفات ائتمیشدیر.

​باروخ اسپینوزا

باروخ اسپینوزا ویا بندیکت اسپینوزا ( عیبری ברוך שפינוזה؛ سونرالار لاتینجا Spinoza, Benedictus Baruch؛ 24 نووامبر 1632[1][2][3]، آمستردام، هولند [4]– 21 فوریه 1677[1][2][3]، لاهه[4]) — یهودیاصیللی هولند فیلوسوفو، یئنی دؤور فلسفه‌سی‌نین ان گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری، راسیونالیست، پانتئیست. 

  آدی تاریخده 100 ان چوخ اؤیره نیلمیش شخصیت‌لر سیاهی‌سینا داخیل ائدیلیب. 

یاشامی

 "اوروپالی صوفی‌"  بندیکت اسپینوزا (1632-1677)، آمستردامدا وارلی یهودی تاجیری‌نین عاییله‌سینده دونیایا گؤز آچمیشدیر. اورداکی یهودی ایجماعسی نین نوفوذلو عوضولریندن اولان عاییله‌نین بو فردینده کیچیک یاشلاردا اعتیباراً کسکین ذکانی سئزن ایجماع نوماینده‌لری، اونون گله‌جکده خاخام اولماغینا اومید ائدیردی. ائله او دا، ایلک تحصیلینی بو یؤنده آلیر. لاکین آتاسی نین اونون حاقینداکی پلان‌لاری -آتاسی اونون اؤزو کیمی تاجیر اولماغینی ایسته‌ییردی — تحصیلینی یاریمچیق قویماغینا سبب اولور. لاکین اسپینوزا روحدان دوشمور، سربست شکیلده ریاضیاتی، طیبی، لاتین دیلینی اؤیره‌نیر و آنتیک کلاسیک‌لرین اثرلری ایله تانیش اولور. 

آشیق غریب داستانی

 آشیق غریب (ائرمنی: . Աշուղ Ղարիբ؛ گورجو:. აშიკ ქერიბი؛ قیریم‌تاتار. یولجو غاریپ ؛ تورک: آشیق غاریپ؛تورکمن: شاصنم-غاریپ) — گونئی قافقاز، اورتا آسیا و یاخین شرقده گئنیش یاییلان خالق ناغیلی. همچنین بو اثر آشیق‌لار طرفیندن ایفا اولونان لیریک[۱]داستانی[۲][۳][۴][۵]ساییلیر، بوندان باشقا او، اساسیندا مشهور فولکلور سوژه‌سی ( " ار آروادی‌نین تویوندا ایشتیراک ائدیر " )[۶]اولان اِپوس[۷] ژانرینا عایید اولونور.    

  داستان اوغوز-تورک منشألی‌دیر[۸]. 1837-جی ایلده میخائیل لرمونتوف ناغیلین آذربایجان ورسیونونو[۲][۹][۱۰][۳][۵][۱۱]ایلک دفعه  یازدیقدان و یازی 1846-جی ایلده درج اولوندوقدان سونرا، اثر روس‌دیللی موحیطده گئنیش شؤهرت قازاندی[۲]. بوندان باشقا ائرمنی، گورجو، تورک، تورکمن و س. ورسیون‌لار دا مؤوجوددور[۵][۱۲]. گورجولر و ائرمنی‌لرین آراسیندا عاشیق غریب باره ده روایت آذربایجان خالقی ایله اونسیت نتیجه‌سینده یاییلمیشدیر[۸]. اثرده پول، ثروت، نجیب‌لیگه قارشی پوئزیا و موسیقیدن عیبارت اینجه صنعت قووّه‌سی موقاویمت گؤستریر[۱۳]. داستانین سوژه‌سی اساسیندا اوچ اوپرا و بالت یازیلیب، فیلم چکیلیب. 

​ 

شوشانین داغلاری باشی دومانلی

شوشانین داغلاری باشی دومانلی — خواننده خان شوشینسکی‌نین شوشا شهرینه حصر ائتدیگی وطنپرور آذربایجان خالق ماهنیسی، اثرده شهر گؤزل قیزلا موقاییسه ائدیلیر. تار و کامانچانین موشاییعتی ایله موغام اوسلوبوندا ایفا اولونور. 

  تاریخی

  ماهنینی 20. عصرده یاشامیش آذربایجانلی خواننده خان شوشینسکی یازیب. ماهنی قرامافون والینا یازیلارکن بیلدیریلمیشدی کی، ماهنی‌دا  "دومان "  و  "‌اؤلورم‌"  کیمی چوخلو کدرلی سؤزلر وار، خواننده جاوابیندا شوشانین دومانلی داغ زیروه‌لریندن بیرینه ایشاره ائده‌رک، سؤیله‌دی کی، داغلارین زیروه‌لری ائله دومانلی اولمالی‌دیر،  "‌اؤلورم‌"  کلمه‌سی ایسه حقیقی اؤلمک معناسیندا دئییلمیر.[1] بونا باخمایاراق، شوشینسکی‌دن ماهنی سؤزلری‌نین دَییشدیریلمه‌سینی طلب ائده‌رک سؤیله‌دیلر کی، سووئت شوشا داغلاری‌نین باشی  "‌دومانلی‌"  اولا بیلمز، خواننده ایلک سطیری  "‌شوشانین داغلاری دئییل دومانلی‌"-یا دَییشدیره‌رک ماهنینی یازدی.[1][2] لاکین ماهنی ایندیکی گونوموزده ده اؤز ایلکین واریانتیندا ایفا اولونور. 

اؤزبک حاکیم و شاعیری: 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) (1845، خیوه – 1910، خیوه) —خیوه خانی(1864–1910)، اؤزبک قونقورات‌لار سولاله‌سیندن، شاه، شاعیر و بسته‌کار   

یاشامی

 2. محمدرحیم‌خان سئیید محمد خان اوغلو 1845-جی ایلدهخیوه شهرینده آنادان اولموشدو. موکمّل مدرسه تحصیلی آلمیشدی. 1864-جو ایلده، آتاسی نین وفاتیندان سونرا حاکیمیته گلمیشدی. خانلیق اونون حاکیمیتی دؤنمینده، 1873-جو ایل مئی آیی نین 29-دا روسیه ایمپراتورلوغوطرفیندن ایشغال ائدیلمیشدیر.     

2. محمدرحیم‌خان شاعیر ایدی. فیروز تخلوصو ایله کلاسیک اوسلوبدا شعیر یازیردی.     

  فیروز بو توپلومسال ایشلر یانیندا، صنعت و ادبیات ساحه‌سینده ده اؤز صنعتی ایله اؤلومسوز ایزلر بوراخمیشدیر. او، بسته‌کار اولاراق دا اثرلر وئرمیشدیر.  " شِش‌مقام " دا اون اوچ اثر بستله‌میشدیر: یعنی،  " راست "  مقامیندا  " محمدی جدیدی فیروز " ؛  " سئگاه "  مقامیندا  " ساکیلی فیروزشاه " ،  " چار اوصولی فیروز " ؛  " بوزروک "  مقامیندا ایسه  " محمدی فیروز "  کیمی ماهنی‌لار بستله‌میشدیر.  

2. محمدرحیم‌خان 1910-جو ایلده وفات ائتدی.